Στον απόηχο των εορτασμών της 28ης Οκτωβρίου μια διαπίστωση “τραγική” από κάθε άποψη: Η πόλη στο πέρασμα του χρόνου ξεχνάει ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της Κατοχής. Το μεγάλο μπλόκο στη δυτική πόλη, την ομηρία και το θάνατο Καλαματιανών στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Και αν ο δήμος είναι θεσμικά συλλογικός εκφραστής της πόλης, δική του είναι και η ευθύνη για το γεγονός ότι πέρασε στη “λήθη” μια ιστορία που έχει γραφτεί ανεξίτηλα στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Ας δούμε όμως τα γεγονότα στη μνήμη των πατριωτών που έπεσαν θύματα της φασιστικής βαρβαρότητας...

Η “μικρή εικόνα” είναι αυτή της Καλαμάτας: Το φθινόπωρο του 1943 οι δυνάμεις της Αντίστασης έχουν ενισχυθεί και χτυπούν μέσα στις πόλεις. Στόχος τους μεταξύ των άλλων και αξιωματικοί της Χωροφυλακής που θεωρούν ότι σχετίζονται με τις δυνάμεις κατοχής. Ανδρες της ΟΠΛΑ χτυπούν μέσα στην Καλαμάτα στις 12 Σεπτεμβρίου και σκοτώνουν το μοίραρχο Ιωάννη Γιαλουράκο, ένα αμφιλεγόμενο πρόσωπο, φανατικό διώκτη των απεργών στον Μεσοπόλεμο, στο αντιφασιστικό-δημοκρατικό μέτωπο αργότερα, στη “Μεγάλη Ελλάδα” του Γ. Βεντήρη στην Κατοχή. Ένα μήνα αργότερα, στις 13 Οκτωβρίου, σε νέο χτύπημα πέφτει νεκρός ο διοικητής Χωροφυλακής μοίραρχος Σωτήρης Κατής, αλλά το ΕΑΜ καταγγέλλει πως είναι έργο της Γκεστάπο. Στη θέση του τοποθετείται ο ταγματάρχης Ιωάννης Ζερβόπουλος που φθάνει στην Καλαμάτα στις 14 Οκτωβρίου και διανυκτερεύει στο κτήριο της Χωροφυλακής. Την επόμενη ημέρα πηγαίνει στο πατρικό του σπίτι στη Ράχη, εντοπίζεται από περίπολο του εφεδρικού ΕΛΑΣ και εξελίσσεται μάχη που κράτησε ώρα, σε μια επιχείρηση για την οποία υπάρχουν ερωτηματικά σχετικά με τη σκοπιμότητα και τη στόχευση. Το αξιοπερίεργο είναι πως δεν κινήθηκαν κατά των ανταρτών ούτε η Χωροφυλακή, ούτε οι Γερμανοί (αργότερα αποτάχθηκαν 7 αξιωματικοί της Χωροφυλακής). Στη μάχη σκοτώθηκε ο Ζερβόπουλος και λίγη ώρα αργότερα τοποθετείται νομάρχης ο γιατρός και πρόεδρος του Ιατρικού Συλλόγου Δ. Περρωτής, που συνέδεσε το όνομά του με τα στυγνότερα εγκλήματα σε σημείο που οι συνεργάτες των Γερμανών να αποκαλούνται "Περρωτήδες". Στις 19 Οκτωβρίου ο Περρωτής εκδίδει καθησυχαστική ανακοίνωση, με την οποία κάνει γνωστό ότι αίρονται τα περιοριστικά μέτρα που είχαν επιβάλει οι Γερμανοί.

