Σημαντική περίοδος για την Καλαμάτα είναι τα τέλη του 19ου αιώνα, οπότε και αναδύεται η γενιά που ηγήθηκε του αστικού μετασχηματισμού της πόλης. Την αποτελούν νέοι επιστήμονες, οι περισσότεροι από αυτούς γόνοι εύπορων οικογενειών, που κυριαρχούν στην οικονομική, πολιτική και κοινωνική ζωή του τόπου για ολόκληρες δεκαετίες στη συνέχεια.
Στο πλαίσιο αυτό εμφανίζεται έντονη πολιτιστική κίνηση και εμφανίζονται οι πρώτες θεατρικές ερασιτεχνικές παραστάσεις καθώς από τη μια πλευρά οι νέοι της εποχής έχουν έρθει σε επαφή με το θέατρο στην Αθήνα (αλλά και στο εξωτερικό που σπούδασαν ορισμένοι) και από την άλλη διαμορφώνονται οι χώροι που μπορούν να τις υποδεχτούν. Το ρεπερτόριο αρχικά περιλάμβανε "πατριωτικά δράματα" αλλά σταδιακά άρχισε ο "εξευρωπαϊσμός" του είτε μέσω της μετάφρασης θεατρικών κειμένων είτε μέσω της εμφάνισης επαγγελματικών θιάσων και θεατρανθρώπων.

ΟΙ ΣΚΗΝΕΣ

Ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τις θεατρικές σκηνές μας δίνει το βιβλίο "Καλαμάτα" της Α. Μηλίτση-Νίκα και της Χρ. Θεοφιλοπούλου-Στεφανούρη. Γύρω στα 1880 το καφενείο Τζανή βρισκόταν σε ισόγεια αίθουσα ιδιοκτησίας Βογόπουλου, απέναντι από τη σημερινή Στοά Βαρβουτσή. Η αίθουσα αυτή κατάλληλα διαμορφωμένη με σκηνή και θεωρεία, λειτούργησε και ως θέατρο (θίασος Πιπίνας Βονασέρα, Αρνιωτάκη, Παρασκευόπουλου κ.ά.). Αργότερα το καφενείο μεταφέρθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του ιδίου τετραγώνου, με δυτικό σύνορο τον ποταμό. Το 1888 λειτουργούσε σε εκείνο το σημείο ως "εαρινό θέατρο", σε παράπηγμα που είχε κατασκευάσει ο Τζανής σε μισθωμένο οικόπεδο. Το 1884 ο εργολάβος ωδικών καφενείων Ιωάννης Θ. Σταυρόπουλος ενοικιάζει για 4 χρόνια δύο συνεχόμενα εργαστήρια με το προαύλιό τους, ιδιοκτησίας Ιωάννη Γ. Βογόπουλου, τα οποία βρίσκονταν "παρά τον ποταμόν" και συνόρευαν ανατολικά με τη λεωφόρο (εθνική οδός Καλαμών-Παραλίας, μετέπειτα Αριστομένους), νότια με το ποτάμι και από τις άλλες δύο πλευρές με σπίτια και οικόπεδα. Ο ιδιοκτήτης ανελάμβανε την υποχρέωση να κατεδαφίσει το μεσαίο τοίχο και να κατασκευάσει θεωρεία "εν πατώματι" για θεατρικές παραστάσεις και καθίσματα στο ισόγειο, καθώς και τις σκηνές και θέσεις, χρήσιμες για τον υποβολέα και τους μουσικούς, έτσι ώστε τα ενοικιαζόμενα εργαστήρια να γίνουν θέατρο. Τη δεκαετία του 1890 στη νεόδμητη τότε οικία Κατσαούνη (εκεί που βρίσκεται σήμερα η Εθνική Τράπεζα στην Αριστομένους), πραγματοποιούνται ερασιτεχνικές αλλά και επαγγελματικές θεατρικές παραστάσεις.

