Σύμφωνα με τον Πλίνιο το Νεότερο (αρχές 2ου αι. μ.Χ.), κάνουμε ταξίδια και διασχίζουμε τις θάλασσες αναζητώντας αυτά που απαξιούμε να κοιτάξουμε όταν είναι μπροστά στα μάτια μας. Ο αρχαίος περιηγητής λαχταρούσε καθετί εξωτικό και μακρινό και πήγαινε να το βρει στην Ελλάδα, τη Μικρά Ασία και την Αίγυπτο.
Τα ταξίδια εξερευνούν το νου και την καρδιά του ανθρώπου, δίνουν τροφή στο μυαλό και εξάπτουν τη φαντασία. Ολα περικλείουν ιερούς χώρους, εστίες καλλιτεχνικής μεγαλοσύνης, ερείπια αρχαίων πολιτισμών. Ενα επικό ταξίδι από την Ευρώπη στην καρδιά της Ασίας ιχνηλατεί την κατάκτηση του τότε γνωστού κόσμου από τον Μέγα Αλέξανδρο. Οσοι πιστεύουν πως τα σημαντικότερα ταξίδια δεν έχουν να κάνουν μόνο με το χώρο, αλλά και με τον χρόνο και το πνεύμα, επισκέπτονται τόπους που κατακλύζονται από αρχαίες μνήμες, υπογραμμίζει ο Κλοντ Λεβί Στρος.
ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΙ ΟΔΗΓΟΙ
Τουλάχιστον από τον 4ο αιώνα π.Χ. υπήρχαν διαθέσιμοι τουριστικοί οδηγοί. Τον 2ο αιώνα μ.Χ. τα ταξίδια ήταν σε μεγάλη έξαρση. Μεταξύ 160 και 180 μ.Χ. δημοσίευσε και ο Παυσανίας το περίφημο έργο του «Ελλάδος Περιήγησις», που δεν ήταν ένας απλός τουριστικός οδηγός. Το παραμελημένο στην αρχαιότητα έργο του βρήκε τη δικαίωσή του στη διάρκεια του 20ου αιώνα. Η αποτίμηση του έργου του Παυσανία και η αποκατάσταση της αξιοπιστίας του οφείλεται κατά κύριο λόγο στον Κριστιάν Χάμπιχτ και στο Νίκο Παπαχατζή.
Η μνημειακή πεντάτομη, σχολιασμένη έκδοση του Παυσανία ήταν κολοσσιαίο έργο ζωής, που μόνο ο αείμνηστος Νίκος Παπαχατζής μπορούσε να φέρει σε πέρας με εφόδια την απίστευτη εργατικότητα, τον έρωτα της αρχαιότητας και τη βαθιά ουμανιστική του παιδεία. Ξαναπήρε από την αρχή την πορεία του Παυσανία, έφτασε σε κάθε γωνιά της Ελλάδας, όσο απρόσιτη κι αν ήταν, έσκυψε πάνω σε κάθε πέτρα που μπορούσε να του μιλήσει. Μελέτησε τα σωζόμενα μνημεία σε συνδυασμό με το κείμενο του Παυσανία και τις νέες αρχαιολογικές έρευνες. Συνεργάστηκε στενά με τους ανασκαφείς και αξιοποίησε κατά τον καλύτερο τρόπο τα σύγχρονα πορίσματα της έρευνας, ακόμη και πριν από την οριστική δημοσίευσή τους.
