Παναγιώτης Ποτήρης: Μοθωναίος. Εμπορος. Χρονών 37. Διά του Παναγιώτη Μηχανίδη. Γρόσια 200 - 4.11.1818. Νησί Καλαμών. Τω Ιωάννη Σταματελόπουλω, Οδέσσαν.
Γεώργιος Χρονόπουλος: Χρονών 27. Διά του Παναγιώτη Ποτήρη. 6 Φεβρουαρίου 1819. Νησί Καλαμάτας. Γρόσια 250 υπόσχεση έτι 500. Τω Π. Σέκερη.
Γεώργιος Βρεττόπουλος: Εμπορος. Χρονών 24. Διά του Γεωργίου Δαριώτου. - 16.3.1820. Νησί της Καλαμάτας. Γρόσια 100. Τω Γερασίμω Πορτοκάλη, Οδέσσα.
Η έρευνα στα χρόνια που ακολούθησαν, έδωσε πάρα πολλά στοιχεία για τους Νησιώτες οι οποίοι ήταν μέλη της Φιλικής Εταιρείας και προετοίμασαν ηθικά και υλικά την Επανάσταση του 1821.
Πολύτιμα στοιχεία έχει διασώσει ο Μ. Φερέτος, μετά από πολύχρονη έρευνα, σε ένα πλήθος αρχείων και εκδόσεων. Το μεγαλύτερο μέρος του έργου που έχει προσφέρει ο Μ. Φερέτος παραμένει ανέκδοτο, παρά το γεγονός ότι ο ίδιος έχει δημοσιεύσει πλήθος στοιχείων τόσο στους δύο τόμους "Μεσσηνιακά" (2), όσο και στην εφημερίδα "Μεσσηνιακά Νέα", την οποία εξέδιδε ο ίδιος.
Το μεγαλύτερο μέρος των στοιχείων που ακολουθεί για τους Φιλικούς του Νησιού, προέρχεται από το αρχείο του Μ. Φερέτου, το οποίο έχει παραδοθεί στο παράρτημα Καλαμάτας των Γενικών Αρχείων του Κράτους.
Από τη διερεύνηση αυτών των αρχείων, φαίνεται ότι η μεγαλύτερη ίσως προσωπικότητα της Φιλικής Εταιρείας στο Νησί, ήταν ο Παναγιώτης Ποτήρης. Για τις σχέσεις του με τη Φιλική Εταιρεία ο Μ. Φερέτος γράφει:
"Στις 4 Δεκεμβρίου 1818 από το Νησί, ο Π. Ποτήρης ένα μήνα μετά τη μύησή του στη Φιλική, έστειλε στον Ιωάν. Σταματελόπουλο, στην Οδησσό, το ακόλουθο έγγραφο, με το οποίο κατά τρόπο συνωμοτικό του γνώριζε τη μύησή του από τον Καλαματιανό Παν. Μηχανίδη:
«Επειδή και ήκουσα την σύστασιν του νέου σχολείου εις τα αυτού έχω μεγάλην επιθυμίαν εις κάθε καιρόν να στείλω τους υιούς μου προς σπουδήν μαθημάτων, ωσάν όπου ηξεύρετε ότι η πατρίς μου Μοθώνη (καθώς και το Νησίον της Καλαμάτας όπου κατοικώ) είναι υστερημένη σχολείου, τουλάχιστον να φωτισθούν αυτά, αφού εγώ έφθασα να είμαι τριάντα επτά χρονών και έμεινα υστερημένος των αναγκαίων επιστημών, με το να εδόθην εκ νεαράς μου ηλικίας εις το εμπορικόν σύστημα. Σας εμβάζω λοιπόν με το μέσον του Κυρίου Παναγιώτη Μηχανίδη γρόσια διακόσια, τα οποία λαμβάνων ταύτα τα μετράτε εις την κάσαν του σχολείου και εν καιρώ θέλω το προικίσω ακόμη με άλλα οκτακόσια γρόσια (αν η κατάστασίς μου το συγχωρή) κατά τον μεγάλον και διακαή έρωτα όπου προς φωτισμόν των υιών μου και του γένους έχω και με όλον το ανήκον σέβας σας προσκυνώ και μένω, των επιταγών σας»".
