Η Οργανωτική Επιτροπή».
ΤΟ 1934
Το 1934 οι εκδηλώσεις χρηματοδοτούνται από την Κοινότητα, όλη η αγορά προγραμματίζεται να μεταβληθεί «εις βαθύσκιον δάσος εξωραϊζομένη με μύρτα και κλάδους» και η ενθουσιώδης αναγγελία του προγράμματος περιλαμβάνει τα πάντα (109): «Τη ευγενεί πρωτοβουλία της Κοινότητος και συνεργασία της Ομοσπονδίας Επαγγελματιών, θέλει εορτασθεί εφέτος όσον ένεστι μεγαλοπρεπέστερον και ευθυμώτερον η κατ’ έτος εορταζομένη Καθαρά Δευτέρα. Προς τούτο η μεν Κοινότης εψηφίσατο γενναίον κονδύλιον, ικανά δε αφ’ ετέρου ποσά συνελέγησαν δ’ εράνου. Η αγορά άπασα θέλει μεταβληθεί εις βαθύσκιον δάσος εξωραϊζομένη με μύρτα και κλάδους. Περί ώραν 11ην π. μ. θέλει εμφανισθή Καρνάβαλος εισελαύνων εφ’ αμάξης εις την πόλιν διά της οδού Τριπόλεως παρακολουθούμενος υπό του επιτελείου του και πλήθους πανηγυριστών μετά τυμπάνων και εγχωρίων οργάνων προπορευομένης της Φιλαρμονικής, παιανιζούσης διάφορα χαρμόσυνα εμβατήρια. Η πομπή θέλει καταλήξη εις την πλατείαν οπόθεν ο Καρνάβαλος θέλει εκφωνήσει από εξώστου τον πανηγυρικόν της ημέρας δίδων το σύνθημα της γενικής ευθυμίας. Διάφοροι όμιλοι νέων ενδεδυμένων την γραφικοτάτην Ελληνικήν φουστανέλλαν θέλουσιν αποτελεί την εκλεκτικωτέραν ανθοδέσμην της όλης εορτής. Χοροί από νέους και νεάνιδας, μετημφιεσμένους και μη εις την πλατείαν και εις διάφορα άλλα σημεία θέλουσι ποικίλλει την πανηγυρικήν όψιν της πόλεως.
Η ιστορική κρεμάλα, αρχαιότατον έθιμον, θέλει και εφέτος θριαμβεύσει.
Επιτροπή παρακολουθούσα θα απονείμει τα κάτωθι βραβεία:
Εις τον 1ον όμιλον φουστανελλοφόρων αποτελούμενον από 8 τουλάχιστον άτομα και όστις ήθελε διακριθή εις εμφάνισιν, χορόν και χάριν δραχμάς 1.000, εις τον δεύτερον όμιλον φουστανελλοφόρων από 6 τουλάχιστον άτομα δραχ. 600. Εις την περίπτωσιν κατά την οποίαν αμφότεροι οι όμιλοι ήθελον κριθεί ίσοι, η Επιτροπή θα αποφασίση αναλόγως. Εις τον πρώτον όμιλον γυναικών ενδεδυμένων ελληνικάς αμφιέσεις αποτελούμενον από 10 τουλάχιστον άτομα δρ. 400. Εις τον δεύτερον όμιλον γυναικών ως άνω αποτελούμενον απ’ οκτώ τουλάχιστον άτομα δρχ. 300. Εις τον πρώτον όμιλον ντομινοφόρων οίτινες θα συντελέσουν περισσότερον εις την γενικήν ευθυμίαν και αποτελούμενον τουλάχιστον από 12 άτομα δρ. 500. Εις τον δεύτερον ως άνω όμιλον ντομινοφόρων αποτελούμενον από 8 τουλάχιστον άτομα δρχ. 300. Εις την πρώτην μασκαράταν ήτις με πολλήν χάριν ή με ικανήν δόσιν πνεύματος ήθελεν συμβολίσει δι' αλληγορικών παραστάσεων κάτι εκ της συγχρόνου εποχής δραχ. 400. Εις την δευτέραν μασκαράταν ως άνω δραχ. 200. Και εις την τρίτην μασκαράταν ως άνω δραχ. 100.
Η σιδηροδρομική εταιρεία θέλει προσθέσει έκτακτον αμαξοστοιχίαν αναχωρούσαν εκ Μεσσήνης διά Καλάμας την 8ην μ. μ. ώραν.
