«Η κόλαση δεν υπάρχει μόνο σε μέρη που αναμένει κανείς να την βρει, υπάρχει και στη σκοτεινή όψη των πιο δημοκρατικών κοινωνιών».

Η οργάνωση του σωφρονιστικού συστήματος στην Ελλάδα βασίζεται στις γενικές αρχές που τίθενται από το Σύνταγμα, τις διεθνείς συμβάσεις, τους νόμους και τα προεδρικά διατάγματα καθώς και τις κανονιστικές πράξεις κατ’ εξουσιοδότησή τους, με θεμελιώδη νόμο τον Σωφρονιστικό Κώδικα.
«Εχει ο κρατούμενος δικαιώματα;». Τυχόν αρνητική απάντηση θα παρέβλεπε εκ προοιμίου πως ο Σωφρονιστικός Κώδικας έχει δομηθεί πάνω στα θεσμικά δάνεια των αρχών του ελληνικού συνταγματικού χάρτη και των αντίστοιχων υπερνομοθετικής ισχύος διατάξεων των ευρωπαϊκών και διεθνών συμβατικών κειμένων. Ομως, παρόλο που στο ανωτέρω ερώτημα κάθε νομικός εύκολα θα συμφωνούσε ως προς το αφηρημένο νομικό πλαίσιο, δύσκολα θα διαβεβαίωνε ότι αυτά γίνονται σεβαστά και υλοποιούνται στο πλαίσιο της καθημερινής σωφρονιστικής πραγματικότητας.
Οι φυλακές έχουν λειτουργήσει ως ανθρώπινες αποθήκες, αποτέλεσαν δε χώρο ταπείνωσης και βίας και μόνο κατ’ εξαίρεση τόπο βελτίωσης. Η ανάγκη καταπολέμησης των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης, ταπεινωτικής ή εξευτελιστικής μεταχείρισης ή τιμωρίας κατά τη διάρκεια της κράτησης είναι εμφανής σε επίπεδο διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό.
Το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ απαγορεύει τα βασανιστήρια και την απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση του ατόμου. Μολονότι δε οι τρεις άνωθι απαγορεύσεις αποτυπώνονται ιεραρχικά, προστατεύονται ισοδύναμα. (Σισιλιάνος Λ-Α, Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Ερμηνεία κατ’ άρθρο, Νομική Βιβλιοθήκη, 2η έκδοση, 2017, σελ. 121). Οι έννοιες αυτές ερμηνεύθηκαν για πρώτη φόρα στη λεγόμενη «Ελληνική Υπόθεση» («The greek case») της 5ης-11-1969 εις βάρος της Ελλάδας μετά από προσφυγή της Δανίας, της Νορβηγίας, της Σουηδίας και της Ολλανδίας κατά της απριλιανής δικτατορίας, δυνάμει του άρθρου 24 της ΕΣΔΑ.
Στο πεδίο προστασίας της διάταξης εντάσσονται τόσο η σωματική και ψυχική ακεραιότητα του ατόμου, όσο και η υγεία του, αλλά και η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Αξίζει δε να σημειωθεί πως η ανθρώπινη αξιοπρέπεια καθίσταται αντικείμενο προσβολής ακόμη πιο έντονα στις περιπτώσεις των κρατουμένων, διότι λόγω της ευάλωτης θέσης τους, κάθε παρεμπόδιση στην απόλαυση των δικαιωμάτων τους παραβιάζει ευθέως το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ. (Γαλανού Μ. σε Koτσαλής Λ., Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου & Ποινικό Δίκαιο, Ερμηνεία και Εφαρμογή των άρθρων 1-10 ΕΣΔΑ, Νομική Βιβλιοθήκη, 2014, σελ. 79).
