Η προνομιούχος γεωγραφικά θέση της Μεθώνης, που υπήρξε αφορμή για διεκδικήσεις και αναμετρήσεις ανάμεσα σε Σπαρτιάτες, Αθηναίους, Ρωμαίους, Βυζαντινούς, πειρατές Σαρακηνούς και Γενοβέζους, Φράγκους, Βενετούς, Τούρκους, Ιωαννίτες ιππότες του τάγματος της Ρόδου-Μάλτας και Γάλλους, είχε και την άλλη όψη της: αποτελεί το σημείο όπου τα ισχυρά ρεύματα του Ιόνιου πέλαγους συναντάνε τα ακόμη ισχυρότερα ρεύματα της Μεσόγειου με αποτέλεσμα τη δημιουργία ακραίων καιρικών φαινόμενων με εξαιρετικά δυνατούς αέρηδες, μανιασμένες φουρτούνες και κεραυνοφορούσες καταιγίδες. Η Φύση συμπληρώνει την επίδειξη της δύναμής της στην περιοχή με τακτική σεισμική δραστηριότητα. Ετσι, στο πέρασμα αιώνων και χιλιετιών, ο όρμος της Μεθώνης γνώρισε πολλές αυξομειώσεις της στάθμης της θάλασσας και εντυπωσιακές γεωμορφολογικές αλλαγές των ακτογραμμών.
Προϊστορικός οικισμός
Στα μέσα της δεκαετίας του 1980 εντοπίστηκαν στο βυθό όρμου Μεθώνης εκτεταμένα οικοδομικά λείψανα κατά συστάδες σε έκταση τουλάχιστον 120 στρεμμάτων. Οι εξετάσεις που πραγματοποίησε η Εφορεία Εναλίων αρχαιοτήτων και ο αρχαιολόγος Ηλίας Σπονδύλης το 1993 και το 2000 διαπίστωσαν την ύπαρξη τοίχων μέχρι ύψος πέντε σειρών σε τοιχοδομία που συγκροτείται κυρίως από διπλές σειρές λίθων, και λίγες περιπτώσεις με μόνο μια σειρά που διαγράφει τον τοίχο και αποτελείται από ακατέργαστους ογκόλιθους. Οι περισσότεροι τοίχοι ακολουθούν ευθεία γραμμή (εικ. 1), αλλά υπάρχoυν επίσης δυο κυκλικά κτίσματα, καθώς κι άλλα πεταλόσχημα κτήρια των οποίων οι τοίχοι είναι σε διάταξη μορφής ιχθυάνθακα. Μια ανασκαφική τομή κάθετα σε τοίχο αποκάλυψε ότι ο τρόπος κατάρρευσής του και τα καταπλακωμένα θραύσματα αγγείων οφείλονται σε σεισμό. Στα ευρήματα συγκαταλέγονται αρκετά οστά, κελύφη χερσαίων κοχλιών και πολλά θραύσματα αγγείων με δείγματα αμαυρόχρωμης κεραμικής.
Ολα αυτά, σε συνδυασμό με τη μορφή τοίχου σε διάταξη ιχθυάκανθα, συνηγορούν για μια χρονολόγηση στη μέση εποχή του χαλκού, δηλαδή 1900-1600 π. Χ. Το Πανεπιστήμιο Πατρών και το University of California, San Diego, έχουν στο πρόγραμμά τους περαιτέρω έρευνα του χώρου.