Εκείνον όπερ επιφυλάσσει εκπλήξεις έσται η συγκέντρωσις μετημφιεσμένων και μη κατά την εσπέραν εις τας πλατείας της πόλεως αίτινες θα φωτίζονται δι’ απλέτου ηλεκτροφωτισμού. Απειρία δε βεγγαλικών φώτων από εξωστών θα προσδίδει μεγαλοπρέπειαν και άφθαστον αίγλην εις το σύνολον της εορτής ης θα χρησιμεύση ως έξοχος κατακλείς ο λόγος του Καρναβάλου τον οποίον θα απαγγείλει προς τους πανηγυριστάς αποχαιρετών αυτούς και ευχόμενος χρόνια πολλά και καλά.
Η Οργανωτική Επιτροπή».
Οι εκδηλώσεις σημειώνουν επιτυχία αλλά γι’ αυτές υπάρχει μόνον ένα μικρό σημείωμα που δείχνει ότι οι Καλαματιανοί εκτιμούν τον τρόπο οργάνωσης του Νησιώτικου καρναβαλιού αλλά επιμένουν να χαρακτηρίζουν τη γιορτή "μετακαρναβαλική" (110): «Κατά την Καθαράν Δευτέραν οι Νησιώται απέδειξαν διά μιαν ακόμη φοράν ότι γνωρίζουν το μυστικό της οργανώσεως μιας μετακαρναβαλικής εορτής, όπως όλοι οι μέχρις εκεί εκστρατεύσαντες ομοθύμως μαρτυρούν. Εάν μάλιστα η συγκοινωνία ήταν κάπως ανωτέρα, ασφαλώς οι εντυπώσεις όλων θα ήσαν απολύτως άρισται».
ΤΟ 1935
Φτωχές οι πληροφορίες για το 1935, όμως κατά πως φαίνεται οι αστικοί χοροί έχουν γίνει θεσμός με διαφορετικούς οργανωτές κάθε φορά και η πόλη έχει αποκτήσει "κοσμικούς" που συμμετέχουν σε αυτούς. Λέξη που προσδιορίζει πλέον μια ορισμένη κοινωνική διαστρωμάτωση και διαφορετικό τρόπο ζωής. Οργανωτής εμφανίζεται ο "Φιλόπτωχος Σύλλογος Κυριών" (111): «Και η γείτων Μεσσήνη δεν υστερεί εις αποκριάτικη κίνηση. Ο εξόχως δρων εις την γείτονα Φιλόπτωχος Σύλλογος Κυριών οργανώνει διά το προσεχές Σάββατο χορόν εις τον οποίον θα παρευρεθή όλη η κοσμική Μεσσήνη. Κατά τας πληροφορίας μας ο χορός ούτος έχει εξησφαλισμένην την επιτυχίαν του, χάρις εις την λαμπράν του οργάνωσιν και την αρτίαν ορχήστραν».
ΤΟ 1936
Για το 1936 υπάρχει ένα πλήθος πληροφοριών με πρώτη την… επανάληψη αναγγελίας του χορού που οργανώνει ο "Φιλόπτωχος Σύλλογος Κυριών" με το ίδιο κείμενο όπως και την προηγούμενη χρονιά (112): «Και η γείτων Μεσσήνη δεν υστερεί εις αποκριάτικη κίνηση. Ο εξόχως δρων εις την γείτονα Φιλόπτωχος Σύλλογος Κυριών οργανώνει διά το προσεχές Σάββατο χορόν εις τον οποίον θα παρευρεθεί όλη η κοσμική Μεσσήνη. Κατά τας πληροφορίας μας ο χορός ούτος έχει εξησφαλισμένην την επιτυχίαν του, χάρος εις την λαμπράν του οργάνωσιν και την αρτίαν ορχήστραν».