Ο Π. ΣΑΛΜΑΣ

Μεταξύ των νέων που πρωταγωνίστησαν τότε στην πολιτιστική αναγέννηση, ήταν ο μετέπειτα δήμαρχος Καλαμάτας Παναγιώτης Α. Σάλμας (1874-1951). Γεννήθηκε στην Καλαμάτα, σπούδασε νομικά και συνεργάστηκε γράφοντας ποιήματα και άρθρα με τις καλαματιανές εφημερίδες "Θάρρος", "Φιλόπολις", "Εφημερίς Καλαμών" και "Σάλπιγξ" καθώς και με την "Ακρόπολιν" του Βγ. Γαβριηλίδη όπου βραβεύτηκε σε διαγωνισμό το ποίημά του "Αγγελος της Αναστάσεως" (1894). Εξέδωσε την ποιητική συλλογή "Τραγούδια της ζωής" (1891) και το περιοδικό "Ωρίων". Αγόρασε την καλαματιανή εφημερίδα "Λαϊκή" που είχε εκδώσει ο Ι. Π. Παρασκευόπουλος το 1883. Μέλος της πρώτης διοίκησης του Μεσσηνιακού το 1896 και πρόεδρός του μετά το 1925. Διετέλεσε δήμαρχος Καλαμάτας την περίοδο από το 1919 μέχρι το 1925, χωρίς να είναι απολύτως διευκρινισμένο πότε ακριβώς. Λόγω της πολιτικής κατάστασης δεν έγιναν εκλογές μετά το 1914 και μέχρι το 1925, με αποτέλεσμα οι δήμαρχοι να εκλέγονται κάθε χρόνο από τα δημοτικά συμβούλια ακόμη και με πολιτικές παρεμβάσεις.

ΜΙΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

Ενας τέτοιος παράγοντας ήταν ο πλέον κατάλληλος για να αφηγηθεί την πολιτιστική ζωή και τη θεατρική κίνηση στα τέλη του 19ου αιώνα. Και το έκανε στο "Μεσσηνιακό Ετος" (τοπικό ημερολόγιο) το 1938. Από το εκτεταμένο άρθρο με τίτλο "Πνευματική και ψυχαγωγική ζωή της Καλαμάτας προ 40 ετών", αναδημοσιεύουμε το απόσπασμα που αφορά στις πρώτες ερασιτεχνικές θεατρικές παραστάσεις στην Καλαμάτα.

