Η Καλαμάτα γιόρτασε το Σάββατο την επέτειο της απελευθέρωσης πριν από 203 χρόνια, επέτειο με ιδιαίτερη αξία καθώς η πόλη και η περιοχή της αποτέλεσε τον “πυρήνα” της γέννησης του κράτους. Πριν 4 χρόνια εν μέσω πανδημίας και διαδικτυακά παρουσιάστηκε το βιβλίο του αείμνηστου Γιάννη Αποστολάκη και με τη δική μου συμμετοχή. Εκρινα σκόπιμη την (επανα)δημοσίευση της ομιλίας, στη μνήμη του σπουδαίου ανθρώπου και επιστήμονα Νίκου Ζαχαριά. Ηταν εκείνος που επωμίστηκε την ευθύνη ως Κοσμήτορας της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών, να οργανώσει το πρόγραμμα εκδηλώσεων. Μίλησε με πολλούς ανθρώπους της πόλης, πήρε ιδέες και τις υλοποίησε. Στη δική μας συνάντηση μια από τις προτάσεις μου ήταν η ανατύπωση σε βιβλίο της εργασίας του Γιάννη Αποστολάκη. Την υιοθέτησε, τυπώθηκε το βιβλίο και αποτελεί σημαντική παρακαταθήκη για την πόλη και την ιστορία της.
«Ο Γιάννης Αποστολάκης αποτυπώνει τη σημασία της πόλης στην επανάσταση του 1821, με απόλυτη σαφήνεια στην ακροτελεύτια παράγραφο: “Αν ήθελε να αναζητήσει κανείς αναλογίες, η Καλαμάτα θα έπρεπε να είναι για την Ελλάδα ό,τι για τις Ηνωμένες Πολιτείες η Φιλαδέλφεια. Λίκνο της ελευθερίας. Και αφετηρία της νεότερης πολιτικής ιστορίας μας”. Είναι μια παράγραφος που προκύπτει ως συμπέρασμα της ενδελεχούς έρευνας των πηγών και τεκμηρίωσης. Σε αντιδιαστολή με την πραγματική σημασία της πόλης βρίσκεται αυτή που δίνεται με την ετήσια αναπαράσταση της απελευθέρωσης, η οποία στην πραγματικότητα υποβαθμίζει τη σημασία του ρόλου της Καλαμάτας, σε ένα “πολεμικό γεγονός” το οποίο ουδέποτε συνέβη. Το βιβλίο του Γιάννη Αποστολάκη είναι πυκνογραμμένο και υποστηρίζεται από ένα πλήθος τεκμηρίων και πηγών, ενώ παράλληλα συγκροτεί μεθοδικά και επιστημονικά τη θέση του. Οι 175 σημειώσεις που το συνοδεύουν δεν συνιστούν απλώς βιβλιογραφικές παραπομπές, αλλά σε πολλά σημεία φωτίζουν άπλετα τους ισχυρισμούς του συγγραφέα.
Αφετηριακά τονίζει ότι “η πόλη υπήρξε η πρώτη πρωτεύουσα της αναγεννηθείσης Ελλάδος”. Εξετάζοντας το επιχειρησιακό σχέδιο του Υψηλάντη θεωρεί ότι όλες οι ελπίδες είχαν στηριχθεί στη Μάνη. Η μύηση σημαντικών παραγόντων και η συμφωνία των Κιτριών το 1819 υποδηλώνουν αυτή την πεποίθηση, ενώ οι πολιτικές και στρατιωτικές προετοιμασίες είχαν την Καλαμάτα ως πρώτο στόχο έτσι ώστε “με ορμητήριο την πόλη αυτή οι επαναστάτες θα εκυρίευαν τα σημαντικότερα οχυρά της Μεσσηνίας και της Αρκαδίας, για να χτυπήσουν τελικά, μαζί με τις άλλες δυνάμεις, τον εχθρό στην καρδιά του Μοριά, την Τρίπολη”. Ετσι “μόλις ελευθερώθηκεν η Καλαμάτα, οργανώθηκεν αμέσως στρατιωτικά και πολιτικά. Στο πρόσωπο του Πετρόμπεη συγκεντρώθηκαν και οι δύο εξουσίες”. Ως στρατιωτικός ηγέτης είχε αναγνωρισθεί από τον Γενικό Επίτροπο της Αρχής. "Αμέσως μετά την δοξολογίαν παρά τον ποταμόν, ανακηρύχθηκε αρχιστράτηγος και από τη μεγάλη σύναξη των οπλαρχηγών, των αγωνιστών και του λαού. Και με το αυξημένο τούτο κύρος εσυγκρότησεν αμέσως την προσωρινήν κυβέρνησιν με την επωνυμία Μεσσηνιακή Σύγκλητος ή Μεσσηνιακή Γερουσία της οποίας προήδρευσε ο ίδιος". Ολα αυτά βεβαίως δεν έγιναν τυχαία, είχαν οργανωθεί στις δύο συσκέψεις που είχαν προηγηθεί αρχικά στην Καλαμάτα και μετά στις Κιτριές με βάση και τις οδηγίες της Φιλικής Εταιρείας.