Ταυτοχρόνως ανακοινώνεται η οργάνωση των καρναβαλικών εκδηλώσεων που είναι σχεδόν η ίδια με αυτή του 1934, μια απόδειξη και της συνέχειας των εκδηλώσεων αλλά και της ενασχόλησης των ίδιων προσώπων (113): «Τη ευγενεί πρωτοβουλία της Κοινότητος και συνεργασία της Ομοσπονδίας Επαγγελματιών, θέλει εορτασθεί εφέτος όσον ένεστι μεγαλοπρεπέστερον και ευθυμώτερον η κατ’ έτος εορταζομένη Καθαρά Δευτέρα. Προς τούτο η μεν Κοινότης εψηφίσατο γενναίον κονδύλιον, ικανά δε αφ’ ετέρου ποσά συνελέγησαν δ’ εράνου. Η αγορά άπασα θέλει μεταβληθεί εις βαθύσκιον δάσος εξωραϊζομένη με μύρτα και κλάδους. Περί ώραν 11ην π. μ. θέλει εμφανισθή ο Καρνάβαλος εισελαύνων εφ’ αμάξης εις την πόλιν διά της οδού Τριπόλεως παρακολουθούμενος υπό του επιτελείου του και πλήθους πανηγυριστών μετά τυμπάνων και εγχωρίων οργάνων προπορευομένης της Φιλαρμονικής, παιανιζούσης διάφορα χαρμόσυνα εμβατήρια. Η πομπή θέλει καταλήξη εις την πλατείαν οπόθεν ο Καρνάβαλος θέλει εκφωνήσει από εξώστου τον πανηγυρικόν της ημέρας δίδων το σύνθημα της γενικής ευθυμίας. Διάφοροι όμιλοι νέων ενδεδυμένων την γραφικοτάτην Ελληνικήν φουστανέλλαν θέλουσιν αποτελεί την εκλεκτικωτέραν ανθοδέσμην της όλης εορτής. Χοροί από νέους και νεάνιδας, μετημφιεσμένους και μη εις την πλατείαν και εις διάφορα άλλα σημεία θέλουσι ποικίλλει την πανηγυρικήν όψιν της πόλεως.
Η ιστορική κρεμάλα, αρχαιότατον έθιμον, θέλει και εφέτος θριαμβεύσει.
Επιτροπή παρακολουθούσα θα απονείμει τα κάτωθι βραβεία:
Εις τον 1ον όμιλον φουστανελλοφόρων αποτελούμενον από 8 τουλάχιστον άτομα και όστις ήθελε διακριθή εις εμφάνισιν, χορόν και χάριν δραχμάς 750, εις τον δεύτερον όμιλον φουστανελλοφόρων από 6 τουλάχιστον άτομα δραχ. 500. Εις την περίπτωσιν κατά την οποίαν αμφότεροι οι όμιλοι ήθελον κριθεί ίσοι, η Επιτροπή θα αποφασίση αναλόγως. Εις τον πρώτον όμιλον γυναικών ενδεδυμένων ελληνικάς αμφιέσεις αποτελούμενον από 10 τουλάχιστον άτομα δρ. 300. Εις τον πρώτον όμιλον ντομινοφόρων οίτινες θα συντελέσουν περισσότερον εις την γενικήν ευθυμίαν και αποτελούμενον τουλάχιστον από 12 άτομα δρ. 300. Εις τον δεύτερον ως άνω όμιλον ντομινοφόρων αποτελούμενον από 8 τουλάχιστον άτομα δρχ. 200. Εις την πρώτην μασκαράταν ήτις με πολλήν χάριν ή με ικανήν δόσιν πνεύματος ήθελεν συμβολίσει δι' αλληγορικών παραστάσεων κάτι εκ της συγχρόνου εποχής δραχ. 300. Εις την δευτέραν μασκαράταν ως άνω δραχ. 150. Και εις την τρίτην μασκαράταν ως άνω δραχ. 100.
Η σιδηροδρομική εταιρεία θέλει προσθέσει έκτακτον αμαξοστοιχίαν αναχωρούσαν εκ Μεσσήνης διά Καλάμας την 8ην μ. μ. ώραν.
Εκείνον όπερ επιφυλάσσει εκπλήξεις έσται η συγκέντρωσις μετημφιεσμένων και μη κατά την εσπέραν εις τας πλατείας της πόλεως αίτινες θα φωτίζονται δι’ απλέτου ηλεκτροφωτισμού. Απειρία δε βεγγαλικών φώτων από εξωστών θα προσδίδει μεγαλοπρέπειαν και άφθαστον αίγλην εις το σύνολον της εορτής ης θα χρησιμεύση ως έξοχος κατακλείς ο λόγος του Καρναβάλου τον οποίον θα απαγγείλει προς τους πανηγυριστάς αποχαιρετών αυτούς και ευχόμενος χρόνια πολλά και καλά.
Η Οργανωτική Επιτροπή».
