«Η τέχνη του να είσαι ευτυχισμένος» είναι το βιβλίο-δοκίμιο αισιοδοξίας που κυκλοφορεί την ερχόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Πατάκη, σε επιμέλεια και εισαγωγή του καθηγητή Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα και επιμελητή των Απάντων του Φράνκο Βόλπι (1952-2009 ), ο οποίος έδωσε ενιαία μορφή σε αποφθέγματα, συμβουλές, αφορισμούς και ρητά στοχαστών, φιλοσόφων και ποιητών από τον Όμηρο μέχρι την εποχή του, που κρατούσε επί δεκαετίες ο Σοπενχάουερ.
Πρόκειται για αποθησαυρίσματα μιας ολόκληρης ζωής τα οποία βρέθηκαν σε πολλά τετράδιά του, άλλοτε ως επιγράμματα, άλλοτε ως συνοπτικές σημειώσεις και άλλοτε ως τεκμηριωμένες αναλύσεις.
Πώς είναι δυνατόν ένας επιφανής του μαύρου να συλλέγει ρητά για μια ηλιόλουστη ζωή; Το εξηγεί ο ίδιος, λέγοντας ότι ακριβώς η παραδοχή της πεσιμιστικής φιλοσοφικής θεώρησης επιβάλλει πρακτικές προτροπές για να ξεπεράσουμε τον πόνο, τις δυσκολίες και τη φθορά.
Μιλάμε για ένα απολαυστικό εγχειρίδιο κόντρα στην καταθλιπτική οπτική. Ένα βιβλίο 141 σελίδων με μικρά κείμενα ενάντια στα μεγάλα βάσανα. Παυσίλυπες ιδέες για να απαλύνουμε τις εγγενείς και εξωγενείς θλίψεις.
Ιδού λοιπόν η ευτυχία… στο χέρι μας. Αν όχι όλη, τουλάχιστον η σχετική. Διότι η απόλυτη - προειδοποιεί- δεν υφίσταται. Είπαμε: Ευδαιμονία ναι! Αλλά στα πλαίσια του εφικτού. Υπογραμμίζοντας πάντα την αριστοτελική θέση ότι η ευδαιμονία εξαρτάται από τρεις παράγοντες, δηλαδή από αυτό που είσαι, από αυτό που έχεις και από αυτό που είσαι για τους άλλους, ο Σοπενχάουερ οριοθετεί τις συμβουλές του στο ενδιάμεσο μεταξύ στωικότητας και μακιαβελισμού.
Μελετώντας την παρηγορητική αυτή πραγματεία, κάναμε ένα απάνθισμα με τις παρακάτω συνοπτικές αναφορές και …συνταγές του:
Ο επίκτητος χαρακτήρας διαμορφώνετε κατά τη διάρκεια της ζωής μας.
Τα αγαθά που δεν ονειρεύτηκε κάποιος να διεκδικήσει, δεν του λείπουν καθόλου.
Η εύθυμη ή δύσθυμη φύση του ανθρώπου δεν καθορίζεται από την κοινωνική τάξη.
Να κάνουμε με καλή καρδιά ό,τι μπορούμε να υποφέρουμε με καλή καρδιά.
Να σκεφτόμαστε ώριμα πριν προβούμε σε πράξεις.
Περιορίστε τον κύκλο των σχέσεων σας. Έτσι δίνετε μικρότερη λαβή στη δυστυχία.
Ο έξυπνος δεν επιδιώκει την απόλαυση, αλλά την έλλειψη πόνου.
Υποτάξου στη λογική, αν θέλεις να υποτάξεις τα πάντα.
Τιμωρώντας τον εαυτό μας, γινόμαστε πιο προσεκτικοί την επόμενη φορά.
Ανοίξτε διάπλατα τις πόρτες και τα παράθυρα στην καλή διάθεση.