Οπως γράφει ο Μ. Φερέτος, το έγγραφο αυτό σώθηκε στο πρωτότυπο κρυπτογραφικό, στο Αρχείο που περιήλθε στο Ν. Καλλικούνη στην Καλαμάτα, και ανακοινώθηκε για πρώτη φορά από το Χρ. Πάστρα το 1908 (3).
[Ο Χρ. Πάστρας ήταν συγγενής του Παν. Ποτήρη, γεννήθηκε στο Νησί και πέθανε στην Αθήνα. Δικηγόρησε αρκετά χρόνια στην Καλαμάτα και στη συνέχεια ασχολήθηκε με το εμπόριο ξυλείας. Ηταν από τους ιδρυτές των κυλινδρομύλων "Ευαγγελίστρια" και Πρόεδρος του Εμπορικού Συλλόγου Καλαμάτας. Διετέλεσε διορισμένος δήμαρχος Καλαμάτας την περίοδο 1937-1941].
Στο έγγραφο αυτό υπάρχει και απάντηση εκ μέρους της Φιλικής Εταιρείας, επίσης σε κρυπτογραφημένο κείμενο, στο αρχείο του Παν. Ποτήρη, το οποίο μαζί με άλλα περιήλθε στον Ν. Καλλικούνη.
Στην απάντηση της Φιλικής Εταιρείας προς τον Παν. Ποτήρη αναφέρεται:
«Ελάβομεν το γράμμα σου από Δεκεμβρίου 4 1818 γεγραμμένον, μ’ όλον τούτο διά πολλάς ενασχολήσεις μας δεν εδυνήθημεν άχρι τούδε να σοι επισκεφθώμεν, και μάλιστα επειδή ελπίζομεν τον παρόντα καιρό διά να έχομεν και ύλην πρέπουσαν. Οθεν ήδη πρώτον μεν επαινούμεν τον ζήλον και προθυμίαν σου, την οποίαν έχεις υπέρ των κοινωφελών, είτα δηλοποιούμεν σοι ότι η παρούσα δεξιά φορά του καιρού μας παρέστησε τρόπους, διά να λάβωμεν τα δικαιώματά μας αναμφιβολώτατα, καθώς και τε του κοινού γράμματος προς Πελοποννήσιους θέλεις πιστοποιηθεί. Πλην αυτοί οι τρόποι διά να ενεργηθούν χρειάζονται χρηματικά μέσα, και διά τούτο απεφασίσθη όλοι οι Ελληνες να συνεισφέρουν και τα υπέρ δύναμιν.
Λοιπόν φίλε, άμα λάβης το παρόν μας φιλοτιμήθητι να καταβάλης την υποσχεθείσαν σοι συνεισφοράν πλουσίως και δαψιλώς, γνώσκων ότι η βοήθεια αυτή όχι υπέρ ασεβών, αλλ’ υπέρ ευσεβών και αυτού του γλυκύτατου εδάφους της πατρίδος, η οποία ανακάμψασα εις την πρότερον εύκλειαν όχι μόνον εκ των κόλπων της θέλει ανταμείψει αυτάς τας βοηθείας απειροπλασίως, αλλά ηξεύρει και να δοξάση και να κάμη αθάνατα τα τέκνα της, καθώς εκ του εναντίον τα νόθα, οπού προκρίνουν τον χρυσόν υπέρ τον Χριστόν, και θυσιάζουν τόσους ομογενείς διά φιλοχρηματίαν και κακοήθειαν θέλει εναποκλείση του χορού και του νυμφώνος των εκλεκτών. Λοιπόν όσον δύνασαι βοήθησον, μιμούμενος την χαράν του Ευαγγελίου, παρακίνου και λοιπούς φιλοπάτριδας επί το αυτό καταπείθοντάς τους με ό,τι τρόπον δυνηθής. Ταύτας τας βοηθείας και ό,τι άλλα χρήματα συναθροισθώσιν διά μέσον σοι εγχείρισιν τω Αγίω Μονεμβασίας Κω Χρυσάνθω, διά να βαλθώσιν εις την Κάσαν την κοινήν, όστις μέλος ω των αύτοθι εφόρων των πραγμάτων, θέλει σοι γνωστοποιήσει και τους λοιπούς, τους οποίους πρέπει καθώς όλοι οι αδελφοί να σέβεσαι και να πείθεσαι εις αυτούς, επειδή χωρίς υπακοήν και πόλεις και Βασίλεια ερημώνται και εις ουδέν καθίστανται.