Η περιγραφή των εκδηλώσεων στη "Σημαία" είναι κολακευτική και τονίζονται ιδιαίτερα τα τοπικά στοιχεία τους όπως είναι οι όμιλοι χορευτών με τις παραδοσιακές στολές που φυλάνε στα σεντούκια άνδρες και γυναίκες, αλλά και η κρεμάλα που αποκτά… θεραπευτική και σατιρική σημασία (114): «Πρέπει να ξεύρετε ότι σε κανένα άλλο μέρος της Ελλάδος δεν ντύνονται με όση κομψότητα και χάρη ντύνονται μ’ Ελληνικάς ενδυμασίας οι Νησιώτες και οι Νησιώτισσες. Φουστανέλλα Νησιώτικη είναι σωστό ποίημα λεβεντιάς, καμαριού, υπερηφάνειας και αρματολισμού. Η φουστανέλλα, η φέρμελη, το μεϊντάνι, η σκάλτσα, το τσαρούχι, το λουστρινένιο σελλάχι και το φεσάκι με τη μαύρη μεταξωτή φούντα, είναι όλα χυτά πάνω στο Νησιώτη. Αλλά και οι Νησιώτισσες με τις Ελληνικές τους ενδυμασίες, με τα κοντογούνια τους, τα φέσια τους, με τα μαργαριταρένια κουμπιά είναι θαύμα ιδέσθαι.
Από της πρωίας της Καθαράς Δευτέρας πολλοί συμπολίται έσπευσαν στο Νησί για να λάβουν μέρος στο ξεφάντωμα των Νησιωτών.
Αλλά έως το μεσημέρι η κίνησις δεν παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον.
Μετά μεσημβρίαν όμως το Νησί επλημμύρισεν από ομίλους φουστανελλοφόρων και άλλων Νησιωτών, που εσατύριζον με όμορφες μασκαράδες ορισμένα πρόσωπα. Παντού αντηχεί το γέλιο, το γλέντι, η χαρά και ο χορός. Η πόλις έχει όψιν εορτασμού. Αλλά ο Νησιώτικος χορός είναι πραγματικό θαύμα! Πού βρέθηκε στους θαυμαστούς αυτούς βουρκόλους -αυτό είναι το... φιλολογικό ψευδώνυμο των Νησιωτών- τόση ευκινησία, τόση χάρη, τόση τέχνη, τόση λεβεντιά! Χορεύουν ρυθμικώτατα σαν να πετούν, ενώ γύρω τους μαίνεται ο χαρτοπόλεμος. Η οργανωτική επιτροπή, είδος κομιτάτου, με σοβαρότητα ελλανοδίκων κριτών, παρακολουθεί τους διαφόρους ομίλους φουστανελλοφόρων και των μεταμφιεσμένων κρατών σημειώσεις, ίνα εν καιρώ εκδώσουν την απόφασίν των.
Η ΚΡΕΜΑΛΑ
Η ιστορική Κρεμάλα είναι στη θέση της. Οι Μεσσήνιοι έχουν ακραδάντως πεισθεί ότι όσοι έχουν το ευτύχημα ή το ατύχημα να κρεμιώνται, θεραπεύονται από πάσαν νόσον και μαλακίαν. Η θερμόκαψα παρέρχεται και η υγεία εξασφαλίζεται. Η οργανωτική επιτροπή της Κρεμάλας, επιθυμούσα να συντελέσει εις την εξυγίανσιν της χώρας απηύθυνε το εξής τηλεγράφημα.
Αρχηγούς κομμάτων
Αθήνας
Η Κρεμάλα σας αναμένει. Σπεύσατε, έλθετε, εξυγιανθήτε, σωθήτε.
Εκπρόσωποι της Κρεμάλας
Οι λήπται των τηλεγραφημάτων απήντησαν.
Οργανωτικήν Επιτροπήν Κρεμάλας
Μεσσήνη
Αξιοι Κρεμάλας είναι εκείνοι που μας έκαμαν αρχηγούς. Κρεμάστε όλους πανηγυριστάς, κρεμασθήτε και σεις επ’ αγαθώ πατρίδος.
Αρχηγοί κομμάτων.
Ετσι έληξε η αλησμόνητος εορτή της Νησιώτικης Καθαροδευτέρας.
Ο αθέατος».
