Το Νησί ουδέποτε ήταν "Μεσσήνη" ή "Νέα Μεσσήνη" κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Την εκδοχή αυτή υποστηρίζει ο Θεόδ. Τσερπές γράφοντας ότι μετά την επιδρομή των Γότθων του Αλάριχου γύρω στα 400 μ.Χ. καταστράφηκε η αρχαία πόλη της Μεσσήνης και «από πρόσφυγες της αρχαίας Μεσσήνης και άλλους, κατά τον Δουκάκην ("Μεσσηνιακά" 1906) αποικίστηκε η τωρινή πόλις, που ονομάστηκε τότε Νέα Μεσσήνη ή ίσως και Μεσσήνη απλώς». Θα πρέπει κατ’ αρχήν να αποσαφηνίσουμε ότι σε κανένα σημείο του βιβλίου του ο Δημ. Δουκάκης δεν αναφέρει κάτι τέτοιο. Στο απόσπασμα για την επιδρομή γράφει απλώς: «Πότε η πόλις Μεσσήνη κατεστράφη, αποβαίνει απροσδιόριστον. Φαίνεται όμως ότι κατεστράφη εν αρχή του μεσαίωνος υπό των Γότθων, οίτινες πολλάς πόλεις κατέστρεψαν και κατερήμωσαν, ως τας επτά ομηρικάς τοιαύτας, περιπλέοντες διά την αποικίαν του βυζαντινού κράτους άπασας τας ελληνικάς θάλασσας αφόβως και ανέτως, έχοντες απειροπληθή πλοία» (8).
Οπως σημειώνει όμως ο καθηγητής Πέτρος Θέμελης «οι φιλολογικές μαρτυρίες δεν αναφέρουν επιδρομή Γότθων στη Μεσσηνία και ιδιαίτερα στη Μεσσήνη». Και προσθέτει: «Οι αναφορές σε καταστροφή της Μεσσήνης από τους Γότθους βασίζονται στην υπόθεση ότι από τη μετάβασή τους από τη Σπάρτη στην Αρκαδία πρέπει να διέσχισαν και τη Μεσσηνία, επιφέροντες μεγάλες ζημιές στα επιφανή ιερά των Ελλήνων, μεταξύ των οποίων ήταν πιθανότατα και τα ιερά της Μεσσήνης. Η καταστροφή όμως των ιερών π.χ. της Ολυμπίας από τη γοτθική επιδρομή αμφισβητείται, ενώ η καταστροφή του ναού του Διός στη Νεμέα αποδίδεται από τον Χιλ στους σεισμούς του 360 ή 370, αυτούς που προκάλεσαν και την πτώση των οικοδομημάτων στη Μεσσήνη» (9).
Από τα ανασκαφικά δεδομένα που παρουσιάζει ο κ. Θέμελης στην εργασία του για την πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη, συνάγει το συμπέρασμα ότι υπάρχει συνεχής κατοίκηση και χρήση του χώρου από τα τέλη του 4ου αιώνα, πράγμα που σημαίνει ότι η Μεσσήνη δεν εγκαταλείφθηκε. Οπως τονίζει, «ο σεισμός του 360-370 δεν ήταν, όπως φαίνεται, ιδιαίτερα καταστροφικός. Δεν αποτέλεσε τουλάχιστον την κύρια αιτία εγκατάλειψης των μεγάλων κτηρίων ούτε και εξαφάνισε φυσικά τον πληθυσμό, έδωσε απλώς την χαριστική βολή στην πόλη, που είχε αρχίσει νωρίτερα να καταρρέει, ακολουθώντας τις τύχες ολόκληρης της αυτοκρατορίας».
Ο κ. Θέμελης καταγράφει ένα πλήθος ευρημάτων, ενώ προσδιορίζει τις θέσεις των πρωτοβυζαντινών οικισμών στην περιοχή Κρήνης Αρσινόης-Θεάτρου (όπου μετά το 10ο αιώνα φαίνεται ότι εκεί έχει το κέντρο της η βυζαντινή πόλη) και στην περιοχή του Ασκληπιείου (ο οικισμός εγκαταλείφθηκε στη συνέχεια). Εντοπίζει ακόμη τουλάχιστον δύο παλαιοχριστιανικές βασιλικές (4ος-5ος μ.Χ. αιώνας).
