Αυτά ακριβώς τα παραπάνω στοιχεία χαρακτηρίζουν την παράσταση του Δημήτρη Προύσαλη, που πρόσφατα ανέβηκε και στην Καλαμάτα, στο Αμφιθέατρο της Φιλαρμονικής. Η βραδιά έγινε στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του Δημοτικού Ωδείου Καλαμάτας για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση και του Φεστιβάλ Αφήγησης Καλαμάτας «Στης ελιάς το δάκρυ». Στη σκηνή ο κ. Προύσαλης ως αφηγητής και ο μουσικός Φίλιππος Πλακιάς παρουσίασαν 10 ιστορίες, σε στίχους του Δημήτρη Φιλελέ.
Το περιεχόμενο βασιζόταν σε προφορικές λαϊκές παραδόσεις, αισώπειους μύθους και διδακτικές ιστορίες που αφηγούνταν ο Γέρος του Μοριά, περιστατικά από πηγές απομνημονευμάτων, επιστολική αλληλογραφία και μαρτυρίες, ιστορίες που καλύπτουν τη ζωή του Θ. Κολοκοτρώνη από τη γέννηση ως το θάνατό του. Οσο για το Δημήτρη Προύσαλη, πρόσφατα εξέδωσε ακόμη ένα βιβλίο του, επίκαιρο όσον αφορά την επέτειο των 200 ετών από την έναρξη της Επανάστασης, το “Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος” από τις Εκδόσεις “Αρμός”. Τα έσοδα των βιβλίων του -πνευματικά δικαιώματα του συγγραφέα- πηγαίνουν σε συλλόγους και φορείς ευπαθών ομάδων. Του συγκεκριμένου βιβλίου οι πωλήσεις στηρίζουν το Γηροκομείο Βόλου.
Πρόσφατα το κοινό απόλαυσε στην Καλαμάτα την πρωτότυπη παράστασή σας. Τι σας συνδέει με την πόλη μας;
Με την πόλη της Καλαμάτας με συνδέουν λόγοι λαογραφικοί που προσανατολίζονται κυρίως στο χώρο του λαϊκού παραμυθιού και της προφορικής του αφήγησης. Από το Ελαιοχώρι (Γιάννιτσα) ήταν ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας Νικόλαος Γ. Πολίτης, ιδρυτής της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, και στην Καλαμάτα γεννήθηκε ένας ξεχωριστός άνθρωπος και δάσκαλος σεβαστός των περισσότερων από τους νεότερους Ελληνες λαογράφους, ο Μιχάλης Γ. Μερακλής, που υπηρέτησε με ιδιαίτερη σπουδή και ζήλο το ελληνικό λαϊκό παραμύθι, αποτελώντας ανεξάντλητη πηγή επιστημονικής καθοδήγησης και έμπνευσης. Η Καλαμάτα αποτελεί για μένα αγαπημένη πόλη ακόμη, γιατί είναι ένας χώρος-περιβόλι για το σύγχρονο πλαίσιο των προφορικών αφηγήσεων, όπου ανθίζουν οι προσπάθειες ευφάνταστων ανθρώπων που μπολιάζουν την κινητικότητα γύρω από τις αφηγήσεις των προφορικών λογοτεχνιών του κόσμου με αγάπη, μεράκι, σεμνότητα, υιοθετώντας πρωτότυπες ιδέες σε ατομικές παραστάσεις ή προσφέροντας υψηλού επιπέδου φεστιβαλικές διοργανώσεις. Επίσης εδώ ζουν παλιοί φίλοι και φίλες που συναντηθήκαμε σε κοινές διαδρομές στο παρελθόν, οπότε κάθε φορά που επισκέπτομαι την Καλαμάτα αδημονώ να βρεθούμε με μια παρέα ανθρώπων που τροφοδοτούν κοινές εμπειρίες και αναζητήσεις και συγκινούμαστε από τις ίδιες ιδέες.