Με τον τρόπο αυτό προετοιμάζει το μεγάλο χτύπημα που γίνεται στις 22 Οκτωβρίου με τεράστιο μπλόκο και περίπου 2.000 συλλήψεις στη δυτική πόλη, κυρίως από την περιοχή της Ράχης. Η επιλογή της περιοχής που έγινε το μπλόκο δεν ήταν τυχαία. Εργατική γειτονιά, όπου πολιτικά κυριαρχούσε το ΕΑΜ, του οποίου η πολιτική οργάνωση αποτελούσε “στήριγμα” στις επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ στην πόλη. Οι αντάρτες είχαν το επιτελείο τους στην περιοχή της Βελανιδιάς, η οποία κατέχει στρατηγική θέση στο βουνό πάνω από την πόλη δυτικά του Νέδοντα. Ομάδες κατέβαιναν για ανεφοδιασμό μέσα από ρέματα, χαράδρες και γράνες που διασχίζουν τη δυτική πόλη. Ενισχυμένοι με ισχυρές δυνάμεις από άλλες περιοχές οι Γερμανοί μπλόκαραν την περιοχή με σκοπό να εξαρθρώσουν την οργάνωση του ΕΑΜ αδυνατίζοντας τη δράση του ΕΛΑΣ και ταυτόχρονα να τρομοκρατήσουν τον πληθυσμό με τα αντίποινα. Το μπλόκο και οι συλλήψεις είναι το πρώτο από τα αποτρόπαια και αντιπατριωτικά έργα του Περρωτή, καθώς με τη στάση του εγκλωβίζει τους κατοίκους στην περιοχή. Τεράστια η επιχείρηση, άλλοι οδηγούνται στην Αγία Τριάδα και σε άλλους ανοιχτούς χώρους και όλοι τελικά καταλήγουν κρατούμενοι στο γήπεδο του Απόλλωνα (εκεί που κατασκευάστηκε το Νοσοκομείο και τώρα λειτουργεί το Δημαρχείο). Από αυτούς 188 άτομα οδηγήθηκαν στις 17 Δεκεμβρίου στο Νταχάου και επέζησαν μόνο οι 60, που απελευθερώθηκαν στις 28 Απριλίου του 1945. Και όλα αυτά για να καμφθεί το πνεύμα αντίστασης που εκδηλωνόταν πλέον με τον πλέον μαζικό και μαχητικό τρόπο.

Δύο ημέρες αργότερα οι χιτλερικοί εκτελούν στο στρατόπεδο 4 πατριώτες, τους: Βοβολή Κώστα του Γ. 20 χρονών, εργάτη από τα Φιλιατρά που έμενε στην Καλαμάτα. Κάπελα Σταύρο του Περ. 18 χρονών, κουρέα από την Καλαμάτα. Μάραντο Πέτρο 22 χρονών, εργάτη, κάτοικο Καλαμάτας. Στεφανούρη Παναγιώτη του Ηλ. 22 χρονών, μηχανουργό από την Καλαμάτα.

Μια ημέρα νωρίτερα εκτελούν στους μύλους “Ευαγγελίστρια” τον Ρούλη Σαλαβράκο 25 χρονών δικηγόρο από την Τρίπολη, ο οποίος έμενε στην Καλαμάτα, στέλεχος του ΚΚΕ, εκ των ιδρυτών της Νέας Φιλικής Εταιρείας, που συνελήφθη σε έφοδο στη Φυτειά. Και τον Αντώνη Σούμπαση 25 χρονών, ραπτεργάτη, που είχε γεννηθεί στην Αρεόπολη, συνδικαλιστή στέλεχος του ΚΚΕ που συνελήφθη μαζί με τον Σαλαβράκο.

Η “μεγάλη εικόνα” είναι αυτή της Πελοποννήσου, όπως περιγράφεται σε αναφορά του διοικητή της περιβόητης 117 Μεραρχίας Κυνηγών Καρλ φον Λε Σουίρ και αποκαλύπτει ότι η επιχείρηση στην Καλαμάτα ήταν μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου για την αντιμετώπιση των αντάρτικων ομάδων που δρούσαν στην Πελοπόννησο, καθώς συλλήψεις ομήρων είχαν γίνει στις 22-23 Οκτωβρίου και σε άλλες πόλεις (Πάτρα, Κόρινθο, Τρίπολη, Σπάρτη και Μεγαλόπολη). Η επιχείρηση συνδεόταν και με την αιχμαλωσία του λόχου του 749 Συντάγματος Κυνηγών στην περιοχή των Καλαβρύτων (16 Οκτωβρίου) που είχε σαν κατάληξη το Ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων (13 Δεκεμβρίου). Και είναι ενδεικτικό της ανησυχίας που διακατείχε τους Γερμανούς από την πλήρη επικράτηση του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ στην περιοχή, οι οποίοι επιθυμούσαν διακαώς τη συνεργασία με “πρόθυμους” ντόπιους:

“I. Πολιτική κατάσταση

Λόγω της αποχωρήσεως της 1ης Τεθωρακισμένης Μεραρχίας και των κινήσεων των μονάδων της 117 Μεραρχίας Κυνηγών, και επιπλέον, λόγω της μεταφοράς των ιταλικών λαφύρων, έχει δημιουργηθεί στον πληθυσμό της Πελοποννήσου η υπόνοια ότι αυτές οι ενέργειες αποτελούν προετοιμασίες για την αποχώρηση της Βέρμαχτ. Αυτές οι περιστάσεις έχουν, στη χειρότερη των περιπτώσεων, την ακόλουθη επίδραση: ότι το αντικομμουνιστικό τμήμα του πληθυσμού έχει πλήρως καταπτοηθεί και πολλές φορές, κυρίως στους λεγόμενους κύκλους της διανοήσεως, υπάρχει η τάση να συνάπτονται συνθήκες με το ΕΑΜ ή να του προσφέρονται εκδουλεύσεις. Στο κομμουνιστικό τμήμα του πληθυσμού είναι χαρακτηριστική μια διαρκώς πιο θρασεία παρουσία, που κορυφώθηκε σε ένα επίσημο τελεσίγραφο του ΕΑΜ προς τον νομάρχη Μεσσηνίας, στο οποίο, μεταξύ άλλων, απαιτείται η παράδοση της διοικήσεως και η έκδοση όλων των εθνικοφρόνων Ελλήνων αξιωματικών και στο οποίο αναφέρεται τελικώς η διαπίστωση: «Η ανωτάτη διοίκηση του κινήματος ΕΑΜ-ΕΛΑΣ βρίσκεται στο Κάιρο».