Προς τιμήν του καλαματιανού λαού προσθέτω ότι η πατροπαράδοτος αύτη προσήλωσις εις την θρησκείαν και τας πνευματικάς διδασκαλίας, θερμαίνει και εμπνέει πάντοτε τούτον.
Κατά την εν λόγω περίοδον και ιδία κατά την από του 1885-1893 περίοδον μεγάλη παρετηρήθη εν Καλάμαις επίδοσις εις την διδασκαλίαν και παράστασιν θεατρικών έργων, και αποκλειστικώς πατριωτικών τοιούτων, μεταξύ των οποίων το κυριώτερον και πολλάκις   παρασταθέν ήτο η «Παραμονή της Ελληνικής Επαναστάσεως» του  σοφού καθηγητού και διπλωμάτου Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή,   έμμετρον πεντάπρακτον δράμα εις δεκαπεντασύλλαβους στίχους,   ποικιλλομένους και με διάφορα άσματα μάλλον γοργόστιχα, έχον την  έμπνευσίν του εκ της Ελληνικής Επαναστάσεως και της προς επιτυχίαν ταύτης εθελοθυσίας πάντων των τέκνων της πατρίδος, χάριν της οποίας παν άλλο αίσθημα κάμπτεται, και ο έρως οδηγεί τους δι' αυτού συνδεόμενους εις κοινήν υπέρ της πατρίδος θυσίαν. Αλλα δράματα διδαχθέντα από σκηνής υπό των ερασιτεχνών νέων ήσαν, η «Μαρία Δόξα - Πατρή» του Βερναρδάκη, η «Αλωσις του Αρκαδίου», ο  «Αθανάσιος Διάκος» και τελευταίον εκ των υπό ερασιτεχνών παιχθέντων δραμάτων, ενθυμούμαι τον «Μέγαν Γαλεότον» του Ισπανού συγγραφέως Ιωσήφ Ετσεγκράη, όπερ δημοσιευθέν το πρώτον υπό του συγγραφέως του εν έτει 1881, έσχε καταπληκτικήν διάδοσιν,  έχει δε μεταφρασθή εις την ελληνικήν υπό του Δημητρίου Βικέλα. Το  δράμα τούτο ήτο το πρώτον, το οποίον οι ερασιτέχναι των Καλαμών   ανεβίβασαν εις την σκηνήν, παρεκκλίναντες από την κατά σύστημα παράστασιν πατριωτικών δραμάτων, και το οποίον έχον κοινωνικήν υπόθεσιν, είχε σκοπόν να μαστίση την νοσηράν κοινωνικήν σπερμολογίαν, το κοινώς κουτσομπολιό, η οποία επικινδύνως εφαίνετο τότε νεμομένη την σύγχρονον καλαματιανήν κοινωνίαν, και να διδάξη πόσων κακών πρόξενον δύναται να γίνη τούτο, και όταν ακόμη αθώαν και ανυστερόβουλον έχη την πρώτην γέννησιν. Εις την προπόνησιν των   προσώπων άτινα έμελλον να εμφανισθώσιν από σκηνής, επεδίδοντο  κατά τα έτη εκείνα κυρίως και συστηματικώς, ο δικηγόρος και  πολιτευτής Χρύσανθος Παγώνης, εις εκ των ευγενέστερων πολιτών,   εκ της αριστοκρατικής οικογενείας των Παγωνέων προερχόμενος, εξ ης και ο ομώνυμος μητροπολίτης Μονεμβασίας και ο πρωτοσύγκελλος Γεράσιμος Παγώνης, πρόθυμος υπερασπιστής των λαϊκών τάξεων και    εις την πρώτην γραμμήν πάντοτε μεταξύ των εργαζομένων περί παντός τοπικού καλού ευρισκόμενος, ένεκα δε τούτου δημοφιλέστατος, και  διά τούτο πολλάκις τα πρώτα τοπικά αξιώματα, του δημάρχου της πόλεως και βουλευτού της επαρχίας διεκδικήσας· αλλά και ως διοικητικός υπάλληλος υπό των εκάστοτε κυβερνήσεων βραδύτερον τιμηθείς, γενόμενος νομάρχης Αρκαδίας. Επίσης δε και ο Βασίλειος Κουρτάκης, μη ων επιστήμων, αλλ' αυτοδίδακτος και θερμή φύσις, μετά μεγάλου ζήλου επιδιδόμενος εξ ερασιτεχνικού πνεύματος και  ζωηράς φαντασίας εις τας εν λόγω προπαιδεύσεις των Καλαμίων   νέων, εξελιχθείς ένεκα τούτου εις ιδιάζοντα τύπον, προσφιλή και  ευχάριστον. Δύναμαι από μνήμης να αναφέρω τα συνηθέστερον κατά την εν λόγω περίοδον δρώντα πρόσωπα σπουδαστών και μαθητών του  ενταύθα Γυμνασίου και άλλων ευπαιδεύτων νέων. Τοιούτοι ήσαν, οι Αθανάσιος Κυριακός, υποδυόμενος συνήθως το πρόσωπον του  ηρωικού φρουράρχου της Μονής του Αρκαδίου κατά την άλωσιν αυτής εν έτει 1886 υπό των Τούρκων, δηλονότι του εθελοντού συμπολίτου αξιωματικού Ιωάννου Δημακοπούλου, επιζήσαντος μεν κατά την ανατίναξιν της μονής, αλλά υπό του αρχηγού των Τούρκων Μουσταφά, ενώπιον του οποίου προσήχθη αιχμαλωτισθείς, εις τον διά