Το βιογραφικό σας αναφέρει ότι γεννηθήκατε στην Ολλανδία αλλά σπουδάσατε στη Μυτιλήνη. Πώς βρεθήκατε από το ένα μέρος στο άλλο;
Στη δεκαετία του ’60, οι γονείς μου επέλεξαν να αναζητήσουν την τύχη τους μέσα από την πίκρα της ξενιτιάς, γινόμενοι οικονομικοί μετανάστες στην Ολλανδία. Εκεί γεννηθήκαμε με τον αδερφό μου και πήγα στο πρώτο μου σχολείο. Αργότερα η επιλογή του μηχανογραφικού δελτίου στα 18 μου χρόνια με έφερε στα χώματα της Μυτιλήνης όπου έζησα για 2 χρόνια σπουδάζοντας στην Παιδαγωγική Ακαδημία της. Νιώθω μεγάλη χαρά που πάτησα τα χώματα ενός νησιού που γέννησε από την αρχαιότητα ως τα σύγχρονα χρόνια ποιητές και λογοτέχνες όπως ο Αλκαίος, η Σαπφώ, ο Ελύτης, ο Μυριβήλης. Εξάλλου νιώθω δεσμούς με το νησί, γιατί μια λαϊκή φιγούρα γέννημα-θρέμμα της, ο ζωγράφος Θεόφιλος Χατζημιχαήλ, έζησε 30 χρόνια στον τόπο της ιδιαίτερης καταγωγής μου, το Πήλιο, όπου μας χάρισε ένα σημαντικό μέρος της τέχνης του.
Οι βασικές σας σπουδές αφορούν τα Παιδαγωγικά. Αλλά οι δρόμοι της ζωής σάς οδήγησαν και σε άλλους δρόμους. Τι δηλώνετε περισσότερο όταν σας ρωτούν για το επάγγελμά σας;
Δεν θα πάψω ποτέ να δηλώνω πως είμαι δάσκαλος, ένα επάγγελμα που με τιμά εδώ και 33 χρόνια, όταν αναλογίζομαι πως αποτελεί τον πρώτο συνδετικό κρίκο της κοινωνίας με τη θεμελιακή γνώση του νέου ανθρώπου. Δεν ξεχνώ ακόμη τη συμβολή των παλιότερων συναδέλφων στην Επιστήμη της Λαογραφίας, αφού πρόσφεραν πολύτιμες υπηρεσίες καταγράφοντας τον λαϊκό πολιτισμό και συγκεντρώνοντας αξιόλογο μέρος της πνευματικής και υλικής ζωής όπως μύθους, παραμύθια, παραδόσεις, παροιμίες, τραγούδια και άλλες εκφράσεις του λαού μας, όταν αυτά ήταν ακόμη ζωντανά και πάλλοντα μέσα στις τοπικές αγροτικές κοινότητες, αποτελώντας έναν βασικό άξονα κίνησης και δημιουργίας. Από την άλλη δηλώνω προφορικός αφηγητής, αφού από το 1999 ασχολούμαι με την έρευνα, καταγραφή και μελέτη των λαϊκών προφορικών ιστοριών, και από το 2003 βγαίνω για να μοιραστώ τις ιστορίες που αγαπώ ή με προσκαλούν μια σειρά φορείς, οργανισμοί, να αφηγηθώ σε ενήλικο ή παιδικό ακροατήριο στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
Δείχνετε μια αξιόλογη κινητικότητα γύρω από εκδοτικές θεματικές. Τι αφορά και πού οφείλεται αυτή η εκδοτική παραγωγή;
Η αγάπη μου και το ενδιαφέρον μου για τα λαϊκά παραμύθια εκφράζεται μέσα από πολλούς διαφορετικούς δρόμους και μορφές. Πέρα από το ερευνητικό μέρος και την επιστημονική προσέγγιση με σχετικό μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών και ανάλογο διδακτορικό, εισηγήσεις σε συναφή συνέδρια, αφηγήσεις και διοργάνωση φεστιβάλ αφήγησης καθώς και εργαστηρίων και λεσχών, βρίσκει διέξοδο και μέσω της έντυπης εκδοτικής μορφής. Πιστεύω πως ένας προφορικός αφηγητής-παραμυθάς του καιρού μας οφείλει να δημιουργεί δυνατότητες συνάντησης του πλατιού κοινού με τα λαϊκά παραμύθια και να μπολιάζει πολυεπίπεδες σχέσεις, αξιοποιώντας όλες τις δυνατότητες, μια από τις οποίες είναι και τα βιβλία-συλλογές.