Θεωρείστε ότι η τωρινή συμφορά είναι ένα πολύ μικρό μέρος, από αυτό που θα μπορούσε να είχε συμβεί.
Είναι κέρδος να θυσιάζεις απολαύσεις για να αποφύγεις τον πόνο.
Ας μη γίνεται η φαντασία απεχθές όργανο βασανιστηρίου μας.
Αποφύγετε να δείξετε μεγάλο ενθουσιασμό και μεγάλη στεναχώρια.
Η πρώτη αρχή της ευδαιμονίας είναι: Το να ζεις ευτυχισμένα σημαίνει να ζεις όσο το δυνατόν λιγότερη δυστυχία.
Ακολουθεί η προδημοσίευση της ενότητας όπου αναλύεται ο πρώτος, ο δεύτερος και τρίτος κανόνας ζωής.
ΑΡΘΟΥΡ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ
"Η Τέχνη του να είσαι ευτυχισμένος", Εκδόσεις Πατάκη, Οκτώβριος 2015
Κανόνας ζωής 1ος: "Είμαστε όλοι γεννημένοι στην Αρκαδία"
Ή, αλλιώς, ερχόμαστε στη ζωή γεμάτοι απαιτήσεις για ευτυχία και ευδαιμονία, και έχουμε την παράλογη ελπίδα να τις πραγματοποιήσουμε έως ότου η μοίρα βρεθεί άκομψα στον δρόμο μας για να μας δείξει πως τίποτα δεν εξαρτάται από εμάς και πως, αντίθετα, όλα εκείνη τα καθορίζει· εκείνη έχει αδιαμφισβήτητο δικαίωμα όχι μόνο πάνω σε ό,τι κατέχουμε και έχουμε πετύχει, αλλά και πάνω στα ίδια μας τα χέρια και τα πόδια, τα μάτια και τα αυτιά μας, ακόμα και πάνω στη μύτη μας που βρίσκεται στο κέντρο του προσώπου μας. Έτσι έρχεται η εμπειρία για να μας διδάξει πως η ευτυχία και η ευδαιμονία είναι απλά μακρινές χίμαιρες, κάτι που μας υποδεικνύει μια αυταπάτη· και πως, αντίθετα, τα βάσανα και ο πόνος είναι η πραγματικότητα, είναι αυτά που γνωρίζουμε άμεσα, δίχως αυταπάτες και καθυστερήσεις. Τι αποκομίζουμε από το δίδαγμά τους;
Να σταματήσουμε να αναζητάμε την ευτυχία και τη χαρά, και να προσπαθούμε αποκλειστικά να αποφύγουμε -όσο αυτό είναι εφικτό- τα βάσανα και τον πόνο. Ἒτι ὁ φρόνιμος τὸ ἄλυπον διώκει, οὐ τὸ ἡδύ. [«Ο φρόνιμος δεν αναζητά την απόλαυση, αλλά την απουσία πόνου», Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, VII, 11, 1152b 15]. Αντιλαμβανόμαστε πως το καλύτερο που μπορούμε να περιμένουμε επί γης είναι μια ζωή δίχως βάσανα, μια ζωή που να μπορούμε να υποφέρουμε αγόγγυστα: μια τέτοια ζωή μας έτυχε και αυτή ξέρουμε να εκτιμάμε· πρέπει να φροντίσουμε να μην την καταστρέψουμε επιδιώκοντας εσαεί ανύπαρκτες χαρές και αγωνιώντας για ένα μέλλον που πάντα θα είναι αβέβαιο - άλλωστε, όσο και αν προσπαθούμε να της αντισταθούμε, το μέλλον είναι εξ ολοκλήρου στα χέρια της μοίρας> Επιπλέον, γιατί να είναι ανόητο να φροντίζουμε πάντα να απολαμβάνουμε όσο το δυνατό περισσότερο το παρόν, που είναι και το μόνο βέβαιο, δεδομένου ότι η ίδια η ζωή στο σύνολό της δεν είναι παρά ένα μεγάλο παρόν, και συνεπώς εντελώς φευγαλέα;