Θεωρείται σήμερα δεδομένο ότι ο Παυσανίας μεταφέρει στα δέκα βιβλία του ό,τι είχε ο ίδιος δει με τα μάτια του, όχι ό,τι είχε τυχόν ακούσει ή διαβάσει σε κείμενα προγενέστερων συγγραφέων. Δεν ήταν «περιηγητής της πολυθρόνας»: Ξεκινώντας από την πατρίδα του, έπρεπε καταρχήν να διασχίσει το Αιγαίο για να φτάσει στην Πελοπόννησο. Η καλά οργανωμένη κρατική μηχανή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, τουλάχιστον κατά τον πρώτο και τον 2ο αιώνα μ.Χ., όταν δηλαδή ο Παυσανίας ταξίδευε στην Ελλάδα, είχε καθαρίσει τις θάλασσες από τους πειρατές και είχε εξαφανίσει τους περισσότερους ληστές από τις μεγάλες οδικές αρτηρίες. Παρά ταύτα, όσο προσεκτικά και αν διάλεγε ένας καπετάνιος την κατάλληλη εποχή και τους κατάλληλους ανέμους το απρόοπτο μπορούσε πάντα να συμβεί. Η εποχή των θαλάσσιων ταξιδιών περιοριζόταν οπωσδήποτε ανάμεσα στο Μάιο και τον Οκτώβριο.
ΤΑ "HOME PORTS" ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΣ
Τα κύρια λιμάνια της Μικράς Ασίας, από όπου ξεκινούσαν οι ακτοπλοϊκές γραμμές και μετέφεραν επιβάτες που διέσχιζαν το Αιγαίο προς την Κόρινθο ή την Αθήνα, ήταν η Εφεσος και η Σμύρνη.
Δεν υπήρχαν, φυσικά, επιβατηγά πλοία με κανονικά δρομολόγια: Επρεπε να βρεις καράβι, φορτηγό συνήθως, που πήγαινε προς την κατεύθυνση που σε βόλευε. Επρεπε να εφοδιαστείς με άδεια εξόδου, που κόστιζε αρκετά, και να επιβιβαστείς με το υπηρετικό προσωπικό σου και τις δικές σου προμήθειες σε τρόφιμα και κρασί για να συντηρηθείς ως το επόμενο λιμάνι.
Καμπίνες ελάχιστες υπήρχαν στα μεγάλα εμπορικά καράβια, μόνο για τους πλούσιους και τους εξέχοντες αξιωματούχους, στους οποίους ανήκε κατά τα φαινόμενα και ο Παυσανίας.
Οταν ο Κικέρων ξεκίνησε από την Αθήνα για την Εφεσο, το 51 π.Χ., επιβιβάστηκε σε ένα από τα ελαφρά πλοία μιας ναυτικής μοίρας που άνοιξε πανιά στις 6 Ιουλίου. Πέρασε από την Κέα, τη Γυάρο, τη Σύρο, τη Δήλο και τη Σάμο, σταματώντας σε κάθε νησί, όπου απολάμβανε το βράδυ δείπνο στη στεριά και ύπνο σε καθαρό κρεβάτι. Τελικά έφτασε στον προορισμό του στις 22 Ιουλίου. Η επιστροφή στην Αθήνα με τον ίδιο τρόπο διήρκεσε 15 μέρες.
ΕΥΠΟΡΟΣ ΑΡΧΑΙΟΦΙΛΟΣ Ή ΑΞΙΩΜΑΤΟΥΧΟΣ;
Με τον ίδιο τρόπο διέσχισε το Αιγαίο και ο Παυσανίας, ταξιδεύοντας από την Μικρά Ασία για την Αθήνα.
Από την Αθήνα προς την Πελοπόννησο (Κορινθία, Αργολίδα, Λακωνία, Μεσσηνία, Ηλεία, Αχαΐα, Αρκαδία) ο Παυσανίας ήταν αναγκασμένος να κάνει το μακρινό ταξίδι του διά ξηράς, το οποίο απαιτούσε οπωσδήποτε πολύ περισσότερο χρόνο από το θαλάσσιο, μεγάλο όγκο αποσκευών (με τρόφιμα, ρουχισμό, υποδήματα, σκεύη μαγειρικά, κλινοσκεπάσματα, χρήματα, δώρα για φίλους) και ήταν βέβαια ένα ιδιαίτερα κοπιαστικό εγχείρημα, αδιανόητο χωρίς υπηρέτες, μισθωμένους αχθοφόρους και υποζύγια με άμαξες. Είχε επί πλέον να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της διανυκτέρευσης σε πανδοχεία (stationes, mansiones).