Εχω εκδώσει προσωπικά ή με επιμέλεια συλλογικών προσπαθειών 20 βιβλία, φέρνοντας στο προσκήνιο ενδιαφέρουσες θεματικές της λαϊκής λογοτεχνίας, όπως τα παραμύθια του κάτω κόσμου, τα παραμύθια ενάντια σε δύσκολους καιρούς, τα παραμύθια οικολογικής-περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης, παραμύθια με σοφούς τρελούς, παραμύθια με δυνατές γυναίκες, παραμύθια των μεταμορφώσεων κλπ. Οι ανώνυμες προφορικές ιστορίες που δοκιμάστηκαν από το χρόνο προσφέρουν μια απίστευτη γκάμα για θεματικές επικεντρώσεις, για την ανάδειξη υποθέσεων που αποδεικνύονται καμβάς για προβληματισμούς και αναστοχασμό στον σύγχρονο κόσμο, φωνές του συλλογικού φαντασιακού από το χτες για να βοηθήσει το σήμερα να ανασάνει καλύτερα.
Το 1821 από μόνο του αποτελεί πηγή έμπνευσης, αφού έχω ήδη κυκλοφορήσει τη συλλογή «Γιάννη Βλαχογιάννη: 1821 Από το καριοφίλι στην πένα» (“Λογότυπο” 2021), κυκλοφορεί το «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος: Ιστορίες και αφηγήσεις για το λαϊκό θρησκευτικό συναίσθημα των Ελλήνων το 1821» (“Αρμός” 2021) και δρομολογείται στο τυπογραφείο το «Παραμύθια, μύθοι, παραδόσεις και άγνωστες ιστορίες από τον κόσμο του 1821» (“Απόπειρα” 2021).
Να μιλήσουμε τώρα για την παράσταση που ανέβηκε στην Καλαμάτα. Πώς γεννήθηκε η ιδέα γύρω από τον Κολοκοτρώνη;
Το ορόσημο των 200 χρόνων από την έναρξη της Εθνικής Παλιγεννεσίας ανέδειξε μια σειρά από ενδιαφέρουσες και ουσιαστικές προσεγγίσεις σημαντικών προσώπων, ιστορικών γεγονότων, συνθηκών, σχέσεων και πλευρών του Αγώνα της Επανάστασης του 1821. Μια εμβληματική προσωπικότητα πανελλήνιας αποδοχής και αναγνώρισης, που έπαιξε ρόλο σε όλη τη διάρκεια του ελληνικού αγώνα, ήταν ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Να φανταστείτε πως σε μια δεύτερη έκδοση μετά το 1851 των “Απομνημονευμάτων” του Γέρου του Μοριά, που γίνεται στα 1889 σε επιμέλεια Γεωργίου Τερτσέτη, η οποία περιλαμβάνει και τραγούδια δημοτικά των Κολοκοτρωναίων, συμπεριλαμβάνεται ένα τέτοιο τραγούδι καταγραμμένο από τον σχολάρχη Ν. Ρηματισίδη στον τόπο καταγωγής μου στον Αγιο Γεώργιο Νηλείας στο Πήλιο, που αφορά την πολιορκία της Τριπολιτσάς!
Στη λογική των θεματικών αφηγήσεων λοιπόν, που κατέγραψαν ήδη οι «Θρύλοι για την άλωση της Πόλης» και η αφήγηση «Του Κωνσταντή: η ιστορία μιας υπόσχεσης, μιας κατάρας και μιας επιστροφής» βασισμένο σε παραμυθιακές παραλλαγές του δημοτικού τραγουδιού «Του νεκρού αδερφού», συναντήθηκαν 3 τέχνες: η μουσική πρωτότυπη επένδυση του μουσικού και τραγουδοποιού-ερμηνευτή Φίλιππου Πλακιά σε παραδοσιακούς δρόμους, η ποίηση μέσα από τους στίχους του ποιητή Δημήτρη Φιλελέ και οι ιστορίες της αφήγησης. Πιστεύω πως όλη αυτή η κινητικότητα ανακίνησε μια πλειάδα θεμάτων και ζητημάτων που ξανατέθηκαν στο επίκεντρο ενός διαλόγου και μιας αποτίμησης σε πολλά επίπεδα: εθνικά, τοπικά, πανελλήνια, ιστορικά, λαογραφικά, θρησκευτικά κ.ά.