Στη νομολογία του ΕΔΔΑ καταγράφονται πολλές υποθέσεις ανεπαρκούς ιατρικής φροντίδας που σημειώνονται σε υπερφορτωμένα ή δυσλειτουργικά καταστήματα κράτησης, σε συνδυασμό με την μακρά περίοδο κράτησης (υπόθεση Kalashnikov κατά Ρωσίας, 15-7-2002, παρ. 100-103), ακόμη και λόγω της έλλειψης πρώτων υλών (Τσόκας. κ.ά. κατά Ελλάδος της 18ης.05.2014, Παπαδάκης κ.ά κατά Ελλάδος της 25ης.02.2016). Για τις περιπτώσεις αυτές θα λέγαμε πως η ειδική υπόσταση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ κυρίως πληρούται διά παραλείψεως λόγω της μη συμμόρφωσης των εθνικών αρχών με τις θετικές υποχρεώσεις, δυνάμει του άρθρου 1 της ΕΣΔΑ, να οργανώνουν το σωφρονιστικό τους σύστημα με τέτοιον τρόπο, ώστε να είναι δυνατή η παροχή «προσήκουσας» ιατρικής φροντίδας.
Κατά της χώρας μας έχουν εκδοθεί πλείστες καταδικαστικές αποφάσεις ύστερα από προσφυγές κρατουμένων για τις συνθήκες κράτησης στις φυλακές αναφορικά με την παρεχόμενη ιατρική περίθαλψη. [Σερίφης κατά Ελλάδας, 27695/03, 2 Νοεμβρίου 2006, Ξηρός κατά Ελλάδας, 1033/07, 9 Σεπτεμβρίου 2010, § 70, Μαρτζακλής κ.ά. κατά Ελλάδας, 20378/13, 9 Ιουλίου 2015, § 64, Peers κατά Ελλάδος, της 19.04.2011, Bouros κ.ά. κατά Ελλάδος, της 12.03.2015. (αρ. προσφυγών: 51653/12, 50753/11, 25032/12, 66616,12 και 67930/12)]. Ο πρόσφατος θάνατος κρατούμενης τον Απρίλιο του 2020 ίσως να καταδεικνύει γλαφυρά πως οι συνθήκες κράτησης στις ελληνικές φυλακές χρήζουν παρεμβατικής βελτίωσης.
Ιδιαίτερα στην καθημερινότητα που ζούμε τώρα, η σύμπλευση με τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι πιο αναγκαία από κάθε άλλη φορά, αφού αυτοί που κυρίως πλήττονται είναι οι λεγόμενες ευπαθείς ομάδες. Παρά τις όποιες, θεμιτές επιφυλάξεις δύνανται να λαμβάνουν χώρα επ’ αυτού του ζητήματος, ήτοι της αναμόρφωσης του σωφρονιστικού συστήματος και κατ’ επέκταση των συνθηκών κράτησης στις ελληνικές φυλακές, η ελληνική πραγματικότητα αποτυπώνει τον τρόπο με τον οποίο καλούμαστε να λάβουμε θέση σήμερα. Δεν πρέπει να παροράται πως η ΕΣΔΑ, όπως και κάθε νομικό κείμενο τέτοιου είδους, έχει ως τελικό αποδέκτη τους ίδιους τους εφαρμοστές του δικαίου: δικαστές, εισαγγελείς και δικηγόρους, οι τελευταίοι εκ των οποίων είναι αυτοί που τροφοδοτούν τη νομολογία των δικαστηρίων. (Ανδρουλάκης Ι., Κριτήρια της δίκαιης ποινικής δίκης κατά το άρθρο 6 της ΕΣΔΑ, Π.Ν Σάκκουλας, 2000, σελ. 3). Οφείλουμε να μην σιωπούμε. Η δικαιοσύνη δεν πρέπει να σταματά στην πόρτα της φυλακής. Εάν οι φυλακές δεν γίνουν κοινωνικά ωφέλιμες, τουλάχιστον ας παύσουν να είναι βλαπτικές στην έκταση που είναι μέχρι σήμερα.