Οταν δε ακούσητε την σάλπιγγα της κοινής ημών.
Και ως Ελληνας ακουλουθήσατε
Ερρωσον τέκνον γνήσιον και φιλοπάτρι».
Οπως αναφέρει ο Μ. Φερέτος (4), ο Παν. Ποτήρης μαζί με τον Παν. Μηχανίδη εισέφερε στο ταμείο της Φιλικής Εταιρείας στην Καλαμάτα, 700 γρόσια μέχρι τις 3 Φεβρουαρίου 1821. Και παραθέτει σχετική βεβαίωση του ταμία της, Μητροπολίτη Μονεμβασίας και Καλαμάτας Χρυσάνθου Παγώνη:
«Εις ένδειξιν ότι ελάβομεν παρά του κυρ Παναγιώτη Ποτήρη τρεις αποδείξεις του Παναγιώτη Μηχανίδου, αι οποίαι υπολαμβάνουν τα όσα κατά καιρόν ενεχείρησε αυτώ συμποσούμενα εις γρόσια επτακόσια, και επί τούτω δίδεται αυτώ η παρούσα.
αωκα Φεβρουαρίου 3: Νησί
Ο Μονεμβασίας Χρύσανθος βεβαιοί».
Στην έκδοση "Μεσσηνιακή Επετηρίδα" υπάρχει μια ακόμη επιστολή από το αρχείο του Παν. Ποτήρη, στην οποία φαίνεται με πόσο συνωμοτικό τρόπο συνεννοούντο μεταξύ τους τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας:
«Ποθητέ Δ’ α’ 9βρίου 1819
Η προς σε μου και προς πάντας τους ειλικρινείς και μεγαλοψύχους (λέξις δυσανάγνωστος) ούτε να σας θαυμάση, ούτε να σας υποχρεώση πρέπει, τούτο είνε χρέος άφικτον πάσιν ημίν· εν τούτω γαρ γνωσθησόμεθα ότι...
Τα γνωστά γράμματα δι’ άλλου ασφαλεστέρου μέσου πέμψον μοι, πλην,
κατά την τάξιν, πρέπει να λάβω και τα περιεχόμενα εις αυτά, και την δηλοποίησιν των ονομάτων, επειδή ούτως πρέπει να εξηγηθώ με τον μεγαλέμπορον οίκον.
Η φρόνησις και η μεγαλοψυχία συνδεδεμένα με την ιεράν σύμπνοιαν είνε ακαταμάχητα και μάλιστα εις τον παραρρεόμενον χείμαρον.
Αυτάπασον εκ βαθέων και πανοικεί τον αδελφόν Γ.Δ., ας εγχαράξη εις την ψυχήν του τα γεγραμμένα και ας μη αμφιβάλη εις την αλάνθαστον τιμήν των λαδιών.
Ασπαζόμενός σε μετά των φίλων εν ειλικρινεία και υπολήψει μένω, η εμή οικογένεια προσφέρει το ίδιον σέβας προς υμετέραν.
όλος σας
Χ.Π.
Τω κυρίω Παναγιώτη Ποτήρη
Εις το Νησί».
Η οικογένεια Δαρειώτη είναι ήδη γνωστή σαν μια από τις δύο οικογένειες γαιοκτημόνων που σχηματίσθηκαν στο Νησί κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα.
Από την οικογένεια αυτή, ο Γεώργιος Δαρειώτης ήταν από τους επιφανείς σε πλούτο και πολιτική δύναμη στην περιοχή της επαρχίας Νησιού.
Σύμφωνα με εμπιστευτική έκθεση του Παπαφλέσσα προς την ηγεσία των Φιλικών, στις 12 Σεπτεμβρίου 1819, ήταν και στρατιωτικός αρχηγός της Επαρχίας και μπορούσε να κινητοποιήσει περίπου 500-700 ενόπλους σε περίπτωση εξέγερσης. Σαν τόσο σημαντικός παράγοντας τράβηξε την προσοχή της Φιλικής Εταιρείας που με απεσταλμένο της (πιθανώς το Νησιώτη Καλόγερο Πατρίκη) τον μύησε στα 1818.
Ο Π. Παπατσώνης (5) γράφει για τη δραστηριότητα του Γεωργίου Δαρειώτη: «Ως φιλικός εργάσθηκε με εξαιρετικό ζήλο αλλά και με την απαιτούμενη σύνεση και προσοχή για τη διάδοση των αρχών της Φιλικής Εταιρείας, τη μύηση νέων μελών αλλά και την προετοιμασία του επικείμενου αγώνα».
Οπως είδαμε και προηγουμένως, ο Γεώργιος Δαρειώτης εμφανίζεται και στο αρχείο Σέκερη σαν "σύνδεσμος" στην ενίσχυση Νησιωτών προς τη Φιλική Εταιρεία.
Μέλος της Φιλικής Εταιρείας έγινε το 1818 και ο αδελφός του Εμμανουήλ Δαρειώτης.

ΠΡΟΣΗΛΥΤΙΣΜΟΣ ΝΕΩΝ ΜΕΛΩΝ
Η οικογένεια Καλαμαριώτη ήταν και αυτή μια από τις ισχυρές οικογένειες γαιοκτημόνων της επαρχίας Νησιού, που σχηματίσθηκαν κατά το 18ο αιώνα.
Ο Δημήτριος Καλαμαριώτης διέθετε πλούτο και επιρροή και στην εμπιστευτική έκθεση του Παπαφλέσσα - που προαναφέρθηκε - χαρακτηρίζεται ως φυσικός ηγέτης της Επαρχίας Νησιού, ενώ κατά τον Ι. Φιλήμονα (6) ήταν αρχηγός και τουλάχιστον 1.000 ενόπλων. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία στις 30 Ιουλίου 1819 στο Νησί, πιθανώς από τον Παπαφλέσσα, και μάλιστα σε βαθμό ιερέα σε ηλικία 37 ετών. Το ορκωτικό σε γλώσσα συνωμοτική έχει ως εξής:
«ισ το όνομα τισ μελουσις σοτηριας καθιερονο ιερεα φιλικον και αφιερονο ιστιν αγαπιν τον φιλον και τιν ιπερασπισιν τον μεγαλον ιερεον τον ελεφσινιον τον σιμπολιτιν διμιτριον καλαμαριοτιν νισιοτιν πελοπονησιον ετον τριαντα εφτα επαγγελματος προυχοντα ιστιν οσ θερμον ιπερασπισιν τισ εβδεμονιας τις πατριδος κατιχιθεντα κε ορκοθεντα παρ εμου
εν νισιο ετος 19 τον φιλικον Ιουλιου 30».
Ο αδελφός του, Κωνσταντίνος Καλαμαριώτης, ήταν ένας από τους ισχυρότερους προεστούς του Νησιού κατά την προεπαναστατική περίοδο οπότε και διετέλεσε επιστάτης της περιοχής. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το 1818 άγνωστο από ποιον και εργάσθηκε δραστήρια για την προπαρασκευή του επικείμενου εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα και κυρίως για τη συγκέντρωση τροφίμων, πολεμοφοδίων κ.λπ. και την αποθήκευσή τους σε ασφαλή μέρη. Μαζί με τον αδελφό του Δημήτριο Καλαμαριώτη διέθεσαν 20.000 γρόσια, ποσό τεράστιο για την εποχή, για τις ανάγκες της Επανάστασης.
Ο Αναγνώστης (και Ιωάννης) Γ. Καμπάς, επιφανής προεστός του Νησιού
κατά την Τουρκοκρατία -οπότε υπηρέτησε και στη θέση του επιστάτη της περιοχής Νησιού- μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία στις 5 Ιουλίου 1819, σε ηλικία 19 χρονών, από τον Καλαματιανό Φιλικό Δημ. Μπολανόπουλο, όπως φαίνεται από το πιο κάτω επίσημο αντίγραφο του όρκου του:
«Ή Ελευθερία ή Θάνατος
Εις το όνομα της μελλούσης σωτηρίας καθιερώνω ιερέα Φιλικόν και αφιερώνω εις την αγάπην της Φιλικής Εταιρίας και εις την υπεράσπισιν των μεγάλων Ελευσινίων τον συμπολίτην Ιωάννην Καμπά κε του Νησίου Καλαμάτας ετών τριάκοντα δύο, επαγγέλματος του εμπορικού καταλόγου ως θερμόν υποστηρικτήν της ευδαιμονίας της πατρίδος, κατηχηθέντα και ορκωθέντα παρ’ εμού. (Αθαν. Μπολανόπουλου).
Εν Νησί της Καλαμάτας
Διά το ακριβές της αντιγραφής
Εν Νησίω την 16 9βρίου 1846
Ο αναπληρών τον Δήμαρχον Παμίσου
Ευστάθιος Π. Μπουρατίνος».
Ο Αναγνώστης Καμπάς μόλις μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία έδωσε αυθημερόν στον Αθανάσιο Μπολανόπουλο -ο οποίος σαν έμπορος έμενε στην Κωνσταντινούπολη- το ακόλουθο γράμμα, με το οποίο γνώριζε ότι έφερε στον επίσης Φιλικό και ταμία της Φιλικής Εταιρείας Αθανάσιο Παν. Κυριακό κάτοικο Νησιού, την πρώτη του εισφορά από 150 γρόσια.
Και ο Αθαν. Π. Κυριακός, ως ταμίας προφανώς, έδωσε την ακόλουθη απόδειξη στον Καμπά, που τον αποκαλεί για λόγους ασφαλείας "Ιωάννη Αποστολόπουλο»:
«Ελαβα παρά του κυρ Ιωάννη Αποστολόπουλου μίαν γραφήν υπό της Ντάτας χιλίους οκτακοσίους δέκα εννέα και Ιουλίου 5 και εν αμανέτι γρόσια εκατόν πενήντα, τα οποία θέλω να πέμψω εις τον τόπον τους, κατά την ορδινίαν (παραγγελίαν) του και δίδω το παρόν εις ένδειξιν.
Ετος 1819, Ιουλίου 25 Νησί
Αθανάσιος Παν. Κυριακού
Διά το ακριβές της αντιγραφής
Εν Νησίω τη 14 9βρίου 1846
ο αναπληρών τον Δήμαρχον Παμίσου
Ευστάθιος Π. Μπουρατίνος».
Σύμφωνα με το Μ. Φερέτο, το γεγονός πως ο Ιωάννης Αποστολόπουλος και ο Αναγνώστης Καμπάς είναι ένα και το αυτό πρόσωπο, φαίνεται από βεβαίωση του Δημάρχου Παμίσου Εμμ. Δαρειώτη.
Ως Φιλικός ο Αναγνώστης Καμπάς εργάστηκε με ζήλο όχι μόνο για τη μύηση νέων μελών στην οργάνωση, αλλά και για τη συγκέντρωση και απόκρυψη τροφίμων, πολεμοφοδίων και άλλων ειδών που ήταν χρήσιμα στον αγώνα που άρχιζε. Και όταν δόθηκε το σύνθημα του αγώνα, μαζί με τους άλλους προκρίτους και Φιλικούς του Νησιού έθεσαν στη διάθεση των εκστρατευτικών σωμάτων όλα τα απαραίτητα εφόδια, όπως φαίνεται από έγγραφο του Δημ. Υψηλάντη στις 10 Ιουλίου 1821 που βρίσκεται στο φάκελό του στα Αρχεία της Εθνικής Βιβλιοθήκης (7).

ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΕΣ ΠΡΟΚΡΙΤΩΝ ΚΑΙ ΚΛΗΡΙΚΩΝ
Σημαντική, στην οργάνωση της Φιλικής Εταιρείας και του αγώνα, ήταν η συνεισφορά της οικογένειας Πατρίκη.
Σύμφωνα με τα όσα γράφει σε διάφορα σημεία ο Μ. Φερέτος, ο Καλόγερος Πατρίκης ήταν σημαντικός παράγοντας της Φιλικής Εταιρείας και είχε μυήσει μερικούς από τους σημαντικότερους προκρίτους του Νησιού. Από το Φωτάκο (8) αναφέρεται σαν Καλόγερος Πετράκης αντί του ορθού Πατρίκης.