Τα αρχαιολογικά τεκμήρια υποστηρίζονται και από φιλολογικές μαρτυρίες. Η Μεσσήνη αναφέρεται στο Συνέκδημο του Ιεροκλέους (συντάχθηκε επί Ιουστινιανού πριν από το 535), ως μια από τις 79 πόλεις της «επαρχίας Ελλάδος ήγουν Αχαΐας υπό ανθύπατον» (10). Από τον 5ο μέχρι και τις αρχές του 9ου αιώνα η πόλη αναφέρεται μέσα στις 7 επισκοπικές έδρες στην Πελοπόννησο (11). Επίσκοποι Μεσσήνης εμφανίζονται μετά βεβαιότητας σε διάφορα εκκλησιαστικά έγγραφα, από το 431 μ.Χ. και ενδεχομένως μέχρι το 879 μ.Χ. (για την τελευταία αναφορά υπάρχει διχογνωμία των μελετητών αν πρόκειται για τον επίσκοπο της πελοποννησιακής Μεσσήνης ή της ομώνυμης στην Ανατολική Θράκη). Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα το γεγονός ότι σε επιστολή της Συνόδου της Κορίνθου του 458 μ.Χ. υπογράφει "Ιωάννης Επίσκοπος πόλεως Μεσσήνης" (12).
Ακόμη και το 10ο αιώνα φέρει το όνομα Μεσσήνη καθώς από τον Βίο του Οσίου Νίκωνος πληροφορούμαστε ότι «ειθ’ ούτος ευθύ Κορώνης και Μεθώνης και Μισύνης (δηλ. Μεσσήνης) ην και Βουρκάνον εγχωρίως καλούσιν, επιβάς, εις Αρκάδας αφίκετο» (13). Ο Γ. Φραντζής στο "Χρονικόν" παρακολουθεί την κατάκτηση της Πελοποννήσου από τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο και αναφερόμενος στην περιουσία του Νικηφόρου Μελισσηνού καταγράφει μεταξύ άλλων ότι σε αυτόν ανήκε η «Ιθώμη, η νυν λεγομένη Μεσσήνη» (14). Προς τα τέλη του 17ου αιώνα η περιοχή αναφέρεται ως Παλαιά Μησίνα στην απογραφή της εκκλησιαστικής περιουσίας που έκαναν οι Ενετοί (15).
Μετά από όλα αυτά είναι σαφές ότι η θεωρία ίδρυσης στο Νησί της "Νέας Μεσσήνης" από πρόσφυγες της Μεσσήνης, είναι παντελώς αβάσιμη και δεν διαθέτει ίχνος ιστορικής τεκμηρίωσης, καθώς η αρχαία πόλη ουδέποτε εγκαταλείφθηκε.
Υπάρχει όμως μια ακόμη πλευρά που χρειάζεται να φωτιστεί. Ο Δ. Δουκάκης, ενώ δεν αναφέρεται σε "Νέα Μεσσήνη", θεωρεί ότι το Νησί κατά τη βυζαντινή περίοδο «ήτο έδρα των κατά καιρούς επισκόπων ως αναφέρει ο Le Quien εις το Oriens Christianus». Το σχετικό κείμενο για τους επισκόπους Μεσσήνης δημοσιεύτηκε στο βιβλίο του "Μεσσηνιακά" και στο περιοδικό "Εκκλησιαστικός Φάρος". Ο Θεόδ. Τσερπές, παρακάμπτοντας το γεγονός ότι ο Δουκάκης αναφέρεται σε "Νησί", γράφει ότι «η πόλις αύτη υπό το νέο της όνομα (Μεσσήνη), φαίνεται πως προόδευσε πολύ. Κατά τον Δουκάκην είχε δική της Επισκοπή και αναφέρονται Επίσκοποι Μεσσήνης...». Αναζητήσαμε το πρωτότυπο έργο του Le Quien που έχει εκδοθεί το 1740 και διαπιστώσαμε ότι ουδεμία αναφορά υπάρχει σε μεταφορά έδρας της Επισκοπής Μεσσήνης από την αρχική της θέση, και πολύ περισσότερο στο Νησί. Απλώς ο συγγραφέας σε ελάχιστες λέξεις προσδιορίζει τη θέση της Μεσσήνης με βάση τις αναφορές ιστορικών και εκκλησιαστικών εγγράφων. Είναι πολύ χαρακτηριστικό μάλιστα το γεγονός ότι από τις πηγές αυτές προκύπτει ταύτιση της Ιθώμης με την Μεσσήνη -και δεν μπορούσε να γίνει διαφορετικά, αφού ανάμεσα σε αυτές είναι ο "Συνέκδημος του Ιεροκλέους" και το "Χρονικόν" του Φραντζή (16).