Πώς μαζέψατε το υλικό που αφορούσε το Γέρο του Μοριά;
Η συγκέντρωση ενός υλικού βάσης προϋποθέτει μια έρευνα σε βάθος χρόνου και έκτασης. Η ιδέα για τη συγκεκριμένη θεματική αφήγηση προέκυψε όταν ήρθε στην επιφάνεια μια άγνωστη ιδιότητα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, αυτή του χαρισματικού παραμυθά της εποχής του. Σύμφωνα με ιστορικούς και συμπολεμιστές της εποχής του (Φωτάκος, Κασομούλης, Γ. Τερτσέτης, Δ. Αινιάν), παρουσιάζει τη λειτουργία ενός τέτοιου προσώπου, ο οποίος γνωρίζει τι να αφηγηθεί, σε ποιους και πότε πρέπει να απευθύνει τους μύθους του, αφού κύριο σκοπό έχει να διδάξει και να εμψυχώσει κάτω από την επίφαση της ψυχαγωγίας. Χρησιμοποιεί παμπάλαιες αισώπειες υποθέσεις, αλλά και πλοκές του μύθου που επινοεί ο ίδιος κάτω από τις ανάγκες του Αγώνα. Απομνημονεύματα αγωνιστών, επιστολική αλληλογραφία, ιστορικές μελέτες και αναφορές πρωταγωνιστών της εποχής, άρθρα σε τοτινές εφημερίδες, αλλά και προφορικές παραδόσεις της Μεσσηνίας (π.χ. της Γεωργίας Γκότση, το γένος Γκουντούμη 1930-2007 από τη Βιδίσοβα - Δροσοπηγή) αποτέλεσαν τις πηγές αναζήτησης για την παράσταση αφήγησης «Οταν το ’21 αφηγείται: Μύθοι, παραδόσεις και άγνωστες ιστορίες του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη στο δρόμο της λευτεριάς».
Ηταν εύκολο να στηθεί η παράσταση; Ποιες προκλήσεις είχατε να αντιμετωπίσετε;
Προκλήσεις παρουσιάστηκαν πολλές. Επρεπε πρώτα να βρεθεί μια χρυσή τομή ισορροπίας ανάμεσα στο αφηγηματικό, το στιχουργικό και το μουσικό μέρος, έτσι ώστε να μη δημιουργηθούν επικαλύψεις ή καταχρηστικές παρουσίες του ενός είδους πάνω στο άλλο. Υστερα, έπρεπε να ξεφεύγει από τη λογική μιας στενής ιστορικής αναφοράς γεγονότων που θα θύμιζε σχολικό μάθημα, αλλά και να μην παρουσιάζει χαρακτήρα πλέρια αφηγηματικό, αφού η βάση της παράστασης ήταν ένα συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο. Η δυσκολία ήταν επίσης να αφηγηματοποιηθούν ιστορικές αναφορές, να πάρουν μια πιο επικοινωνιακή μορφή, να ζωντανέψουν από τη φωνή του παραμυθά.
Η έρευνα έφερε στην επιφάνεια το υλικό αναφοράς για τον Κολοκοτρώνη σε σχέση με τον μυθικό λόγο που βοήθησε πολύ. Από ‘κεί και πέρα έπρεπε να γίνει η επιλογή των ιστοριών, έτσι που να δημιουργεί ένα ξετύλιγμα των γεγονότων της ζωής του με μια ροή ενδιαφέρουσας συνέχειας που να παρουσιάζει μια μορφή ισοδύναμη. Ανάμεσα στα κενά ιστορικής φύσης των αφηγημάτων αναπτύχθηκαν σχόλια του παραμυθά και ιστορικές αναφορές που λειτούργησαν με μια συνεκτική λογική σύζευξης. Πρέπει να τονίσω πως η συγκεκριμένη παράσταση αφήγησης παρουσιάστηκε στους δασκάλους της Α’ Περιφέρειας Αθήνας, στο Δήμο Νοτίου Πηλίου, στο 11ο Φεστιβάλ Αφήγησης Πηλίου, μέρος επιλεγμένο παρουσιάστηκε στην τελετή έναρξης συνεδρίου Ψηφιακής Λαογραφίας στη Ρόδο και ταξίδεψε μέχρι την Κύπρο, τόσο με διαδικτυακή όσο και με ζωντανή μορφή. Καμιά παράσταση δεν ήταν ίδια με την προηγούμενή της! Μπορεί κανείς να την ακούσει ολόκληρη στις αναρτήσεις του Οκτωβρίου στο προσωπικό μου ιστολόγιο «Στων παραμυθιών τα σταυροδρόμια».