Ο Ιωάννης Πατρίκης ήταν από τους προκρίτους του Νησιού κατά την
Τουρκοκρατία και είχε υπηρετήσει σαν προεστός όπως φαίνεται από σχετικό έγγραφο στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Κατά τον ιστορικό της Επανάστασης Αμβρόσιο Φραντζή (9) είχε μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία. Ο Φραντζής όμως γράφει λανθασμένα το όνομά του σαν Πετρίκης αντί του ορθού Πατρίκης.
Ξεχωριστή προσωπικότητα, κατά το Μ. Φερέτο, ήταν ο Αναγνώστης Αργυράκης ή Αργυρόπουλος για τον οποίο σημειώνει (10): «Από τους επισημότερους προεστούς της περιοχής κατά τον Αμβρόσιο Φραντζή ["Επίτομη ιστορία"] στην προεπαναστατική περίοδο, εμυήθη εγκαίρως στη Φιλική Εταιρία κατά τον Φωτάκο ["Βίοι Πελοποννησίων Ανδρών"] προφανώς από τον Παναγιώτη Ποτήρη ή τον Αναγνώστη Καμπά, και ειργάσθη "με θέρμην και ζήλον πατριωτικόν" για τη μύηση νέων μελών στη Φιλική Εταιρία και γενικά στην προπαρασκευή του αγώνος. Λίγο προ της ενάρξεως της επαναστάσεως είχεν εξοπλίσει δαπάναις του μεγάλη ομάδα φίλων και συγγενών».
Ο Πανάγος Μπουρατίνος (Πουρατινάκης) ήταν επιφανής και πλούσιος πρόκριτος του Νησιού και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, χρημάτισε επιστάτης της Επαρχίας Νησιού. Εγινε μέλος της Φιλικής Εταιρείας και βοήθησε σημαντικά στην προετοιμασία της Επανάστασης του 1821.
Σημαντική προσωπικότητα της περιόδου αυτής, στο Νησί, ήταν ο Ιωάννης Μιχαλόπουλος. Από τους επιφανείς προκρίτους στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ο Μιχαλόπουλος μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία από τον Καλόγερο Πατρίκη και ανέπτυξε πλούσια δράση στην προεπαναστατική περίοδο.
Από τους πρώτους οι οποίοι εντάχθηκαν στη Φιλική Εταιρεία ήταν και ο Αθανάσιος Π. Κυριακός, ο οποίος, όπως σημειώσαμε και προηγουμένως, έπαιζε και το ρόλο του "ταμία" ή "ενδιάμεσου" της Φιλικής Εταιρείας στο Νησί.
Στα διάφορα ιστορικά συγγράμματα συναντώνται και άλλα ονόματα Νησιωτών που ήταν μέλη της Φιλικής Εταιρείας, όπως ο Στασινός Δαρειώτης (πρόκριτος του Νησιού από το 1780 μέχρι και το 1810 οπότε και παραιτήθηκε λόγω γήρατος), ο Μιχ. Ζαλμάς, ο Κ. Νικολάου κ.ά.
Το βέβαιον είναι πως ο πραγματικός αριθμός των Φιλικών ήταν αρκετά μεγαλύτερος, αλλά ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούσε συνωμοτικά και ο χρόνος "κάλυψαν" πολλά από τα ονόματα εκείνων που πήραν ενεργητικά μέρος στην προετοιμασία του αγώνα.
Μέλος της Φιλικής Εταιρείας έγινε το 1820 ο Ιωσήφ Ανδρούσης, ο οποίος λόγω και της ιδιότητας και του κύρους του έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξή της:
«Ο Ιωσήφ Ανδρούσης εν έτει 1820 εκατηχήθη εις τα της Φιλικής Εταιρίας υπό του εν Καλαμάτα ιατρού Κορνηλίου μετά του αδελφού αυτού (σ.σ. Κ. Νικολάου), έκτοτε δε κατέστη ο σπουδαιότερος παράγων προς διάδοσιν των σκοπών της Εταιρίας και ο επισημότερος κατηχητής, προσελκύων διά της επιβλητικότητος αυτού νέους και πολλούς προσήλυτους» (11).
Από όλα όσα προεκτέθηκαν γίνεται φανερό πως ιδιαίτερα στο διάστημα από το 1819 μέχρι το 1821, στο Νησί, με την πρωτοβουλία των Φιλικών γινόταν σοβαρή προετοιμασία για τη συμμετοχή των κατοίκων της πόλης στην εθνική εξέγερση.