Την επομένη αναλαμβάνει… δράση ένας σπουδαίος δημοσιογράφος από την Πιλαλίστρα, ο Γιώργος Αποστολόπουλος (115), ο οποίος με πολύ χαρακτηριστικό τίτλο «Η Νησιώτικη Καθαρά Δευτέρα γιατί δεν θα σβήσει ποτέ» γράφει ένα ενθουσιώδες, αλλά πολύ σημαντικό κείμενο στο οποίο εκφράζει τους λόγους της συνέχειας των εκδηλώσεων οι οποίοι εγγυώνται και το μέλλον του. Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα το γεγονός ότι αντιδιαστέλλει τις εκδηλώσεις της Καθαράς Δευτέρας από αυτές του πανηγυριού (Τ’ αννιάμερα) γιατί είναι απαλλαγμένες «από το πνεύμα της συναλλαγής», παραπέμποντας στην εμποροπανήγυρη (116): «Εάν υπάρχει εις την Μεσσηνία μια πτυχή η οποία ανοίγει κάθε χρόνο, ξετυλίγεται ως σερπαντίνα για να φανερώσει εις τους κουρασμένους ανθρώπους την εύθυμη όψη της ζωής, αυτή αναμφιβόλως πρέπει να είναι η Μεσσήνη. Η γειτονική πόλις με την ακατάβλητη πίστη της προς τις ωραίες πατροπαράδοτες συνήθειες, προς τα αγνά και χαρούμενα έθιμα της Αποκριάς.
Δύο φορές το χρόνο οι άνθρωποι της Μεσσηνίας, λυγισμένοι από τον κάματο της σκληρής ζωής, όταν στερεύουν όλες οι πηγές της χαράς, αισθάνονται την ανάγκη να ξεσπάσουν.
- Πού θα πάμε παιδιά;
- Πού αλλού από το Νησί!
Και πηγαίνουν εκεί. Το Νησί αυτές τις δύο φορές κάθε χρόνο, τα "εννιάμερα" και την Καθαρή Δευτέρα, γίνεται κοσμόπολις αληθινή. Από την Καλαμάτα, από τα χωριά, από τα πέρατα της Μεσσηνίας συγκεντρώνονται στο Νησί χιλιάδες κόσμου, που διψά για λίγη χαρά, για λίγο κέφι, λίγο ξεφάντωμα και τα αναζητεί παντού. Ευτυχώς ότι το Νησί δεν εφάνη ποτέ κατώτερον των προσδοκιών κανενός. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις αποζημιώνει τους ξένους του με το παραπάνω. Ιδίως την Καθαρά Δευτέρα η οποία είναι απαλλαγμένη από το πνεύμα της συναλλαγής που χαρακτηρίζει την άλλη εκδήλωση της Νησιώτικης ευθυμίας "Τ’ αννιάμερα".
***
Θα εχρειάζετο αναδρομή εις το παρελθόν για να μπορέση κανείς να αποφανθή θετικά περί του πώς και γιατί οι Νησιώτες κατώρθωσαν να επιβάλλουν το καρναβάλι της Καθαράς Δευτέρας των κατά τον τρόπον που το επέβαλλαν ούτως ώστε να αποτελεί σήμερον το εκ των ων ουκ άνευ της Αποκριάς. Εκείνο πάντως που είναι αληθές, είναι ότι η Νησιώτικη Καθαρά Δευτέρα με όλα της τα καμώματα, έχει αποβεί ο ακρογωνιαίος λίθος της ευθυμίας στον οποίο καταφεύγουν κάθε χρόνο όλοι οι διψασμένοι για ξεγνοιασιά και για γέλοιο, κυριαρχημένοι κυριολεκτικώς από την γοητεία της.
Γι’ αυτό βεβαίως, όπως γράφαμε χθες σε πρόχειρο σημείωμά μας, δεν είναι δευτερευούσης σημασίας και η συμβολή των εκάστοτε προέδρων της κοινότητος καθώς και των εκπροσώπων των επαγγελματικών οργανώσεων της γείτονος. Οπωσδήποτε πρέπει να ομολογηθή ότι υπάρχει κάτι τι το πηγαίον μέσα στις φλέβες των Νησιωτών το οποίον μεταδίδεται ακέραιο και αυτούσιο από τους προγόνους στους απογόνους και κατορθώνει ανεπηρέαστο από του χρόνου τη φθορά να μετουσιώνεται σε σφαίρες πραγματικής ευφυΐας η οποία ενσαρκώνεται σε πραγματικώς πρωτότυπες εμπνεύσεις, χωρίς να μειώνει ουδαμώς την αναμφισβήτητον αξίαν των πατρίων.