Θα είχε ενδιαφέρον να γίνει μια εξέταση του βυθισμένου οικισμού με τον ενδελεχή τρόπο που το επιτρέπει σήμερα η πολύ εξελιγμένη τεχνολογία. Ερευνα από την οποία μπορούν να προκύψουν σημαντικά στοιχεία που θα διαφωτίσουν, ίσως και ανατρέψουν, επικρατούσες απόψεις για τη θέση της μυκηναϊκής Μεθώνης και την πιθανολογούμενη ταύτισή της με την ομηρική Πήδασο. Τα πράγματα όμως δεν είναι πάντα απλά ή αυτονόητα. Κατά πρώτο, η χρονολόγηση του οικισμού, 1900-1600 π. Χ., παραπέμπει σε προμηκυναϊκή περίοδο, ενώ η εποχή του τρωικού πόλεμου, γύρω στο 1220 π. Χ., είναι μηκυναϊκή, αρκετούς αιώνες αργότερα. Πόλεις, χωριά και οικισμοί παρέμειναν στη θέση τους για κάποιους αιώνες, αλλά ακόμη περισσότερα οικιστικά κέντρα καταστράφηκαν ή μεταφέρθηκαν σε άλλο μέρος κατά διάφορες περιόδους μέχρι το 1100 π. Χ. Μόνον από την επικράτηση των Δωριέων και μετά, περί το 1100 π. Χ., η οργανωμένη συγκατοίκηση σε μικρότερες ή μεγαλύτερες κοινωνίες απέκτησε πιο μόνιμο χαρακτήρα. Κατά συνέπεια, ακόμη κι αν η αχαϊκή Πήδασος –που τραγούδησε στο έπος του ο Ομηρος τον 8ο π. Χ. αιώνα για πολεμικά γεγονότα που έλαβαν χώρα τον 13ο π. Χ. αιώνα– ήταν στα μέρη που σήμερα ονομάζονται Μεθώνη, είναι πιο πιθανόν να βρισκόταν εκεί που τώρα στέκεται το κάστρο παρά εκεί που εντοπίστηκε ο βυθισμένος οικισμός. Κατά δεύτερο, για μια αρχαιολογική επιβεβαίωση του ονόματος απαιτείται επιγραφή, αλλά σε περίπτωση που βρεθεί στον βυθισμένο οικισμό Μεθώνης πινάκιο ή αγγείο με κείμενο σε Γραμμική A –δηλαδή το μινωικό συλλαβικό σύστημα γραφής σε χρήση όχι μόνο στην Κρήτη αλλά και σε άλλα μέρη του Αιγαίου την εποχή του βυθισμένου οικισμού Μεθώνης– δεν είναι σίγουρο εάν στο συγκεκριμένο κείμενο θα αναφέρεται το όνομα του οικισμού. Ακόμη όμως και να αναφέρεται, τα συλλαβογράμματα και ιδεογράμματα της Γραμμικής Α, στην συντριπτική πλειοψηφία τους, δεν έχουν ακόμη αποκρυπτογραφηθεί. Αντίθετα, μετά από πιο επισταμένη έρευνα στον οικισμό θα εντοπισθούν και ανασυρθούν πολλά μεταφορικά και χρηστικά αγγεία τα οποία θα δώσουν πολυτιμότατες πληροφορίες για μια ακριβέστερη χρονολόγηση του οικισμού, για την οργάνωση της καθημερινής ζωής και για τα εμπορικά κέντρα με τα οποία ήταν σε επαφή ανάλογα με τους διαφορετικούς τύπους αγγείων.
Δεύτερος βενετικός μώλος
Για τη διαμόρφωση του λιμανιού και το δημιουργία του οκτάπλευρου πύργου του μώλου στη Μεθώνη έχουν διατυπωθεί διάφορες υποθέσεις από τους William Martin Leake, Stephen Luce, Kevin Andrews, John Kraft, Stanley Aschenbrenner, Shmuel Tamari, Νίκο Λιανό, Simon Pepper και Ruth Gertwagen. Οι θεωρίες τους συνοψίζονται, για την είσοδο του λιμανιού, στο άνοιγμα ανάμεσα στον οκτάπλευρο πύργο και το νότιο άκρο του κάστρου, ή άλλο άνοιγμα ανάμεσα στον οκτάπλευρο πύργο και το ξεκίνημα του μώλου, ή ανάμεσα σε δυό μώλους εκ των οποίων ο δεύτερος ήταν κάθετος στο κάστρο, περίπου όπως ο σημερινός. Αναφορικά δε με την προέλευση του οκτάπλευρου πύργου, πρότειναν βενετική κατασκευή που ενδυνάμωσαν οι Τούρκοι, ή τουρκική επάνω στα ερείπια βενετικού πύργου.