Πληροφορίες για την παρουσία και τη δραστηριότητα των Τούρκων στην πόλη δεν υπάρχουν. Σώζεται μόνο μια αναφορά του Ιωάν. Ζαφειρόπουλου (12), από την οποία φαίνεται πως υπήρχαν και Τούρκοι στο Νησί που έφυγαν μετά την εκδήλωση της Επανάστασης (ή στη διάρκεια της προετοιμασίας της) και πήγαν στην Καρύταινα: «Και ο Μουσταφάγας, Νησιώτης, ελθών εκ Καρυταίνης μετά των ειρημένων Καρυτηνών και Φαναριτών, εισήλθεν εις την φυλακήν…».
Οι προετοιμασίες για την Επανάσταση έγιναν αντιληπτές από τους Τούρκους.
Το Φεβρουάριο του 1821 ο καϊμακάμης της Τρίπολης Σελήμ διέταξε να παρουσιαστούν στην Τρίπολη Αρχιερείς και Πρόκριτοι της Πελοποννήσου. Οσοι παρουσιάστηκαν φυλακίστηκαν και πολλοί από αυτούς πέθαναν από τα βασανιστήρια και τις κακουχίες στη φυλακή. Μεταξύ αυτών που φυλακίστηκαν ήταν και ο Ιωσήφ Ανδρούσης και ο Πρωτοσύγγελός του Χρύσανθος.
Ο Ιωσήφ Ανδρούσης απελευθερώθηκε ετοιμοθάνατος στις 29 Σεπτεμβρίου 1821, ενώ ο Πρωτοσύγγελος Χρύσανθος πέθανε στη φυλακή (13).
Ο Μ. Φερέτος έχει φέρει στην επιφάνεια έγγραφο (14) σύμφωνα με το οποίο ο πρόκριτος του Νησιού Ιωάννης Μιχαλόπουλος ήταν ανάμεσα σε αυτούς που κλήθηκαν στην Τρίπολη, αλλά δεν παρουσιάστηκε.
Πρόκειται για αναφορά της Νικολούς Μήγαινας από την Τρίπολη στο υπουργείο Εσωτερικών:
«Ιωάννης Μιχαλόπουλος εκ Νησίου...
Εν καιρώ της επαναστάσεως καθ’ ην εσήκωσαν οι τύραννοι εις φυλακήν τους αγίους αρχιερείς και τους προεστώτας, ο παπά Σπυρίδων αυτάδελφος του Ανδρούσης, λάθρα έφεραν εις το πτωχικόν μου τον κυρ Γιάννην Μιχαλόπουλον Νησιώτην, εδώ τότε ευρεθέντα, τον οποίον με όλην μου την πτωχικήν κατάστασιν ως αδελφόν χριστιανόν εψώμισα
Νικολού Μήγαινα
14 Ιουλίου 1823 Τριπολιτζά».

1. Αρχείο Σέκερη
2. "Μεσσηνιακή Επετηρίδα" (1908) (έγγραφο του Παν. Ποτήρη που ανακοινώθηκε από το Χρ. Πάστρα)
3. "Μεσσηνιακή Επετηρίδα" (1908) (έγγραφο του Παν. Ποτήρη που ανακοινώθηκε από το Χρ. Πάστρα)
4. Μ. Φερέτου - Αρχεία ΓΑΚ
5. Απομνημονεύματα Π. Παπατσώνη
6. Ι. Φιλήμονα "Δοκίμια περί της Ελληνικής Επανάστασης"
7. Εγγραφο Δημ. Υψηλάντη - 10 Ιουλίου 1821 (Αρχεία της Εθνικής Βιβλιοθήκης)
8. Φωτάκου "Βίοι Πελοποννησίων Ανδρών"
9. Αμβρόσιου Φραντζή "Επίτομη ιστορία αναγεννηθείσης Ελλάδος"
10. Μ. Φερέτου "Μεσσηνιακά"
11. Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτου "Ιωσήφ ο Ανδρούσης"
12. Ιωάν. Ζαφειρόπουλου "Οι Αρχιερείς και Προύχοντες εντός της εν Τριπόλει φυλακής"
13. Ι. Ζαφειρόπουλου, το ίδιο
14. Μ. Φερέτου "Μεσσηνιακά 1968"