Μετά από αυτά συνέρχεται πολεμικό συμβούλιο για τη συνέχεια των επιχειρήσεων, με διαφωνίες μάλιστα. Συγκροτήθηκε επιτροπή για τον αφοπλισμό των Τούρκων που είχαν παραδοθεί. Οργανώθηκε κέντρο στρατολογίας και εφοδιασμού, την ευθύνη του οποίου ανέλαβε ως πρώτος φρούραρχος ο καπετάν Γιωργάκης Καπετανάκης. Η συρροή κόσμου στην Καλαμάτα δημιούργησε μια σειρά προβλήματα και τα μέλη της Μεσσηνιακής Γερουσίας ανέλαβαν το καθήκον να αντιμετωπίσουν τουλάχιστον τα επείγοντα υπό τον γενικό όρο της “ευταξίας”. Το Στρατηγείο υπό τον Πετρόμπεη ασχολήθηκε με την οργάνωση της στρατολογίας, του εφοδιασμού και της προώθησης μαχητών στα μέτωπα του Μοριά. Ενώ από την αρχή του ξεσηκωμού οργανώθηκε υγειονομική υπηρεσία. Τονίζοντας ότι όλα αυτά ήταν αποτέλεσμα προετοιμασίας που είχε γίνει από καιρό και επικυρώθηκαν στην τελευταία συνάντηση των Κιτριών, στην εργασία του ο αείμνηστος Γιάννης Αποστολάκης υπογραμμίζει πως “αποδεικνύεται ιστορικά ότι με βάση ένα καλά μελετημένο σχέδιο, η Καλαμάτα δεν στάθηκε μόνον το μεγάλο ορμητήριο του απελευθερωτικού αγώνα. Σύμφωνα άλλωστε με το αρχικό σχέδιο του Υψηλάντη και την ανένδοτη επιμονή του Κολοκοτρώνη για να καταφερθεί το καίριο πλήγμα του δυνάστη στο κέντρο του Μοριά, την Τρίπολη. Αλλά και ο τόπος, όπου οργανώθηκε και ελειτούργησε η πρώτη ελεύθερη πολιτική εξουσία στον Ελληνικό Νότο, η πρώτη κυβέρνηση”. Εξετάζοντας τη δραστηριότητα της Μεσσηνιακής Γερουσίας, ο Αποστολάκης τονίζει ότι αυτή λειτούργησε και μετά τη συνέλευση της Μονής Καλτετζών στις 26 Μαΐου. Επικαλούμενος τον Πουκεβίλ σημειώνει ότι “το Πολιτικό Σώμα της Καλαμάτας, ένα και πλέον μήνα από την Πράξη των Καλτετζών, εξακολουθεί να υπάρχει”.