Η γραπτή μαρτυρία και οι χάρτες του αυτόπτη μάρτυρα, πολιορκητή το 1500 και με διαδοχικές διαμονές στη Μεθώνη ναύαρχου και χαρτογράφου Piri Reis δίνουν την οριστική απάντηση τόσο για τη μορφή του λιμανιού όσο και για την κατασκευή του πύργου. Το λιμάνι έκλεινε με δυο λιμενοβραχίονες, με τον δεύτερο να έχει ελαφρά καμπυλωτό σχήμα, και αφήνοντας ένα άνοιγμα από τον παλιό, συνέχιζε προς την παραλία παράλληλα με το κάστρο (εικ. 2).
Μια σειρά πασσάλων πακτωμένων στο βυθό της θάλασσας που εξέτασα μου επέτρεψε να διαπιστώσω τη συμμετρική τοποθέτησή τους στον αμμώδη βυθό. Είναι ξύλινοι, σε σχήμα ισοτετράπλευρο, με πλάτος πλευράς 14-17 εκ. και βρίσκονται πακτωμένοι σε κανονικές αποστάσεις (εικ. 3).
Απαρτίζουν τρεις παράλληλες μεταξύ τους σειρές, δημιουργώντας ένα πλάτος και των τριών σειρών 4-5 μ., δηλαδή συνολικό πλάτος μώλου 6-7 μέτρα. Και οι τρεις σειρές έχουν σταθερή κατεύθυνση προς την άκρη του παλιού μώλου, σήμερα βυθισμένου στα νερά του λιμανιού. O οκτάπλευρος πύργος ήταν ολοκληρωμένος εξ αρχής με κανονιοθυρίδες, επάλξεις και κανόνια, όπως καθαρά φαίνονται στα χειρόγραφα του Piri Reis. Αρα τα επίπεδα και το περιτείχισμα του πύργου δεν έγιναν σταδιακά ανάλογα με τις αμυντικές ανάγκες της Μεθώνης. Εξάλλου, επιτόπου εξέταση δείχνει πως το σύστημα της τειχοποιίας, το ασβεστοκονίαμα, η αρμολόγηση των οκτώ ακμών του πύργου με αμβλειγώνια ενισχυτικά μέλη προσεκτικά εργασμένα, και το επίχρισμα, όπου σώζεται, αποδεικνύουν εξ ολοκλήρου κατασκευή από κάτω μέχρι επάνω και όχι φάσεις διαφορετικών εποχών Εφόσον ο Piri Reis γράφει ότι ο πύργος έγινε από το σουλτάνο, με τον οποίο μαζί κατέλαβαν το κάστρο στις 9 Αυγούστου 1500, και αφού ο Βαγιαζίτ Β' πέθανε το 1512, τότε κτίσθηκε και ολοκληρώθηκε τη δεκαετία 1500-1510. Στα βενετικά αρχεία, καθώς και σε αυτά του τάγματος των ιπποτών Ρόδου-Μάλτας οι οποίοι προσπάθησαν να καταλάβουν το κάστρο το 1531 για να εγκατασταθούν εκεί, διαπίστωσα ότι ο οκτάπλευρος πύργος αναφέρεται σαν πύργος Αγ. Νικολάου. Συνεπώς, πρέπει να εγκαταληφθεί η καταχρηστική ονομασία Μπούρτζι.
