Αυτό έχει μείνει στη συλλογική μνήμη, ενώ παράλληλα έχει εξαφανιστεί η άλλη πλευρά της ίδιας μνήμης: Το γεγονός ότι αυτή η άνθηση στηρίχθηκε στη σκληρή δουλειά των εργατών, που αντιμετώπισαν τη βία στις διεκδικήσεις τους. Με κορυφαία στιγμή τα λιμενεργατικά όταν πριν από 90 χρόνια στρατός και χωροφυλακή ματοκύλησαν τις κινητοποιήσεις τους.
Το ερώτημα που ανακύπτει είναι τι έχει μείνει από εκείνη την εποχή και πως η πόλη προστατεύει και αναδεικνύει το βιομηχανικό της παρελθόν. Ας προσπαθήσουμε όμως να ανασυνθέσουμε την εικόνα εκείνης της εποχής, και κυρίως του μεσοπολέμου, στη σύντομη διάρκεια του οποίου κορυφώθηκε η βιομηχανική παραγωγή. Οσο και αν φαίνεται παράξενο για κάποιους, το «αστικό φιλέτο» της σημερινής πόλης ήταν ή και περιέβαλε μια μεγάλη βιομηχανική περιοχή. Ο πυρήνας της ήταν από την σημερινή Ξενοφώντος στη βόρεια πλευρά μέχρι το λιμάνι στη νότια και από το Νησάκι στη δυτική μέχρι τη Φαρών στην ανατολική. Ο καθένας αντιλαμβάνεται ότι επρόκειτο για μια τεράστια περιοχή στην οποία βρίσκονταν σκόρπιες οι βιομηχανικές μονάδες (με λίγες εξαιρέσεις όπως αυτή του καπνεργοστασίου Καρέλια στην Καλλιπάτειρας και του καπνοκοπτηρίου ακριβώς απέναντι στο σημερινό 1ο Δημοτικό Σχολείο). Οι «τοποθέτηση» αυτή δεν ήταν τυχαία ασφαλώς και συνδεόταν με τα βασικά έργα υποδομής τα οποία είναι απαραίτητα για μια τέτοια χρήση της περιοχής. Και αυτά ήταν το λιμάνι και ο σιδηρόδρομος μέσω των οποίων γινόταν η μεταφορά των πρώτων υλών και οι εξαγωγές των μεταποιημένων προϊόντων. Οι πρώτες μεγάλες βιομηχανικές μονάδες έγιναν πριν ακόμη λειτουργήσει το λιμάνι της Καλαμάτας (αποπερατώθηκε το 1901) και όταν μπήκε στις ράγες το τρένο (το 1891) που μπορούσε να μεταφέρει μεγάλες ποσότητες πρώτων υλών. Ετσι το 1895 ιδρύθηκε η εταιρεία Ζαν και Ρος (από τα ονόματα των ιδιοκτητών), αργότερα «Οίνων και Οινοπνευμάτων», η οποία εκτεινόταν από την Αριστομένους μέχρι τη Φαρών και από την Σοφοκλέους μέχρι την Ηροδότου. Και το 1898 το ελαιουργείο – σαπωνοποιείο – παγοποιείο Λιναρδάκη – Στρούμπου, με πυρήνα το χώρο στον οποίο λειτουργεί σήμερα το 1ο Λύκειο και καταλάμβανε πολύ μεγαλύτερο χώρο.