Υπάρχουν σκέψεις για νέες παραστάσεις αντίστοιχες με αυτές που είδαμε στην Καλαμάτα αλλά με πρωταγωνιστές άλλα πρόσωπα;
Υπάρχουν σκέψεις για κάτι αντίστοιχο με κεντρικό πρόσωπο τον Καραϊσκάκη, όπως επίσης και μια σπονδυλωτή αφήγηση που θα ξεδιπλώνει όλη τη ροή της Επανάστασης – αλλά θα εξαρτηθεί η δρομολόγησή τους από τις προτεραιότητες της περιόδου, μιας που ξεπροβάλει απαιτητικά το 2022 που ζητά την επικέντρωση σε πλαίσιο μικρασιάτικο, για τα 100 χρόνια της Μικρασιατικής Καταστροφής. Τα σχέδια είναι πολλά… κι όπως λένε, ο Θεός γελάει…
Βιογραφικό Δημήτρη Β. Προύσαλη:
Σπούδασε Παιδαγωγικά, Βιβλιοθηκονομία, και μετεκπαιδεύτηκε στην Ειδική Αγωγή. Εχει μεταπτυχιακό δίπλωμα (master) στην κατεύθυνση «Λαογραφία και πολιτισμός» του ΠΤΔΕ του ΕΚΠΑ Αθηνών και είναι υποψήφιος διδάκτοράς του – και τα δύο στη θεματική της προφορικής αφήγησης. Από το 1988 εργάζεται ως δάσκαλος στη Δημόσια Εκπαίδευση. Από το 1999 ασχολείται με την έρευνα, συλλογή, καταγραφή και μελέτη του λαϊκού παραμυθιού. Από το 2003 κουβαλάει με σεβασμό και μοιράζεται, σε αφηγήσεις με ενηλίκους και παιδιά, λαϊκά παραμύθια απ’ τις προφορικές παραδόσεις των λαών, για όλα αυτά που ισορροπούν ανάμεσα στα ψέματα των παραμυθιών και τις αλήθειες της ζωής. Εχει συνεργαστεί με πλήθος φορέων, έχει συμμετάσχει σε διεθνή (Κύπρος, Ουαλία, Καναδάς, Ινδία) και ελλαδικά φεστιβάλ αφήγησης, και έχει αφηγηθεί σε ποικίλους χώρους. Ανακοινώσεις του σε διεθνή και πανελλήνια επιστημονικά συνέδρια και ημερίδες συμπεριλαμβάνονται σε συλλογικούς τόμους πρακτικών με λαογραφική, ανθρωπολογική, παιδαγωγική και φιλολογική κατεύθυνση για τη δυναμική του παραμυθιού, τη θέση του αφηγητή και τη σημαντικότητα της αφήγησης στην εκπαίδευση, τη θεραπεία και τον πολιτισμό. Έχει εκδώσει 20 βιβλία, προσωπικά και σε επιμέλεια, με παραμυθολογικό περιεχόμενο. Είναι καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Αφήγησης Πηλίου «Παραμύθια και μύθοι στου Κένταυρου τη ράχη» από το 2011 με τη συνεργασία τοπικών φορέων, και του Φεστιβάλ Αφήγησης «Αθήνα... μια πόλη παραμύθια» από το 2014 με τη συνεργασία του ΟΠΑΝΔΑ, που εμπνέεται από και αφιερώνεται στην Παγκόσμια Ημέρα Αφήγησης (20 Μαρτίου). Είναι συνιδρυτικό μέλος της Μη Κερδοσκοπικής Εταιρείας «Παραμύθια και μύθοι στου Κένταυρου τη ράχη», του Σωματείου για την Προώθηση της Φιλαναγνωσίας «Διαβάζοντας μεγαλώνω» και του Σωματείο Επαγγελματιών Αφηγητών Ιστορητών Ελλάδας (ΣΕΠΑΙΕ), καθώς και τακτικό μέλος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας. Από το 2016 έχει την ευθύνη λειτουργίας της Λέσχης Αφήγησης Αθήνας «Μοιράσου κι εσύ μιαν ιστορία» σε μηνιαία βάση στην Αθήνα. Τα ιστολόγιά του είναι: “Στων παραμυθιών τα σταυροδρόμια”, “Παραμύθια και μύθοι στου Κένταυρου τη ράχη”.