Ναυάγιο σαρκοφάγων
Πάμπολλα πλεούμενα, από την αρχαιότητα μέχρι τον 19ο αιώνα, κατέληξαν στο βυθό του όρμου Μεθώνης· είτε γιατί αγνόησαν τις ιδιοτροπίες του Ποσειδώνα, είτε γιατί δεν τα έβγαλαν πέρα με εχθρικά πλοία. Δυο από αυτά παρουσιάζουν ενδιαφέρον για την άριστη διατήρηση του φορτίου τους, τη φύση του υλικού τους και το σχετικά μικρό βάθος που κείτονται. Το ένα περιέχει τέσσερις σαρκοφάγους (εικ. 4) που μελετήθηκαν το 1962 από την αποστολή των Peter Throckmorton και John Bullitt, το 2015 από την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, ενώ το 2017 ο αγρονόμος-τοπογράφος-μηχανικός Γεώργιος Μιχαηλίδης έκανε υποβρύχια τρισδιάστατη φωτογραμμετρική αποτύπωση των σαρκοφάγων.
Ο John Bryan Ward-Perkins πρότεινε το 1967 σαν τόπο προέλευσης των σαρκοφάγων Μεθώνης την Ασσο Μ. Ασίας και χρονολογία την περίοδο 180-250 μ. Χ. Μετά από έρευνά μου, διαπίστωσα ότι παρόμοιου τύπου και υλικού σαρκοφάγοι υπάρχουν στην Αλεξάνδρεια, στην εκκλησία Σαν Βιτάλε Ραβένας, στη Θεσσαλονίκη (εικ. 5), στη Μυτιλήνη, στη Μήθυμνα Λέσβου (εικ. 6), στη νεκρόπολη Al-Bass της Τύρου (εικ. 7), στο Εθνικό μουσείο Βηρυτού (εικ. 8) και ασφαλώς στην Ασσο (εικ. 9) από όπου προέρχεται το υλικό, ανδεσίτης λίθος, με κοπή και σμίλευσή του σε τοπικά εργαστήρια. Τα καλύμματά τους είναι λειασμένα στην εξωτερική τους επιφάνεια σε μορφή δίρριχτης στέγης, με τις τέσσερις γωνίες υπερυψωμένες σε ακρωτήρια.
Η σκαλιστή πλευρική διακόσμηση καλύπτει και τις τέσσερις πλευρές με ανθοπλόκαμους και τύμπανο σε μορφή βωμού για χάραξη κείμενου σχετικού με τον νεκρό ή την νεκρή. Για τον συγκεκριμένο τύπο σαρκοφάγου θα πρότεινα μια πιο πρώϊμη περίοδο. Σοβαρή ένδειξη χρονόλογησης αποτελεί η πολύ χαρακτηριστική μορφή βωμού που έχει το τύμπανο σαν επιφάνεια που θα υποδεχτεί κείμενο. Αυτό το σχήμα παραπέμπει στην περίοδο των μεγάλων σκαλιστών τεφροδόχων και των ταφικών βωμών οι οποίοι έχουν τέτοιας μορφής επιφάνεια για κείμενο, και η περίοδος ακμής τους, o πρώτος μεταχριστιανικός αιώνας, προηγήθηκε άμεσα της εμφάνισης των σαρκοφάγων. Κατά συνέπεια, μια πλέον δόκιμη χρονολογία των σαρκοφάγων τύπου Ασσου με τύμπανα σε μορφή βωμού θα ήταν το 100-200 μ. Χ. Κάποιο ρωμαϊκό εμπορικό πλοίο, του δεύτερου μ. Χ. αιώνα, μετέφερε σαρκοφάγους από την Ασσο με προορισμό κάποιο λιμάνι της ιταλικής χερσόνησου, πιθανόν το Μπρίντιζι, τη Ραβένα ή την Οστια, το λιμάνι της αρχαίας Ρώμης. Η Φύση διαφώνησε: τις έστειλε στο βυθό της Μεθώνης.