Από το βορρά αργότερα εγκαταστάθηκε η Ηλεκτρική Εταιρεία το 1901, το κτήριο της Κεντρικής Σκηνής του Δημοτικού Θεάτρου ήταν το εργοστάσιο και το διπλανό που επισκευάζεται τα γραφεία της. Αργότερα συναντάμε το παγοποιείο «Ολυμπος» εκεί που έχει κατασκευαστεί το Δικαστικό Μέγαρο και αμέσως μετά το μεγάλο μηχανοστάσιο των τρένων, στο χώρο του οποίου κατασκευάστηκε το «μεγαθήριο» του Διοικητηρίου. Κατεβαίνοντας αριστερά και στη συμβολή των οδών Σοφοκλέους και Φιλελλήνων όπου βρίσκεται σήμερα το 20ο Νηπιαγωγείο, βρισκόταν το μηχανοστάσιο (και η μονάδα παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος) του τραμ που λειτούργησε το 1910. Στη δεξιά πλευρά τη δεκαετία 1920-1930 κατασκευάστηκαν οι μύλοι «Ευαγγελίστρια» (επιλιμένιος) και Φεραδούρου – Αποστολάκη (χερσαίος). Τα δύο κτίρια υπάρχουν και σήμερα, το ένα σχεδιάζεται να μετατραπεί σε ξενοδοχείο ενώ στο άλλο λειτουργεί εταιρεία διανομής και πώλησης τροφίμων. Γύρω από το λιμάνι αναπτύχθηκαν οι εγκαταστάσεις συσκευασίας σταφίδας και σύκων (βρίσκονταν κυρίως εκεί που διανοίχθηκε τη δεκαετία του 1970 η Τσαμαδού) αλλά και μικρές βιομηχανικές – βιοτεχνικές μονάδες παραγωγής υλικών που υποστήριζαν τη μεταποιητική δραστηριότητα. Στη Δυτική Παραλία βρίσκονταν από πολύ παλιά τα βυρσοδεψεία (γιαυτό και η περιοχή έφερε το όνομα Ταμπάκικα), κοντά στο σταθμό λειτουργούσε η ελαιουργεία Σταματελάκη (αργότερα Λιναρδάκη) στο χώρο που κατασκευάστηκε το Μέγαρο Χορού. Σκόρπια σε διάφορα σημεία υπήρχαν μεταξουργεία (Στασινόπουλου στη Φαρών, Μαλεύρη στη συμβολή Ιατροπούλου και Σιδ. Σταθμού που μεταφέρθηκε αργότερα στο χώρο πίσω από το σημερινό σχολικό συγκρότημα της Αρτέμιδος), μονάδες χαλβαδοποιΐας, μακαρονοποιΐας, κονσερβοποιΐας που… χάθηκαν τα ίχνη τους.
Παρά το ενδιαφέρον που επιδείχθηκε για τα διατηρητέα της πόλης και τη διάσωσή τους μια ορισμένη χρονική περίοδο, δεν έγινε ουσιαστικά τίποτα για την προστασία της βιομηχανικής κληρονομιάς. Οι μονάδες κατεδαφίστηκαν η μια μετά την άλλη, ο εξοπλισμός τους χάθηκε στο μεγάλο του όγκο χωρίς να επιδειχθεί φροντίδα συλλογής, ταξινόμησης και αποθήκευσης. Τελευταία «θύματα» οι παλιές εγκαταστάσεις της «Συκικής» και της ΑΓΡΕΞ (νωρίτερα ελαιουργείο αν δεν κάνω λάθος). Το όποιο ενδιαφέρον επιδείχθηκε αφορούσε τη χρήση (όπως το θέατρο και οι μύλοι), με το ζόρι κηρύχθηκε διατηρητέο το κέλυφος στους μύλους «Ευαγγελίστριας» και διατηρήθηκαν κάποιοι φούρνοι της ελαιουργίας στο Μέγαρο Χορού, από την «Οίνων και Οινοπνευμάτων» έμεινε μόνο η Αγια Βαρβάρα (αν και κάποτε υπήρξε η σκέψη να… μετακινηθεί στο Πάρκο Λιμενικού για να διανοιγεί η Κανάρη), η οποία αποτελούσε και την εκκλησία του εργοστασίου. Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί το Πάρκο Σιδηροδρόμων με το υπαίθριο Σιδηροδρομικό Μουσείο το οποίο έχει λεηλατηθεί, κακοποιηθεί και ουσιαστικά εγκαταλειφθεί παρότι πέραν των άλλων αποτελεί και το σημείο αναφοράς της βιομηχανικής Καλαμάτας. Οσο για το λιμάνι, οι «αναπλάσεις» κατέστρεψαν τους κυβόλιθους με τους οποίους είχε κατασκευαστεί η προκυμαία της δεξαμενής (τα άλλα στοιχεία χάθηκαν… προ αναπλάσεων) και έμεινε μόνο το κτίριο του Λιμεναρχείου.