Πρέπει επομένως ο Παυσανίας να ήταν είτε ένας ιδιαίτερα εύπορος, φανατικός αρχαιόφιλος ταξιδιώτης, είτε ένας ανώτερος αξιωματούχος της ρωμαϊκής διοίκησης με επίσημη αποστολή την καταγραφή των αξιοθέατων στις πόλεις του θέματος της Αχαΐας στα χρόνια των φωτισμένων αυτοκρατόρων Αδριανού, Αντωνίνου Πίου και Μάρκου Αυρηλίου. Πρέπει να ήταν εφοδιασμένος με «δίπλωμα» (ειδικό ένταλμα που επέτρεπε τη μετακίνηση και τη διατροφή του), το οποίο έφερε την υπογραφή του αυτοκράτορα ή κάποιου ανώτερου εξουσιοδοτημένου κυβερνήτη. Πιθανόν να είχε μαζί του και ένα itinerarium.
Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, συγγραφέας του περίφημου βιβλίου «Φυσική Ιστορία», στα ταξίδια του, εκτός των άλλων, συνοδευόταν και από ένα γραφέα στενογράφο με γραφίδες και δέλτους, στον οποίο υπαγόρευε επί τόπου τα κείμενά του. Κάτι ανάλογο νομίζω ότι ισχύει για τον Παυσανία.
Από πλευράς πολιτικών πεποιθήσεων, ο Παυσανίας δεν εμπιστευόταν τη Δημοκρατία, αλλά το ρωμαϊκό απολυταρχικό σύστημα διακυβέρνησης. Ηταν θεοφοβούμενος, πρόσφερε συνεχώς θυσίες στη διάρκεια του ταξιδιού του και ήταν μυημένος στα Ελευσίνια Μυστήρια - για τα οποία αποφεύγει να μιλήσει.
ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΚΑΙ ΦΟΡΤΙΚΟΙ "ΕΞΗΓΗΤΕΣ"
Οι περισσότεροι υψηλά ιστάμενοι Ρωμαίοι, οι οποίοι ταξίδευαν οδικώς, αναζητούσαν πανδοχεία ειδικών προδιαγραφών, όπως για παράδειγμα το Λεδωνιδαίο της Ολυμπίας, που δημιουργήθηκε στο πρώτο μισό του 2ου αιώνα μ.Χ. για την εξυπηρέτηση αρχικά σημαντικών προσώπων στη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων. Το Λεωνιδαίο υπήρχε την περίοδο της επίσκεψης του Παυσανία και ενδέχεται να διανυκτέρευσε εκεί ο περιηγητής μας.
Η Αθήνα περιλαμβανόταν οπωσδήποτε στα φημισμένα αξιοθέατα του αρχαίου κόσμου, όπως οι Δελφοί, το μαντείο του Τροφώνιου στη Λειβαδιά, ο Εύριπος, η Αυλίδα, το Αμφιάρειο του Ωρωπού, η Κόρινθος, ο Ισθμός, η Σικυώνα, το Αργος, η Επίδαυρος, η Σπάρτη και η Ολυμπία με τον περίφημο Δία του Φειδία. Ο Δίας της Ολυμπίας περιλαμβανόταν άλλωστε στον κατάλογο με τα 7 θαύματα του κόσμου, που είχε συντάξει τον 3ο αιώνα π.Χ. κάποιος Αλεξανδρινός.
Ενα από τα προβλήματα που είχε να αντιμετωπίσει ο επισκέπτης της αρχαιότητας ήταν, πώς να αποφύγει τους ντόπιους ξεναγούς, τους λεγόμενους εξηγητές, που καιροφυλακτούσαν στην είσοδο των αρχαιολογικών χώρων και των μνημείων. Ούτε ο Παυσανίας κατάφερνε να τους αποφεύγει.