Το Νησί ουδέποτε ήταν "Δρίζαγα". Η σχετική αναφορά υπάρχει κατ’ αρχήν στο έργο του Αθαν. Πετρίδη και αναπαράγεται από εκεί και ύστερα διαρκώς: «Επί του ιζ’ αιώνος εξερημώθη το Νησί σχεδόν και αποκατέστη κτήμα (τσιφλίκι τουρκιστί) ενός Αγά Τούρκου Ντρίζη καλουμένου, όστις και το όνομα αυτού απέδωκε τη κώμη, Ντρίζαγα καλουμένη, κατά τον γεωγράφον Μελέτιον» (17). Πρόκειται όμως για λανθασμένη αναφορά στο ενδιαφέρον έργο του Μελέτιου. Αναζητώντας το πρωτότυπο διαπιστώνουμε ότι αναφέρει την πόλη ως "Νησί του Δρίζαγα" (18), κάτι το οποίο επαναλαμβάνει ο Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός (19). Ο Μελέτιος μάλιστα αναφέρει τον Πάμισο ως "ποτάμι του Νησίου".
Το γεγονός ότι ουδέποτε είχε αντικατασταθεί το "Νησί" από το "Δρίζαγα" επιβεβαιώνουν με τις αναφορές τους σε "Νησί" ο Τούρκος περιηγητής Εβλιά Τσελεμπή το 1668 (20) και "Νησιά" ο Αγγλος περιηγητής Μπέρναντ Ράντολφ την ίδια περίοδο (21), ενώ "Νησί" αναφέρεται και σε έγγραφο για τις επαναστατικές κινήσεις το 1659 (22). Ακόμη σε ένα πλήθος χαρτών αναφέρεται ως "Calonisi". Κατά το επίμαχο χρονικό διάστημα το Νησί διαφεντεύει ο Ντούσαγας ή Ιαρίς Αγάς σύμφωνα με τις πηγές που προαναφέρθηκαν.
Το Νησί ουδέποτε ήταν "Τροιζήν". Η αναφορά γίνεται από το Μελέτιο και επαναλαμβάνεται από τον Διονύσιο Πύρρο το Θετταλό (23) αλλά δεν διαθέτει ιστορική τεκμηρίωση. Μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι η πληροφορία βασίζεται σε ένα πλήθος χαρτών του 16ου-17ου αιώνα που αναφέρουν την πόλη "Troezen" κάπου στις όχθες του Παμίσου. Πρόκειται όμως για χάρτες οι οποίοι ακολουθούν το πτολεμαϊκό πρότυπο. Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος τοποθετεί την πόλη αυτή «περί τις πηγές του Παμίσου» και θεωρεί ότι είναι μια από τις 3 μεσόγειες πόλεις της Μεσσηνίας. Ενώ ένας υπολογισμός με βάση τις συντεταγμένες που δίνει, τοποθετεί την Troezen κάπου στα δυτικά του Παμίσου και την (αρχαία) Μεσσήνη στην... ακτή (24). Σπουδαίος φυσικός και φιλόσοφος ο Κλαύδιος Πτολεμαίος, συγκέντρωσε πληροφορίες αλλά δεν ταξίδεψε ο ίδιος. Με δεδομένο το γεγονός ότι ο Παυσανίας ταξίδεψε στη Μεσσηνία την ίδια σχεδόν περίοδο που έγραφε το έργο του ο Κλαύδιος Πτολεμαίος, είναι φανερό ότι Troezen στη Μεσσηνία δεν υπήρχε αφού δεν καταγράφεται σε κανένα σημείο της διαδρομής του και από τις δύο πλευρές του Παμίσου.