Κανόνας ζωής 2ος: «Αποφύγετε τη ζήλια»
Νumquam felix eris, dum te torquebit felicior [«Πότε δεν θα είσαι ευτυχισμένος, όσο βασανίζεσαι από κάποιον πιο ευτυχισμένο», Σενέκας, Περί οργής III, 30, 3]. Cum cogitaveris quot te antecedant, respice quot sequantur [«Αν σκέφτεσαι το πλήθος που προηγήθηκε, σκέψου και πόσοι θα ακολουθήσουν μετά από σένα», Σενέκας, Επιστολές προς Λουκίλιο 15, 10]. <Τίποτα δεν είναι πιο αδιάλλακτο και πιο σκληρό από τον φθόνο: και παρ' όλα αυτά προσπαθούμε συνεχώς να τον προκαλέσουμε!>
Κανόνας ζωής 3ος: «Επίκτητος χαρακτήρας»
Πέρα από τον νοητό και τον εμπειρικό χαρακτήρα, υπάρχει και ένας τρίτος, διαφορετικός από τους δύο πρώτους, ο επίκτητος χαρακτήρας, τον οποίο διαμορφώνουμε κατά τη διάρκεια της ζωής μας μέσω της συναναστροφής μας με άλλους ανθρώπους, και σε αυτόν αναφέρονται όταν ο κόσμος επαινεί κάποιον γιατί έχει χαρακτήρα ή τον κατηγορεί επειδή δεν έχει. Ασφαλώς, θα μπορούσαμε να πιστέψουμε πως, επειδή ο εμπειρικός χαρακτήρας, στον βαθμό που φανερώνει τον νοητό χαρακτήρα, είναι σταθερός και, όπως όλα τα φυσικά φαινόμενα, συνεπής με τον εαυτό του, ο άνθρωπος επίσης, για τον ίδιο λόγο, θα έπρεπε πάντα να φαίνεται σταθερός και συνεπής με τον εαυτό του, και ως εκ τούτου να μην έχει καμία ανάγκη να διαμορφώσει επί τούτου ένα χαρακτήρα από την πείρα και τον στοχασμό. Η πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική: παρόλο που είμαστε πάντα οι ίδιοι, δεν είμαστε ικανοί να κατανοήσουμε ανά πάσα στιγμή τον εαυτό μας. Το αντίθετο μάλιστα, απαρνούμαστε συχνά τον εαυτό μας έως ότου τον γνωρίσουμε σε ικανοποιητικό βαθμό.
Ο εμπειρικός χαρακτήρας είναι, ως απλή φυσική παρόρμηση, παράλογος από μόνος του: πρέπει να πούμε ακόμα πως, εκτός από αυτό, οι εκφράσεις του έρχονται αντιμέτωπες με τη λογική, ανάλογα με τον βαθμό περίσκεψης και νοητικής δύναμης που κατέχει ο άνθρωπος. Και αυτό διότι η περίσκεψη και η νοητική δύναμη φανερώνουν ασταμάτητα τι περνά ο άνθρωπος γενικά, ως γενική φύση, και αυτό που είναι ικανός τόσο να θελήσει όσο και να πραγματοποιήσει. Έτσι, συνειδητοποιεί πιο δύσκολα ανάμεσα σε όλα τα άλλα ποιο είναι αυτό το μοναδικό που η ατομικότητά του υπαγορεύει να θέλει και του επιτρέπει να μπορεί. Βρίσκει μέσα του φιλοδοξία για όλους τους ανθρώπινους πόθους και τις ανθρώπινες ενέργειες, όσο διαφορετικές και εάν είναι μεταξύ τους.
Ωστόσο, τον διαφορετικό βαθμό της φιλοδοξίας αυτής μέσα στην ατομικότητά του, δεν μπορεί να τον ανακαλύψει δίχως την εμπειρία. Και εάν καταπιάνεται μόνο με τις φιλοδοξίες που συνάδουν με τον χαρακτήρα του, δεν νιώθει λιγότερο μέσα του -ιδιαίτερα κάποιες στιγμές που βρίσκεται σε μια συγκεκριμένη διάθεση- ενδείξεις για φιλοδοξίες εντελώς αντίθετες, ασύμβατες με τις προηγούμενες. Εάν θέλει να ακολουθήσει τις πρώτες φιλοδοξίες του ανεμπόδιστος, πρέπει να καταστείλει απόλυτα τις δεύτερες. Διότι, καθώς η φυσική μας πορεία στη γη είναι πάντα μια γραμμή, και ποτέ μια επιφάνεια, πρέπει κατά τη διάρκεια της ζωής μας, αν θέλουμε να κατακτήσουμε και να κατέχουμε ένα πράγμα, να παραιτηθούμε από άλλες επιθυμίες, να απαρνηθούμε αμέτρητα άλλα πράγματα γύρω μας.
Αν δεν μπορούμε να καταλήξουμε σε κάποια επιλογή, και αν αντιθέτως, όπως τα παιδιά στο λούνα παρκ, θέλουμε να αδράξουμε όλα όσα μας τραβούν την προσοχή στο πέρασμά μας, τότε επιδιδόμαστε σε απέλπιδες προσπάθειες να μετατρέψουμε τη γραμμική μας πορεία σε επιφάνεια: τρέχουμε από δω κι από κει σε τεθλασμένη πορεία, σαν φαντάσματα, και δεν κατασταλάζουμε πουθενά. Ή, για να χρησιμοποιήσουμε έναν τελείως διαφορετικό παραλληλισμό: στη φιλοσοφία των δικαιωμάτων του Χομπς, ο καθένας μας κατέχει εξαρχής δικαίωμα σε όλα τα πράγματα, όμως κανένα αποκλειστικό δικαίωμα σε τίποτα.
Το αποκλειστικό δικαίωμα σε ένα μόνο πράγμα μπορεί ωστόσο να το διεκδικήσει εφόσον απαρνηθεί το δικαίωμά του σε όλα τα άλλα· ως αντάλλαγμα οι άλλοι, επισημαίνοντας την επιλογή του, θα κάνουν το ίδιο για τον εαυτό τους. Ακριβώς έτσι συμβαίνει και στη ζωή: δεν μπορούμε να κατακτήσουμε με σοβαρότητα και επιτυχία τις φιλοδοξίες μας για απόλαυση, για τιμή, για πλούτο, για την επιστήμη, την τέχνη ή την αρετή, παρά μόνο εάν εγκαταλείψουμε κάθε επιθυμία που δεν συνάδει με αυτές, εάν απαρνηθούμε όλα τα υπόλοιπα. Γι' αυτό και μια απλή επιθυμία ή μια απλή ικανότητα δεν αρκούν από μόνες τους· ο άνθρωπος οφείλει να ξέρει τι θέλει, αλλά να ξέρει και τι μπορεί να κάνει. Μόνο έτσι μπορεί να επιδείξει χαρακτήρα και να καταφέρει κάτι σωστά.
Προτού φτάσει στον σκοπό του, είναι ουσιαστικά δίχως χαρακτήρα· παρ' όλη τη συνέπεια που έχει εκ φύσεως ο εμπειρικός του χαρακτήρας και παρόλο που πρέπει σε γενικές γραμμές να μείνει πιστός στον εαυτό του και να ακολουθήσει την πορεία του, άγεται από τον δαίμονά του. Έτσι, δεν θα διαγράψει γραμμική πορεία, αλλά τεθλασμένη, άνιση· θα διστάσει, θα λοξοδρομήσει, θα παλινδρομήσει, θα νιώσει μεταμέλεια και πόνο.
ΑΠΕ-ΜΠΕ