Αλληλένδετη με αυτήν τη διαρκώς ισχυρότερη παρουσία των κομμουνιστών ήταν μία σειρά πολιτικών δολοφονιών και η δίωξη των λίγων αντικομμουνιστικών συμμοριών που δρουν σε ορεινές περιοχές βορειοδυτικά της Τρίπολης και στον Ταΰγετο. Επιπλέον, διάφορες βομβιστικές επιθέσεις σε σιδηροδρόμους και οδούς, σε γερμανικά φορτηγά οχήματα, σε μία ομάδα γεωδαισίας και, τέλος, σε έναν λόχο του 749 Συντάγματος Κυνηγών που είχε προωθηθεί για αναγνωρίσεις στην περιοχή των Καλαβρύτων. Το πρώτο απαντητικό πλήγμα δέχθηκε η κομμουνιστική παράταξη πιθανότατα μέσω των ενεργειών του διοικητή Πελοποννήσου κατά του ΕΛΑΣ και του ΕΑΜ στις 22 και 23/10 στις πόλεις των Πατρών, της Κορίνθου, της Τρίπολης, της Σπάρτης, της Καλαμάτας και της Μεγαλόπολης. Η σύλληψη ομήρων και περίπου 3.000 ατόμων, τα οποία θα μεταφερθούν στη Γερμανία για καταναγκαστική εργασία, λειτούργησε ως προειδοποίηση για τον πληθυσμό ότι η ειρήνευση δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως αδυναμία. Κατά την άποψη της Μεραρχίας, η εκ θεμελίων καταπολέμηση των κομμουνιστικών συμμοριών δύναται να επιτευχθεί μόνο με τη βοήθεια αντικομμουνιστικών ομάδων, διότι:

1) Η διάρθρωση των δυνάμεων της Μεραρχίας δεν επιτρέπει ευρείες επιχειρήσεις εναντίον των συμμοριών, και

2) η εμπειρία έχει αποδείξει ότι οι συμμορίες, έχοντας μεγαλύτερη ευχέρεια κινήσεως επί του εδάφους, δύνανται να αποφεύγουν ακόπως την επέμβαση τακτικών στρατευμάτων. [δυσανάγνωστο] Επιπλέον η Μεραρχία θεωρεί αμφίβολη τη διατήρηση ανοικτών οδών κυκλοφορίας στο εγγύς και απώτερο μέλλον, εάν δεν κατασταλεί η εξάπλωση του κομμουνιστικού κινήματος. Δεδομένης της εκτάσεως των συγκοινωνιακών δικτύων και του δυσχερούς εδάφους, η διατήρηση ανοικτών οδών δύναται να καταστεί περισσότερο εφικτή, εάν συνεργήσουν και εντόπιες δυνάμεις.

II. Κατάσταση του εχθρού: Η βορειοδυτική Πελοπόννησος βρίσκεται, με εξαίρεση τις υπό των Γερμανών κατεχόμενες παράκτιες περιοχές, υπό τον πλήρη έλεγχο των κομμουνιστικών συμμοριών. Η ανωτάτη ηγεσία των εξεγερθέντων στην περιοχή αυτή, αποτελούμενη από έναν Έλληνα στρατηγό, αρκετούς Ελληνες επιτελικούς αξιωματικούς, πέντε Άγγλους αξιωματικούς και είκοσι ένα κομμουνιστές Ιταλούς αξιωματικούς, βρίσκεται αυτήν τη στιγμή, σύμφωνα με αξιόπιστη αναφορά πληροφοριοδοτών, στα Δεμέστιχα (19 χλμ. ΝΑ των Πατρών). Ακόμη μία επαναστατική ομάδα, που υποστηρίζεται σχεδόν από όλα τα χωριά του τοπικού πληθυσμού, βρίσκεται διαρκώς επί των ορεινών περιοχών της δυτικής Μεσσηνίας, μία τρίτη στον Ταΰγετο, μικρότερες ομάδες νότια της Κορίνθου, στην ανατολική Λακωνία και στις τρεις χερσονήσους της νότιας Πελοποννήσου. Η διεύρυνση της περιοχής δράσης των κομμουνιστικών συμμοριών με επίκεντρο τις προαναφερθείσες περιοχές είναι προφανής.

III. Ημέτερη τακτική κατάσταση και προθέσεις: Λόγω της αποχώρησης της 1ης Τεθωρακισμένης Μεραρχίας, η Μεραρχία ανέλαβε τη διοίκηση επί του συνόλου της Πελοποννήσου. Προς τούτο υπήχθησαν στη Μεραρχία: [...] Η διαταγή της Μεραρχίας είναι η παρακάτω: «Η ενισχυμένη 117 Μεραρχία Κυνηγών θα υπερασπιστεί την Πελοπόννησο εναντίον εχθρικών επιθέσεων διά θαλάσσης, κατά ξηράν και διά αέρος. Θα αποτρέψει, εφαρμόζοντας μία ευέλικτη τακτική μάχης και αξιοποιώντας κατάλληλα σημεία περασμάτων και ορεινών διόδων στη γενική γραμμή Πατρών - Μεγαλόπολης - Σπάρτης - Ναυπλίου - Ισθμού της Κορίνθου, την εισβολή οιουδήποτε εχθρού εναντίον και διαμέσου της διώρυγας. Οι πυροβολαρχίες των οχυρών θέσεων και των ακτών, καθώς και ασθενείς μονάδες ασφαλείας και παρατηρήσεως του Τάγματος Πεζικού Φρουράς, επιτηρούν και προστατεύουν την ακτή από αναπάντεχες προσορμίσεις». Η απαιτούμενη αναδιοργάνωση ολοκληρώθηκε, είχε όμως ως συνέπεια το γεγονός ότι η Μεραρχία κατά το μήνα Οκτώβριο δεν μπόρεσε να διεξαγάγει οργανωμένη εκπαίδευση και να καταπολεμήσει τις συμμορίες. Η Μεραρχία είναι προς το παρόν σε τέτοιο βαθμό επιβαρυμένη με καθήκοντα επιτηρήσεως και προστασίας όλων των μορφών, ώστε της είναι σχεδόν αδύνατο να αντεπεξέλθει. Η πλήρης και ταχεία επιχειρησιακή ετοιμότητα της Μεραρχίας σε περίπτωση αιφνιδιαστικής εχθρικής επιθέσεως δε δύναται να εξασφαλιστεί. Μετά την απόσυρση των δυνάμεων ασφαλείας και επιτηρήσεως για τη διεξαγωγή μεγαλύτερης κλίμακας επιχειρήσεων, δε θα υπάρχουν δυνάμεις για τη φρούρηση και προστασία των σιδηροδρόμων, των υποδομών, των αποθηκών υλικού κ.λπ. Εκτεταμένα τμήματα της χώρας, κυρίως οι βασικές οδοί ανεφοδιασμού, έχουν ήδη πλέον απογυμνωθεί από τα γερμανικά στρατεύματα και πρέπει να χαρακτηρίζονται ως εξαιρετικά επικίνδυνες για την παρουσία συμμοριών, όπως προκύπτει από τις αυξανόμενες, το τελευταίο διάστημα, επιθέσεις σε σιδηροδρόμους, γέφυρες και μεμονωμένα οχήματα. Μόνο ο άμεσος περίγυρος των περιοχών που βρίσκονται υπό γερμανική κατοχή δύναται να θεωρηθεί ως γερμανική επικράτεια”.

“Συνελόντι ειπείν” -κατά πώς μας μάθαιναν οι παλιοί φιλόλογοι- είναι “τραγικό” μια πόλη να ασχολείται με τις αναπλάσεις και τα τραπεζοκαθίσματα, αλλά να ξεχνά τη μαρτυρική της ιστορία...

Πηγές:

- Νίκου Ι. Ζερβή “Καλαμάτα, Κατοχή-Αντίσταση-Απελευθέρωση”, τόμος Δ’

- Γενικό Επιτελείο Στρατού - Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού “Επιχείρηση Καλάβρυτα - Η δράση της 117 Μεραρχίας Κυνηγών μέσα από τα γερμανικά αρχεία” - Αθήνα 2012

- Νίκου Καράμπελα “Μεσσηνιακό Βιογραφικό Λεξικό”

[Στη φωτογραφία ομάδα Γερμανών στρατιωτών στο γήπεδο του Απόλλωνα χαιρετάει ναζιστικά πριν από την έναρξη αγώνα με αντίστοιχη ιταλική ομάδα, μάλλον το φθινόπωρο του 1943 κοντά στην ημερομηνία των συλλήψεων - Η φωτογραφία έχει “αποτυπωθεί” ανάποδα, η πραγματική εικόνα είναι στο είδωλό της]