Η Μονή της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας είναι το ιερότερο προσκύνημα του νησιού και ένα από τα πιο σημαντικά αξιοθέατα.

Το συγκρότημα της Μονής Μυρτιδίων αποτελείται από α) το Καθολικό στο κέντρο πού ανήκει στον τύπο τής τρίκλιτης βασιλικής με υπερυψωμένο το κεντρικό κλίτος, νάρθηκα και υπερώο (γυναικωνίτης), στο κατώτερο επίπεδο τού οποίου βρίσκεται ό αρχικός Ναός τής Παναγίας, β) κελιά πού διατάσσονται βόρεια και νότια του Καθολικού, στα όποια φιλοξενούνται κυρίως πιστοί για τη νηστεία των πρώτων 15 ήμερων του Αυγούστου (δεκαπεντισμός), γ) Κωδωνοστάσιο στα ΒΑ του Καθολικού, από πωρόλιθο, συνολικού ύψους 26μ., με εντυπωσιακούς τοξοειδείς σχηματισμούς στα μέτωπα των τεσσάρων ορόφων, δ) Νάίδιον τής Αγίας Τριάδος, μονόχωρο καμαροσκεπές, μεταβυζαντινών χρόνων.

Ο αρχικός Ναός τής Παναγίας έχει προσαρμοσθεί στη φυσική διαμόρφωση βραχώδους ανοίγματος στο όποιο υπάρχει αβαθής κόγχη στα βόρεια για τη φιλοξενία τής εικόνας τής Παναγίας Μυρτιδιώτισσας, χώρος πού ύπομνηματίζει στην εύρεσή της. Σήμερα στο παλαιό Καθολικό υπάρχει εικόνα τής Παναγίας Μυρτιδιώτισσας, με αργυρή επένδυση καί επιγραφή: Διά σπουδής και δαπάνης CK CK + Χ Ιερομονάχου καί ηγουμένου Καλούτζη, ποίημα Θεοφιλή Σπιθάκη.

Το νεότερο Καθολικό στη μορφή πού διατηρείται σήμερα κτίστηκε από τον ηγούμενο Αγαθάγγελο Καλλίγερο στα μέσα του 19ου αιώνα. Ανήκει στον τύπο τής τρίκλιτης βασιλικής, με μαρμάρινο τέμπλο και επιγραφή πού μας πληροφορεί ότι το φιλοτέχνησαν καλλιτέχνες από την Τήνο, το έτος 1856.

Εντυπωσιακό είναι το κωδωνοστάσιο στα ΒΔ τού Καθολικού, ύψους 26μ. εξ’ ολοκλήρου από πωρόλιθο το όποιο διακοσμήθηκε από τον Κυθήριο καλλιτέχνη Νικόλαο Φατσέα (Φουριάρη) το 1888. Κελιά διατάσσονται βόρεια και νότια του Καθολικού στα όποια φιλοξενούνται πιστοί για τη νηστεία τού Δεκαπενταύγουστου και ευλαβείς προσκυνητές.

Ή παράδοση αφηγείται την εύρεση τής εικόνας το 1160 ή τον 15ο αιώνα, στην περιοχή τής σημερινής Μονής από ένα βοσκό, σκηνή ή όποια ενσωματώθηκε στην κατώτερη ζώνη του ενδύματος τής εικόνας πού φιλοτεχνήθηκε από το Νικόλαο Θεόφιλο Σπιθάκη τό 1837 όπως πληροφορούμεθα από την χαραγμένη στο ένδυμα επιγραφή.

Δείτε φωτογραφίες από τον φακό του Γιάννη Μαρκάκη: