Ο Αγγλος αρχαιολόγος Humfry Payne έδρασε στη διάρκεια του Μεσοπολέμου και άφησε την τελευταία του πνοή στις 8 του Μάη 1936 στον Ευαγγελισμό, σε ηλικία μόλις 34 ετών. “Μην θρηνείτε για τον Αδωνη” (“Mourn not for Adonais”): Αυτές οι λέξεις είναι χαραγμένες στην τελευταία σειρά της επιτύμβιας πλάκας που κοσμεί τον λιτό τάφο του στις Μυκήνες.
Σύμφωνα με τη δική μου ωστόσο αίσθηση, ο παραλληλισμός του Αγγλου αρχαιολόγου πρέπει να γίνεται και με τον αείμνηστο μελετητή και χαλκέντερο σχολιαστή των βιβλίων του Παυσανία, Νίκο Παπαχατζή, που ακολούθησε κατά πόδας τον αρχαίο περιηγητή σε ολόκληρη της Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα τη 10ετία του '60-'70, σε καιρούς ομοίως χαλεπούς με αυτούς του Μεσοπολέμου, και δημοσίευσε τους πέντε γνωστούς σε όλους μας μνημειώδεις τόμους με τίτλο “Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις”.
ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΤΑΞΙΔΙΟΥ
Στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Humfry Payne έπαιξε καθοριστικό ρόλο το πνευματικό οικογενειακό περιβάλλον και οι επιφανείς δάσκαλοί του στην Οξφόρδη - κυρίως ο σοφός αγγειολόγος Sir John Beazley, που παρακολουθούσε πάντα με ενδιαφέρον την εξέλιξη του μαθητή του. Οι πληροφορίες για τη ζωή του αντλούνται από το βιβλίο της συζύγου του Dilys Powel, που φέρει τον χαρακτηριστικό τίτλο “The Traveler’s journey is done”, δηλαδή "Το ταξίδι του περιηγητή ολοκληρώθηκε". Το ωραίο ταξίδι στην έρευνα, στη δημιουργία, ολοκληρώνεται αναπόφευκτα πάντα με το θάνατο.
Η βιογραφία και η ερευνητική πορεία του Payne, που με πολλή φροντίδα, αγάπη και θαυμασμό έχει καταγραφεί από τον αρχαιολόγο Αλέκο Μάντη, ο οποίος μας άφησε και αυτός αδόκητα, αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της ιστορίας των αρχαιολογικών ερευνών στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Περιλαμβάνει και πολύτιμες πληροφορίες κοινωνικού - ανθρωπολογικού χαρακτήρα, που αντλεί κανείς μέσα από τις συνεντεύξεις κατοίκων της Περαχώρας και τις μακροσκελείς νεκρολογίες, καθώς και από τα αξεπέραστα γλαφυρά κείμενα της αείμνηστης Σέμνης Καρούζου στο τέλος του βιβλίου.
ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ
Στα 22 του μόλις χρόνια, το 1924, σε μια περίοδο κατά την οποία η χώρα μας αγωνιζόταν για την εδαφική της ακεραιότητα και επιβίωση, ο Humfry Payne φθάνει στην Αθήνα και αρχίζει αμέσως να ταξιδεύει με πάθος, παρά τις αντιξοότητες. Από τον επόμενο κιόλας χρόνο (1925-26) μελετά και δημοσιεύει άρθρα γύρω από τη λαμπρή ανατολίζουσα και την αρχαϊκή εποχή της ελληνικής τέχνης. Επιστρέφει και παραμένει για δυο χρόνια (1925-28) στην Οξφόρδη.
Toν Μάη του '27 επισκέπτεται στην Κρήτη τον Sir Arthur Evans, τον διάσημο ανασκαφέα της εποχής, και φιλοξενείται στη Villa Αριάδνη, στην Κνωσσό. Σκάβει δυο τάφους στη δυτική πλευρά του λόφου Ζαφέρ Παπούρα και τρεις στη Φορτέτζα Ηρακλείου, πλουσιότατους σε προσφορές στους νεκρούς. Περιείχαν εκατοντάδες αγγεία, τα οποία δημοσιεύει αμέσως (στο επιστημονικό περιοδικό BSA των ετών 1927-28). Απέσπασε επαινετικές κριτικές από άλλους σχεδόν τους τότε επώνυμους αρχαιολόγους.
Το 1928 επιστρέφει στην Οξφόρδη και παραδίδει για δημοσίευση το μνημειώδες έργο του “Necrocorinthia: A Study of Corinthian Art in the Archaic Period” (Νεκροκορίνθια: Μελέτη της κορινθιακής τέχνης στα αρχαϊκά χρόνια), Οξφόρδη 1931. Εργο, που έγινε δεκτό με ενθουσιαστικά σχόλια από τους ειδικούς της εποχής, Ελληνες και ξένους, και τον καθιέρωσε ως κατεξοχήν γνώστη της πρώιμης ελληνικής αρχαϊκής τέχνης.
ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΝΑ ΤΟΥ 1929...
Το καλοκαίρι του 1929 ο Humfry Payne βρίσκεται και πάλι στην Κρήτη, όπου αναλαμβάνει μια πρώτη διερευνητική ανασκαφική έρευνα στην αρχαία Ελεύθερνα, την οποία είχε προηγουμένως επισκεφθεί και εκτιμήσει ως “πολλά υποσχόμενη” ο ίδιος ο Evans. Ως “εξαιρετικά ελπιδοφόρα” χαρακτηρίζει την περιοχή και ο Payne στο αρχικό αίτημά του για άδεια προς το υπουργείο της Παιδείας και Θρησκευμάτων (όπου υπαγόταν τότε η προστασία και ο έλεγχος των αρχαιοτήτων της χώρας μας).
Στην Ελεύθερνα, όπου είχα την τύχη να διευθύνω την ανασκαφή του Πανεπιστημίου Κρήτης (Τομέας Ι) από το 1985 ως το 2004, φθάνει κανείς σήμερα διασχίζοντας, με πολλή βέβαια προσοχή, αρκετούς οικισμούς, ορισμένα χοιροστάσια και κρητικούς ελαιώνες. Τι σήμαινε όμως ένα ταξίδι στην Ελεύθερνα του 1929;
Ο οδηγός του Payne και της ερευνητικής ομάδας του είχε προχωρήσει μια μέρα μπροστά με δυο μουλάρια, κλινοσκεπάσματα και σκηνές, και τους συνάντησε στο τέλος ενός μη ολοκληρωμένου αυτοκινητόδρομου στο χωριό Μάραθος. Φόρτωσαν τα μουλάρια και ξεκίνησαν μια λαμπερή κρητική ανοιξιάτικη μέρα, με τα πόδια, περνώντας μέσα από λόφους καλυμμένους με ανοιξιάτικα λουλούδια, θάμνους, αγριοτριανταφυλλιές και δέντρα, που αντηχούσαν από το κελάιδισμα των αηδονιών.
Ο Payne με την ομάδα του παρέμεινε επί ένα μήνα ανασκάπτοντας στην Ελεύθερνα (10 Ιουνίου - 11 Ιουλίου 1929). Είχε κατασκηνώσει στο χωριό Πρινές, όπου έμενα και εγώ στη διάρκεια της εικοσαετούς έρευνάς μου.
"ΠΑΝΑΓΙΑ ΜΟΥ, ΔΥΟ ΜΕΤΡΑ ΑΝΘΡΩΠΟΣ"
Ο Γιάννης Νικολουδάκης από το διπλανό χωριό Αναχουρδομέτοχα μίλησε στον Νίκο Σταμπολίδη για “την ανθρώπα” (τον πανύψηλο Αγγλο) που έμπαινε από την καμάρα στο σπίτι του πατέρα του σκυφτός, για να μην χτυπήσει το κεφάλι του. Μια γυναίκα που τον συνάντησε στο δρόμο σταυροκοπήθηκε: “Παναγιά μου, δυο μέτρα άνθρωπος” είπε.
Αλλες περιγραφές και συμβάντα σχετικά με τη μορφή του Payne αγγίζουν τη σφαίρα της μυθοπλασίας, όπως συμβαίνει συνήθως με προσωπικότητες που “λάμπουν εκτυφλωτικά και στιγμιαία ως διάττοντες αστέρες”. Ανάλογη σύντομη σχετικά και λαμπερή πορεία είχε για παράδειγμα ο Γερμανός αρχαιολόγος Ludwig Ross (1806-1859), έφορος Αρχαιοτήτων Πελοποννήσου και Νήσων το 1832 σε ηλικία μόλις 26 ετών, πρωτοπόρος της αρχαιολογικής έρευνας και της περιήγησης ανά την Ελλάδα.
ΜΕΓΑΛΗ Η ΑΠΩΛΕΙΑ, ΜΕΓΑΛΟ ΤΟ ΚΕΡΔΟΣ
Κλείνω με τα λόγια του Sir John Beazley για τον αδικοχαμένο ταλαντούχο Αγγλο αρχαιολόγο, τα οποία διέσωσε ο Χρήστος Καρούζος: “Πολύ είναι αυτό που χάσαμε, μα και αυτό που μένει είναι πολύ”.
Τα ίδια λόγια ισχύουν και για τον ξαφνικό χαμό του αγαπημένου φίλου και διακεκριμένου συναδέλφου Αγγελου Δεληβοριά. Και το πολύ που μένει δεν είναι βέβαια μόνο το σημαντικό συγγραφικό έργο που άφησε πίσω του: Είναι που γενιές αρχαιολόγων θα εμπνέονται από αυτόν και θα συνεχίζουν το έργο του. Ετσι αναγεννιέται, πιστεύω, τόσο ο "Αδωνις" της Βρετανικής Αρχαιολογίας όσο και ο "Αγγελος" της Ελληνικής.