Ναυάγιο κιόνων
Το άλλο ναυάγιο επίσης μελετήθηκε από τις τρεις προαναφερόμενες αποστολές. Μετέφερε μονολιθικές γρανιτένιες κολόνες, μια ολόκληρη και άλλα 33 τμήματα που αντιστοιχούν σε τουλάχιστον 16 κίονες. Αυτά τα σπασμένα τμήματα δεν ταιριάζουν μεταξύ τους στα άκρα τους, άρα δεν έσπασαν τη στιγμή του ναυάγιου. Γεωχημική εξέταση έδειξε ότι πρόκειται για αιγυπτιακό γρανίτη, και πιό σωστά το ορυκτό συενίτης. Κολόνες της μορφής του ναυάγιου χρησιμοποιήθηκαν κατά τη ρωμαϊκή περίοδο σε θέατρα, αμφιθέατρα, βουλευτήρια, λουτρά, περιστύλια αγορών, ιπποδρόμια, παλαίστρες, βιβλιοθήκες και στοές ρυμοτομικών αρτηριών της Μικράς Ασίας, Λίβανου, Ιορδανίας, Παλαιστίνης, Αιγύπτου και Λιβύης. Ενα συγκεκριμένο μέρος στην Εγγύς Ανατολή συνδέεται τόσο με τη Μεθώνη όσο και με τη Βενετία. Τον Αύγουστο 1122, ο δόγης Domenico Michiel αναχώρησε από την πόλη του με στόλο και στρατό με προορισμό τους Αγιους Τόπους για αρωγή προς τους χριστιανούς του βασίλειου των Ιεροσολύμων. Οπως αναφέρουν δύο χρονικά της εποχής που μελέτησα, στην άλωση και λεηλασία της Τύρου το 1124, ο Michiel είχε το ένα τρίτο σαν μερίδιο από τον πλούτο της. Στο δρόμο επιστροφής για τη Βενετία, στάθηκε στη Μεθώνη, την κατέλαβε, λεηλάτησε και κατέστρεψε την άνοιξη του 1125 γιατί είχε γίνει ορμητήριο πειρατών. Η παρουσία και πολιορκία του δόγη στην Τύρο, η ύπαρξη σε αυτό το μέρος πολλών αρχαιολογικών χώρων με μονολιθικούς υπερμεγέθεις γρανιτένιους κίονες, τα λάφυρα που πήρε ο δόγης από αυτή την πόλη και το πέρασμά του από τη Μεθώνη πριν επιστρέψει στη Βενετία, με προσανατόλισαν για έρευνα στα ρωμαϊκά αρχαία της Τύρου.
Ο ερειπωμένος μεσαιωνικός χριστιανικός καθεδρικός ναός της Τύρου έχει πολλά σπασμένα κομμάτια από μονολιθικές ερυθρωπές γρανιτένιες κολόνες, διασκορπισμένες στο έδαφος. Προέρχονται από ρωμαϊκό κτήριο επάνω στο οποίο κτίσθηκε ο ναός που αριθμούσε 12 γρανιτένιες κολόνες σε δυο σειρές. Οι διάμετροί τους είναι 0,82-0,86 μ. για τον κορμό και 0,94-0,96 μ. για τον αστράγαλο, την διόγκωση στις καταλήξεις του κίονα. Διαστάσεις ακριβώς ίδιες στο χρώμα και στην ορυκτολογική σύσταση με τις γρανιτένιες κολόνες στη Μεθώνη, μια στημένη στην Μεγάλη πλατείων Οπλων του κάστρου (εικ. 10) που έχει μέση διάμετρο 0,80 μ. –με αποκλίσεις 0,78-0,83 μ. κατά μήκος της– και διάμετρο του αστράγαλου βάσης 0,95 μ., και αυτές του ναυάγιου από όπου ανασύρθηκε ο κίονας τοποθετημένος στο κάστρο.