Στην Καλαμάτα στο τέλος Ιουνίου συγκροτήθηκε ο πρώτος πυρήνας του τακτικού στρατού, και ο Γάλλος αξιωματικός Βαλέστ που τοποθετήθηκε αρχηγός του σύμφωνα με τον Πουκεβίλ μόλις έφθασε στην Καλαμάτα “έλαβε παρά της Γερουσίας την άδειαν να σχηματίσει λόχον συνιστάμενον εκ των εκ της δύσεως προσελθόντων πολεμιστών, ους το κράτος εμίσθωσε”. Γεγονός που υποδηλώνει ότι τουλάχιστον τοπικά η Γερουσία είχε εξουσία. Μαρτυρίες για τη διάλυση της Μεσσηνιακής Γερουσίας δεν υπάρχουν και θεωρείται πιθανόν να λειτουργούσε για ένα διάστημα έστω και με διαφορετικό θεσμικό ρόλο. Τον Αύγουστο σημειώνεται ένα ακόμη σημαντικό γεγονός για την ιστορία και την πορεία της επανάστασης με την εγκατάσταση του πρώτου τυπογραφείου στην ελεύθερη Ελλάδα και την έκδοση της πρώτης εφημερίδας με το όνομα “Σάλπιγγα” από το Θεόκλητο Φαρμακίδη. Σύμφωνα με τον Αποστολάκη: “Η συρροή Ευρωπαίων στην Καλαμάτα και η μετάδοση της επαναστατικής προκήρυξης στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Η σύνταξη μιας ακόμη του εξ απορρήτων της Βουλής Σταμάτη Δημάδη προς τη Βουλή των Ιονίων Νήσων. Και άλλης προς τους Αμερικάνους, που κι αυτή έφθασε με τις φροντίδες του Κοραή στη Φιλαδέλφεια. Ολα αυτά φανερώνουν ότι ο πολιτικός οργασμός στην Καλαμάτα δικαιολογεί την επιβίωση και της Μεσσηνιακής Βουλής όπως την αποκαλεί ο Αδαμάντιος Κοραής”. Εκτενής αναφορά γίνεται και στην ιστορία του πρώτου πυρήνα τακτικού στρατού, χάρη στον οποίο αποκρούσθηκε στις 23 Αυγούστου απόπειρα του τουρκικού στόλου υπό τον Καρά Αλή για απόβαση στην Καλαμάτα, ανακατάληψη και ενίσχυση των πολιορκημένων Τούρκων στην Τριπολιτσά. Το σώμα αναχώρησε στα τέλη Σεπτεμβρίου για να ενισχύσει την πολιορκία της Τριπολιτσάς.
Το τελευταίο μεγάλο κεφάλαιο του βιβλίου του Γιάννη Αποστολάκη, έχει τίτλο “Η Μεσσηνιακή Γερουσία, πυρήνας του νεοελληνικού κράτους. Θεωρίες και αντίκρουση. Η προκήρυξη και η σημασία της”. Και εδώ γίνεται μια συστηματική εργασία αποδόμησης των αντιλήψεων που συμπυκνώνονται στην πρώτη παράγραφο: “Οι παλαιότεροι ιστορικοί Τρικούπης και Παπαρηγόπουλος θεωρούν την Μεσσηνιακή Γερουσία σαν απλή «τοπική διοίκηση». Ανάλογη με το Διευθυντήριο της Αχαΐας και με τις άλλες διοικητικές επιτροπές που συγκροτήθηκαν σε κάθε ελεύθερη περιοχή. Οι γνώμες τους βρίσκουν ακόμη και σήμερα απήχηση. Οχι όμως χωρίς αντίλογο”. Και αυτόν τον αντίλογο αναπτύσσει εκτενώς με ένα πλήθος πηγών και ευρημάτων. Αναφέρεται για παράδειγμα στην νεκρολογία του Σπυρίδωνα Τρικούπη για τον Πετρόμπεη και από αυτή τονίζει δύο στοιχεία: Χαρακτηρίζει τον Πετρόμπεη ως “Γερουσιάρχη”, ως πρόεδρο δηλαδή της προσωρινής κυβέρνησης της ελεύθερης πατρίδας. Και την προκήρυξη της Μεσσηνιακής Γερουσίας ως “πασίγνωστη”. Και στο σημείο αυτό παραθέτει στοιχεία που δικαιώνουν τον χαρακτηρισμό: Δημοσιεύτηκε σε δύο φύλλα της εφημερίδας “Σάλπιγξ”. Καταχωρήθηκε στην “Αλεμάνιε Τσάιτουνγκ” στις 4 Δεκεμβρίου 1821. Δημοσιεύτηκε σε εφημερίδα των Βρυξελλών στις 10 Ιουνίου 1821. Την ίδια εποχή κυκλοφόρησε στο εξωτερικό το μανιφέστο του