λογχισμού υπό των στρατιωτών του θάνατον καταδικασθέντος και ενδόξως ούτω θανόντος, εφ ω και δικαίως μία των οδών της πόλεως Καλαμών, διά του ονόματός του τιμάται. Ο Γεώργιος Ρεμπουτσάκος, υποδυόμενος συνήθως τα πρόσωπα των πασάδων, ο Κωνσταντίνος Εξαρχέας, επιτυχώς το πρόσωπο του ραδιούργου παριστών, ο Κωνσταντίνος Βλαντασόπουλος, ο ευπαίδευτος τηλεγραφητής κ. Δημ. Παπασταθόπουλος, ο Μάστρακας, ο Νικηφόρος Λιβάνιος, υιός του υπηρετήσαντος ενταύθα επί σειράν ετών μοιράρχου Θεοδώρου Λιβανίου, όστις είχεν ως ακόλουθόν του εθελοντή χωροφύλακα, Γάλλον την καταγωγήν ονομαζόμενον Antoine, ο Μωράκης, βραδύτερον δε εις την παράστασιν του «Μεγάλου Γαλεότου» ο καθηγητής των Μαθηματικών του ενταύθα Γυμνασίου, Θεόδωρος Στασινόπουλος, και άλλοι.
Οταν επαίζετο η παραμονή της Ελληνικής Επαναστάσεως, το πρόσωπον του εν αυτή πρωταγωνιστού Φλώρου, υπεδύετο ο Βασίλειος Κουρτάκης, της δε Δάφνης, ο νεαρώτερος Κωνστ. Βλαντασόπουλος, όστις και διά της κιθάρας, ην έπαιζε, συνώδευε τα εις τον ρόλον του εν τω ειρημένω δράματι, ασμάτια. Τα πρόσωπα τα γυναικεία υπεδύοντο οι μάλλον νεώτεροι και δυνάμενοι να μεταβάλωσι την φωνήν των επί το μαλακώτερον. Αφ' ότου όμως ο υπό την διεύθυνσιν της Πιπίνας Βονασέρα θεατρικός θίασος εγκατεστάθη δι' αρκετά έτη εν Καλάμαις, εις τα υπό των ερασιτεχνών Καλαμίων νέων (1883-1890) διδασκόμενα δράματα, υπεδύοντο ταύτα ηθοποιοί γυναίκες εκ των του ειρημένου θιάσου. Εδίδοντο δε αι εν λόγω παραστάσεις εις μίαν ισώγειον αίθουσαν, ήτις είχε μετασκευασθεί εις θέατρον με σκηνήν και σειράν θεωρείων, εξ ων τα πλείστα, αν μη όλα, ήσαν αμπονέ, διά να είναι εξησφαλισμένη η λειτουργία του θεάτρου, και μεταξύ των οποίων μάλιστα προείχε το του αξιωματικού της Χωροφυλακής Μπεχράκη φέρον επί της προσόψεως ως διακριτικά τα αρχικά του ονοματεπωνύμου του ψηφία επάργυρα επί βαθυκυάνου βελουδίνου φόντου. Η δε αίθουσα αύτη, ήτις βραδύτερον, διαλυθέντος του εν αυτή θεάτρου, μετεποιήθη, ενοικιαζομένη επί πολλά έτη, ως καπνοκοπτήριον, έκειτο εκεί, όπου το σημερινόν Ταχυδρομείον και Τηλεγραφείον, επί της οδού Αριστομένους, ονομαζομένης τότε εθνικής οδού Καλαμών-Παραλίας. Μετά δε την εκ του οικήματος τούτου απομάκρυνσιν του θεάτρου, εγκατεστάθη τούτο (κατά τα έτη 1890 και εντεύθεν), εις την νεόδμητον τότε οικίαν των κληρονόμων Παν. Κατσαούνη, όπου σήμερον η Τράπεζα Αθηνών, υπό της οποίας το ακίνητον τούτο ηγοράσθη βραδύτερον. Από δε της εγκαταστάσεως εν τω ανωγείω τούτω, του θεάτρου εξηκολούθησαν να έρχωνται εις  Καλάμας διάφοροι δραματικοί θίασοι, ότε και ήρχισε να γίνεται σπανιωτέρα η από σκηνής εμφάνισις των ερασιτεχνών, ούχ' ήττον ενθυμούμαι ότι και εις το θέατρον τούτο εδόθη μία παράστασις εξ ερασιτεχνών, ήτις είχε τούτο το εξαιρετικόν, ότι τα υποδυθέντα τα διάφορα πρόσωπα του δράματος, όπερ ήτο «τα τέκνα του Δόξα - Πατρή» έργον του Σοφ. Καρύδη, και της ξεκαρδιστικής κωμωδίας «Το Πανελλήνιον Φρενοκομείον» του μακαρίτου Δ. Κόκκου, ήσαν όλοι, πλην του κ. Δ. Παπασταθοπούλου, τηλεγραφητού, νεαροί και ευπαίδευτοι έμποροι, ήτοι οι Χριστόφορος Καρώνης, Παν. Λαγανάκος, Χαρ. Τσαρμπόπουλος, Γ. Στρούμπος, Βασ. Πετρομανιάτης κ.ά. Η δε παράστασις τοσούτον επέτυχεν, ώστε εγένετο και επανάληψίς της συμπράξει και της Φιλαρμονικής. Ταύτα εν έτει 1894. Βραδύτερον ενεφανίσθη το εις τον "Κήπον της Εδέμ" μικρόν θέατρον, ως θερινόν τοιούτον, από της σκηνής του οποίου επαίζοντο με πολλήν επιτυχίαν και συρροήν κόσμου, τα πρώτα ελληνικά κωμειδύλλια, «Η Τύχη της Μαρούλας» του Κόκκου, «Ο Αγαπητικός της Βοσκοπούλας» του Κορομηλά κ.λπ.

Επιμέλεια Ηλίας Μπιτσάνης