Στα ερείπια του καθεδρικού ναού στέκονται δυο μονολιθικές κολόνες από ερυθρωπό συενίτη (εικ. 11) από τις οποίες η μια διατηρείται ακέραιη. Η μέτρηση με μετρολέιζερ μου έδωσε ύψος 8,05 μ., όσο είναι ο ολόκληρος κίονας του ναυάγιου. Αξίζει να τονιστεί ότι παρόλο που σε πολλά σημεία της αρχαίας Τύρου υφίστανται ακόμη πάρα πολλοί μονολιθικοί κίονες από γρανίτη, μάρμαρο ή πωρόλιθο, μόνον ο μεσαιωνικός καθεδρικός ναός της Τύρου, που ο δόγης βρήκε κατεστραμμένο, έχει κολόνες ίδιας σύστασης και διαστάσεων ερυθρωπού συενίτη με αυτές στο κάστρο και ναυάγιο της Μεθώνης.
Αλλά σε αριθμό υποδεέστερο από όσες πήρε ο δόγης. Το Εξαγωνικό Προαύλιο (195-217 μ. Χ.) και η Μεγάλη Πλατεία (117-161 μ. Χ.) (εικ. 12) στο Μπάαλμπεκ βορειονατολικά της Τύρου, κοσμούνται με δεκάδες μονολιθικές κολόνες από ερυθρωπό συενίτη οι οποίες έχουν ακριβώς τις ίδιες διαστάσεις και μορφή αστραγάλων με αυτές των κιόνων στο κάστρο και ναυάγιο Μεθώνης.
Με δεδομένες τις διαφορετικές διαστάσεις κιόνων ανάλογα με τις ανάγκες και διαστάσεις κτισμάτων, είναι στατιστικά αδύνατον να αποτελεί σύμπτωση η ταύτιση σε γεωχημική σύσταση, χρώμα και διαστάσεις των κιόνων σε κάστρο και ναυάγιο Μεθώνης με κίονες στο μεσαιωνικό καθεδρικό ναό Τύρου, στο περιστύλιο του Εξαγωνικού Προαύλιου του Μπάαλμπεκ, στο περιστύλιο και στις εξέδρες της Μεγάλης Πλατείας του Μπάαλμπεκ. Κατά συνέπεια, ο δόγης Domenico Michiel πήρε κολόνες τουλάχιστον από αυτά τα μέρη του Λίβανου, πιθανόν και από άλλα μέρη, τις οποίες φόρτωσε σε περισσότερα από ένα καράβια του στόλου του. Εάν η υπόθεση πως υπήρχαν περισσότερα από ένα πλοία του βενετικού στόλου με κολόνες φαίνεται αυθαίρετη, είναι πολύ περισσότερο αυθαίρετος ο ισχυρισμός ότι μόνο ένα καράβι κουβαλούσε κολόνες γιατί σε αυτή την περίπτωση θα σήμαινε πως ο δόγης διάλεξε μόνο μια ολόκληρη κολόνα, κάτι που είναι μάλλον απίθανο· αν όχι παράλογο. Το χρώμα αυτού του είδους γρανίτη είναι όχι μόνο κατάλληλο για τη διακόσμηση δημόσιων και ιδιωτικών χώρων, αλλά επίσης πολύ ταιριαστό με το κόκκινο φόντο του θυρεού της Βενετίας που παριστάνει τον λέοντα του άγιου Μάρκου. Ωστόσο η τύχη το έφερε ένα από τα καράβια του Michiel να βουλιάξει στη Μεθώνη όπου έκανε στάση για να την λεηλατήσει και καταστρέψει. Το τίμημα που πλήρωσε χάνοντας κάποιο πλοίο στη Μεθώνη δεν ήταν πολύ βαρύ σε σχέση με την καταστροφή που προκάλεσε.
[Υ.Γ. Οι φωτογραφίες, μετρήσεις και το σχέδιο είναι του συγγραφέα.]