Κάπως έτσι θα μπορούσαμε να ανασυνθέσουμε την εικόνα της βιομηχανικής Καλαμάτας, με εκείνα που χάθηκαν και εκείνα που έμειναν λείψανα μιας ολόκληρης εποχής. Και δεν είναι μόνον οι εγκαταστάσεις αλλά και στοιχεία της βιομηχανικής εποχής σκόρπια σε διάφορα σημεία, όπως προϊόντα μηχανουργείων (για παράδειγμα του Πετεινάρη που βρισκόταν Παν. Καίσαρη και Φαρών) τα οποία υπάρχουν σκόρπια σε ρημαγμένες μονάδες (όπως είναι τα παλιά ελαιουργεία) στην ευρύτερη περιοχή. Αυτονόητα κατά την ταπεινή μου άποψη, ο δήμος θα έπρεπε εδώ και πολλά χρόνια να έχει επιδείξει ενδιαφέρον. Τα κτήρια και τα βιομηχανικά στοιχεία αποτελούν ένα σημαντικό τμήμα της τοπικής ιστορίας και από αυτά πρέπει να ερευνηθεί η δυνατότητα διάσωσης και προβολής έστω και σε «ερειπιώδη» μορφή (υπάρχει και τέτοια διαδικασία κήρυξης διατηρητέων). Να καταγραφούν και να συλλεχθούν στοιχεία που συνδέονται με αυτή την περίοδο με σκοπό την ίδρυση ενός μουσείο στο μέλλον που θα μπορούσε να φιλοξενήσει τη «βιομηχανική Καλαμάτα». Και ακόμη υπάρχει η δυνατότητα δημιουργίας μιας εικονικής ψηφιακής περιήγησης στη βιομηχανική Καλαμάτα. Γνωρίζουμε τους χώρους στους οποίους λειτουργούσαν βιομηχανικές μονάδες και μπορούμε με την αναζήτηση να προσδιορίσουμε και κάποια στοιχεία που μας λείπουν. Γνωρίζουμε αρκετά στοιχεία από την ιστορία τους και μπορούν να βρεθούν περισσότερα. Υπάρχουν πολλές φωτογραφίες από το παρελθόν που απαθανατίζουν διαχρονικά τις εγκαταστάσεις και ασφαλώς μπορούν να πλουτιστούν. Εκείνο που χρειάζεται είναι η αξιοποίηση όλου αυτού του πλούτου από το δήμο της πόλης, ο οποίος θα πρέπει να αντιμετωπίσει το θέμα όπως του αξίζει ως στοιχείου της ιστορίας του τόπου. Για να γνωρίζουν οι άνθρωποι που ζουν στην πόλη και κυρίως οι νεότερες γενιές, τι υπήρξε πριν από εμάς και τι απέγινε. Και όλα αυτά μέσα στο κοινωνικό πλαίσιο της εποχής του καθενός, με αναφορές στην κινητήρια δύναμη της βιομηχανίας που υπήρξαν οι εργάτες, οι οποίοι έδωσαν σκληρούς αγώνες σε πολύ δύσκολες εποχές. Δεν είμαι βέβαιος ότι τους… ενθουσιάζει όλους μια τέτοια ιδέα, από σεβασμό στην ιστορία του τόπου και των ανθρώπων του αισθάνομαι υποχρεωμένος να καταθέσω την οποία γνώση και τις σκέψεις για τη διάσωση της βιομηχανικής ιστορίας του τόπου. Και φυσικά όλα αυτά ως προβληματισμό στον οποίο χωράει κάθε ιδέα και πρόταση που κατατείνει σε αυτή την κατεύθυνση.
Την αφορμή για «αναμόχλευση» του θέματος έδωσε ιστορικός περίπατος με μαθητές του 1ου Γυμνασίου Καλαμάτας που συμμετέχουν σε πρόγραμμα σχετικό με τον κτιριακό πλούτο. Μια ομάδα από αυτούς έπρεπε να ασχοληθεί με την «βιομηχανική ιστορία». Σκέφτηκα λοιπόν ότι πέρα από τα στοιχεία που δώσαμε (στον περίπατο αλλά και στη συνέχεια), θα μπορούσε αυτή η ιστορία να γίνει κτήμα όλων εκείνων που θα ήθελαν ή θα μπορούσαν να περπατήσουν… μόνοι τους με τη βοήθεια ενδεχομένως μιας εφαρμογής.