Πετρόμπεη προς τους Αμερικάνους, τη γνησιότητα του οποίου επιβεβαίωσε ο Αδαμάντιος Κοραής όταν αμφισβητήθηκε. Σε ανταπόκριση από την Κέρκυρα που δημοσιεύτηκε σε ιταλικές εφημερίδες αναφέρεται ότι “την Γερουσίαν της Καλαμάτας δύναται τις εν τινι μέτρω να χαρακτηρίσει ως κεντρικήν των Ελλήνων κυβέρνησιν”. Με έμφαση αναφέρεται στη σημασία της προκήρυξης από την άποψη του διεθνούς δικαίου: “Εκφράζει την βούληση των μαχομένων να αναγνωρισθούν σε πρώτη φάση ως εμπόλεμοι και σε τελική σαν μέλη της διεθνούς κοινωνίας. Η αναγνώριση της ιδιότητας του εμπολέμου θα είχε σαν συνέπεια την εφαρμογή του δικαίου του πολέμου και τον αποκλεισμό του ποινικού νόμου. Οπως και στην περίπτωση της στάσης. Ενώ η αναγνώριση της επαναστατημένης Ελλάδας σαν κράτος θα σήμαινε ότι θα γινόταν υποκείμενο των κανόνων του διεθνούς δικαίου. Για να επιτευχθούν όμως οι στόχοι αυτοί δεν αρκούσε η σύμπτωση των κατά περίπτωση συστατικών όρων. Επρεπε να συνυπάρχει και η αντίστοιχη πανηγυρική δήλωση. Πάνω στην οποία θα στηριζόταν η αποδοχή –ρητή ή σιωπηρή– της μιας ή της άλλης ιδιότητας από μέρος του αναγνωρίζοντος κράτους. Αυτό το έργο επωμίστηκεν η Μεσσηνιακή Γερουσία με την ιστορική της Προκήρυξη. Που και γιαυτό το λόγο θα πρέπει να θεωρείται σαν μέρος του στρατιωτικοπολιτικού σχεδίου του φωτισμένου και έμπειρου περιβάλλοντος του Υψηλάντη”.
Ο αείμνηστος Αποστολάκης αποδομεί μια μια τις διάφορες απόψεις που είχαν διατυπωθεί και στο τέλος ερευνά αν η Μεσσηνιακή Γερουσία μπορεί να θεωρηθεί σαν φορέας κρατικής εξουσίας: Κατά τον γενικά παραδεκτό ορισμό του κράτους τα απαραίτητα στοιχεία του είναι: α) οργανωμένη κοινότητα ανθρώπων (λαός). β) ορισμένη εδαφική περιοχή (χώρα) και γ) ανεξάρτητη εξουσία (κυβέρνηση). Μόλις συμπέσουν τα τρία αυτά στοιχεία βρισκόμαστε μπροστά στη γένεση ενός κράτους. Πράγμα που σημαίνει ότι η δημιουργία του είναι πραγματικό και όχι νομικό γεγονός. Δεδομένου ότι στις 23 Μαρτίου 1821 συνέπεσαν στην Καλαμάτα τα παραπάνω τρία στοιχεία. Απελευθέρωση εδαφικής περιοχής. Μόνιμη εγκατάσταση στην περιοχή αυτή οργανωμένης κοινότητας. Και άσκηση ανεξάρτητης εξουσίας από προσωρινή κυβέρνηση υπό τον Πετρόμπεη. Ολ' αυτά υποδηλώνουν ότι το νεοελληνικό κράτος έχει τις ρίζες του στο Μοραΐτικο νότο”. Και καταλήγει: “Κάτω από τα ιστορικά αυτά περιστατικά είναι φανερό ότι η Καλαμάτα υπήρξε το μεγάλο ορμητήριο της Επανάστασης. Στρατιωτικό και πολιτικό. Οτι σύμφωνα με τις οδηγίες του στρατηγείου του Υψηλάντη, σχηματίσθηκε στο ελεύθερο τούτο εθνικό έδαφος προσωρινή κυβέρνηση υπό τον αρχιστράτηγο Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη. Για να διακηρύξει την εθνική ανεξαρτησία με την γνωστή Προκήρυξη. Σταλμένη κι' αυτή απέξω κατά τις επικρατέστερες ενδείξεις. Και να οργανώσει ντε φάκτο τον πυρήνα του νεοελληνικού κράτους. Ετσι στρατιωτικά μεν άνοιγε ο δρόμος από το νότο για να πληγεί ο δυνάστης στο κέντρο του Μοριά, την Τρίπολη. Πολιτικά δε για να ετοιμαστεί η ντε γιούρε συγκρότηση της Ελληνικής Πολιτείας στην Επίδαυρο μέσω των Καλτετζών”».