***
Η Νησιώτικη ευφυΐα στις περιπτώσεις αυτές του καρναβαλιού είναι πράγματι ασύγκριτη. Κατορθώνει και συνθέτει τέτοιους συνδυασμούς, που θα τους εζήλευε και ο καλύτερος σκηνοθέτης. Και όχι συνδυασμούς αβαθείς, απλούς, προσιτούς εις την ένταση συνήθους πνευματικής οξύτητος. Σκηνοθετεί πράγματα που ενώ διά την ευκολίαν της εκτελέσεως φαίνονται απλά, εν τούτοις περικλείουν πρωτοτυπίαν συλλήψεως θαυμαστήν. Η εξυπνάδα των θα εξέπληττε και τον πλέον ευφυή πολιτικόν και η σάτυρά των θα ενοχλούσε και τον πλέον άψογον κομματάρχην. Η πηγή αυτής της ευφυΐας είναι ακένωτος. Τόσο που αν υπήρχε τρόπος να εκδηλωθεί παραλλήλως και προς άλλα ζητήματα, θα ημπορούσε κανείς να στηρίξει αισιοδοξίες βάσιμους και για το μέλλον της γείτονος. Πάντως και όπως έχει με τη μονομερή της αυτή εκδήλωση, δεν είναι λιγώτερο άξια θαυμασμού. Και για τούτο πάντοτε δίπλα από την αιώνια κρεμάλα του Αργαστηριακιού και δίπλα από τα πατροπαράδοτα ξυλοπόδαρα, θα στέκεται ζωντανό, ζωηρή, σπινθηροβόλο το πνεύμα της Νησιώτικης Αποκριάς, έτοιμο να χαρίσει στους πολυπληθείς του θαυμαστάς πότε την έκπληξη, πότε το ξάφνιασμα και πάντοτε την ευχαρίστησην την ευθυμία και τη χαρά.
Γι’ αυτό η Νησιώτικη Καθαρά Δευτέρα, οπωσδήποτε και αν εξελιχθούν οι καιροί, φαντάζομαι πως δεν θα υπάρξει ποτέ εποχή που θα χάσει τη γοητεία της και θα παύσει να στέλνει το χαρούμενο προσκλητήριό της προς τα πέρατα της Μεσσηνιακής γης.
Γιώργος Αποστ.».
(108) "Σημαία" 26/2/1933
(109) "Σημαία" 13/2/1934
(110) "Θάρρος" 22/2/1934
(111) "Σημαία" 8/3/1935
(112) "Σημαία" 19/2/1936
(113) "Σημαία" 19/2/1936
(114) "Σημαία" 25/2/1936
(116) Ο Γιώργος Αποστολόπουλος γεννήθηκε στην Πιλαλίστρα το 1912 και αποφοίτησε από το Γυμνάσιο Μεσσήνης. Τα πρώτα βήματα στη δημοσιογραφία τα έκανε στην Καλαμάτα, όπου εργάστηκε ως συντάκτης αρχικά και ως αρχισυντάκτης στη συνέχεια μέχρι το 1942 στη "Σημαία". Σπούδασε νομικά αλλά τον κέρδισε η δημοσιογραφία. Από τους πρώτους μήνες της γερμανοϊταλικής κατοχής διώχθηκε από τους Ιταλούς για την έκδοση μυστικού δελτίου ειδήσεων και καταδικάστηκε από το ιταλικό στρατοδικείο. Παρέμεινε όμηρος στο στρατόπεδο της Λάρισας από όπου δραπέτευσε με τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας (1943). Πριν από τον πόλεμο ήταν ανταποκριτής των αθηναϊκών εφημερίδων "Πρωία" και "Ακρόπολης" και έκτακτος συνεργάτης της "Καθημερινής", του περιοδικού "Νεοελληνικά Γράμματα" και άλλων φιλολογικών περιοδικών. Από το 1944 και στη συνέχεια εργάστηκε στις εφημερίδες "Ριζοσπάστης", "Φιλελεύθερος", "Τα Νέα", "Το Βήμα" και αρθρογράφος στα "Ελληνικά Χρονικά", "Τραστ" κ.α. Δημοσίευσε ταξιδιωτικές εντυπώσεις από το Αγγλία, Ιταλία και Τσεχοσλοβακία και έκανε μεταφράσεις λογοτεχνικών έργων. Σκοτώθηκε το 1966 σε τροχαίο έξω από τη Θήβα. [Πληροφορίες από το "Μεσσηνιακό Βιογραφικό Λεξικό" του Ν. Καράμπελα]
(117) Σημαία 26/2/1936