Το Νησί ουδέποτε ήταν "Στενύκλαρο". Η αναφορά αυτή υπάρχει σε πλήθος πηγών του 19ου αιώνα (25) σε μια περίοδο κατά την οποία το ενδιαφέρον για την αρχαιογνωσία έχει φθάσει στο κατακόρυφο και επιχειρείται πολύ συχνά η ταυτοποίηση τόπων της αρχαιότητας με αυτούς της νεότερης Ελλάδας. Ανάλογη είναι και η πρακτική ορισμένων χαρτογράφων του 18ου αιώνα που τοποθετούν την πόλη Stenyclarus στη δυτική όχθη του Παμίσου στο ύψος του Νησιού, όπως θα διαπιστώσουμε και στη συνέχεια. Υπάρχει όμως η μαρτυρία του Παυσανία σύμφωνα με την οποία το "Στενυκλάριο πεδίο" βρισκόταν στην περιοχή ανατολικά του Μελιγαλά (26), ενώ νεότεροι μελετητές προσδιορίζουν στην ίδια θέση το Στενύκλαρο (27).
8. Δ. Δουκάκη "Μεσσηνιακά και ιδία περί Φαρών και Καλαμάτας" 1905
9. Εταιρεία Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών "Πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη και Ολυμπία" 2002
10. en.wikipedia.org/wiki/Hierocles
11. L. Duchense "Les anciens evechees de la Grece" 1895 - www.persee.fr -Μετάφραση αποσπάσματος Μαρία-Ειρήνη Μπιτσάνη
12. Εταιρεία Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών "Πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη και Ολυμπία" 2002
13. Σ. Λάμπρος "Ο βίος Νίκωνος του Μετανοείτε"
14. Αθ. Πετρίδη "Περί των μεσαιωνικών πόλεων Ανδρούσης και Νησίου" - Περιοδικό "Παρνασσός"
15. Κ. Ντόκου "Η εν Πελοποννήσω εκκλησιαστική περιουσία κατά την περίοδον της Β’ Ενετοκρατίας" - Βιβλιοθήκη Τάσου Αποστολόπουλου
16. M. Le Quien "Oriens Christianus" 1740 - Βιβλιοθήκη Νομικής Σχολής Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης - Μετάφραση αποσπάσματος Σταύρος Παπανικολόπουλος
17. Αθ. Πετρίδη "Περί των εν Μεσσηνία μεσαιωνικών πόλεων Ανδρούσης και Νησίου" - "Παρνασσός" τ. 10. αρ. 1 (1886)
18. "Μελετίου Γεωγραφία Παλαιά και Νέα - Πλείστοις δε σημειώμασιν επαυξηθείσα υπό Ανθιμου Γαζή", τ. Β’ Εν Βενετία 1807 - Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Αθήνας
19. Διονυσίου Πύρρου του Θετταλού "Ελλάδος Περιήγησις-Μεσσηνιακά" (Συλλογή Γιάννη Βλαχογιάννη) - Λαϊκή Βιβλιοθήκη Καλαμάτας
20. Εβιγλιά Τσελεμπή "Οδοιπορικό στην Ελλάδα"
21. Bernard Randolph "The presentstate of the Morea" - Λαϊκή Βιβλιοθήκη Καλαμάτας - Μετάφραση αποσπάσματος Βασίλης Μπακόπουλος
22. Αθ. Καραθανάση "Επαναστατικές κινήσεις στην Πελοπόννησο στα 1659" - "Πελοποννησιακά" τ. Η’
23. Διονυσίου Πύρρου του Θετταλού "Ελλάδος Περιήγησις-Μεσσηνιακά" (Συλλογή Γιάννη Βλαχογιάννη) - Λαϊκή Βιβλιοθήκη Καλαμάτας
24. Joseph Romain "Atlas de l’ ancienne geographie universelle comparee a la moderne" 1801 - Προβολή στο Google Books
Αθ. Αγγελόπουλου "Κλαύδιου Πτολεμαίου Γεωγραφική Υφήγησις"
25. Dawson William Turner Notew on Herodotus: original and selected from the best commentators 1848 - Προβολή στο Google Books
- Jean Baptiste Bourguignon d’ Anvile "Compendium of ancient and modern geography" 1810 - Προβολή στο Google Books
- Aaron Arrowsmith "A compendium of ancient and modern geography: for the use to Eton school" 1839 - Προβολή στο Google Books
- Samuel Bulter Geographia classica: or, The application of ancient geography to the classics 1847 - Προβολή στο Google Books
- J. H. L. Hunt The Printing machine - Προβολή στο Google Books και άλλα βιβλία που προβάλλονται στον ίδιο δικτυακό τόπο.
26. Δ. Σταματόπουλος "Παυσανίου Μεσσηνιακά"
27. Paul Cartledge "Sparta and Lakonia: a regional history, 1300-362 B.C." -Προβολή στο Google Books
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ
