Οι δημοκρατίες, όσο στέρεες κι αν φαίνονται, δεν είναι άφθαρτες. Αν και για δεκαετίες θεωρούνταν η πιο εξελιγμένη και δίκαιη μορφή πολιτικής οργάνωσης, η ιστορία έχει αποδείξει με οδυνηρό τρόπο ότι δεν είναι άτρωτες. Η κατάρρευσή τους πολλές φορές ξεκινά σιωπηλά, ύπουλα, με μικρές παραβιάσεις των κανόνων . Εκλεγμένοι ηγέτες, φορώντας κοστούμι και γραβάτα, μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες, κατορθώνουν να διαβρώσουν εκ των έσω το πολίτευμα που τους εξέλεξε. Οι θεσμοί αποδυναμώνονται, οι έλεγχοι ατονούν, η αλήθεια θολώνει και η δημοκρατία μετατρέπεται σιγά-σιγά σε κέλυφος του εαυτού της. Αυτό το σιωπηλό ξεθώριασμα της δημοκρατίας είναι ίσως πιο επικίνδυνο από κάθε ανοιχτή επίθεση, γιατί συμβαίνει δίχως τυμπανοκρουσίες, σχεδόν ανεπαίσθητα μέχρι να είναι πια πολύ αργά. Κι αυτό ακριβώς το ξεθώριασμα ξεκινά, συχνά, από εκεί όπου θεμελιώνεται η ίδια η δημοκρατία στη διάκριση των εξουσιών.

* Η διάκριση των εξουσιών - νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Όταν λειτουργεί ομαλά, αποτρέπει τη συγκέντρωση εξουσίας σε ένα μόνο κέντρο και διασφαλίζει τη λογοδοσία. Ωστόσο, όταν αυτή η ισορροπία διαταράσσεται είτε μέσω της κυριαρχίας της εκτελεστικής εξουσίας επί της δικαστικής είτε μέσω της χειραγώγησης του κοινοβουλίου ανοίγει ο δρόμος για αυταρχικές παρεκκλίσεις. Η αμφισβήτηση ή η αποδυνάμωση της διάκρισης των εξουσιών αποτελεί συχνά ένα από τα πρώτα σημάδια της δημοκρατικής διάβρωσης. Η διαδικασία αυτή σπάνια είναι βίαιη ή άμεση, αντιθέτως, εξελίσσεται ύπουλα και σταδιακά. Όταν οι θεσμοί παύουν να λειτουργούν ως αντίβαρα και χάνουν την εμπιστοσύνη των πολιτών, το σύστημα αρχίζει να απονομιμοποιείται, οδηγώντας τελικά στην κατάρρευση της Δημοκρατίας από τους ίδιους τους δημοκρατικά εκλεγμένους ηγέτες που υπονομεύουν το σύστημα που τους ανέδειξε (παραδείγματα: Ουγγαρία, Τουρκία, Βενεζουέλα).

* Ένας από τους πιο επικίνδυνους παράγοντες που μπορούν να βλάψουν τη δημοκρατία είναι η πολιτική πόλωση. Αυτό συμβαίνει όταν η κοινωνία χωρίζεται σε δύο (ή περισσότερες) ομάδες που δεν αντέχουν να ακούσουν η μία την άλλη. Οι άνθρωποι δεν βλέπουν πλέον τους πολιτικούς τους αντιπάλους ως συμπολίτες με διαφορετικές απόψεις, αλλά ως εχθρούς που πρέπει να νικηθούν ή να εξαφανιστούν από το πολιτικό προσκήνιο. Όταν επικρατεί αυτή η συνθήκη, χάνεται ο σεβασμός και η εμπιστοσύνη μεταξύ των πολιτών. Δεν υπάρχει χώρος για συζήτηση, συμβιβασμό ή συνεργασία. Κάθε πλευρά πιστεύει ότι μόνο εκείνη έχει δίκιο και ότι η άλλη πλευρά είναι επικίνδυνη ή καταστροφική. Σε μια τέτοια κατάσταση, η δημοκρατία δυσκολεύεται να λειτουργήσει σωστά, γιατί στηρίζεται στον διάλογο, την ανταλλαγή ιδεών και τη συναίνεση. Όταν όλοι τραβούν προς διαφορετικές κατευθύνσεις και κανείς δεν ακούει τον άλλον, δεν μπορούν να παρθούν κοινές αποφάσεις για τα μεγάλα προβλήματα της κοινωνίας. Και τότε, το πολιτικό σύστημα αρχίζει να μπλοκάρει και να αποδυναμώνεται. Σε αυτό το κλίμα σύγχυσης και διχασμού, εμφανίζονται συχνά οι λαϊκιστές ηγέτες.

* Εκμεταλλεύονται την απογοήτευση και την οργή των πολιτών, υποσχόμενοι απλές λύσεις για όλα τα προβλήματα. Παράλληλα, η άνοδος του λαϊκισμού συνιστά σοβαρή απειλή για τους δημοκρατικούς θεσμούς. Οι λαϊκιστές ηγέτες, ισχυριζόμενοι πως εκφράζουν τη «γνήσια» βούληση του λαού, υπονομεύουν ενδιάμεσους θεσμούς όπως τα πολιτικά κόμματα και την κοινωνία των πολιτών τους οποίους θεωρούν εμπόδια στην άμεση έκφραση αυτής της βούλησης. Υποσχόμενοι απλοϊκές λύσεις σε σύνθετα προβλήματα και καλλιεργώντας εχθρότητα, διαβρώνουν την εμπιστοσύνη στους δημοκρατικούς κανόνες και διαδικασίες.

* Ένας ακόμη μεγάλος κίνδυνος για τη δημοκρατία είναι η παραπληροφόρηση και οι ψεύτικες ειδήσεις. Σε μια εποχή όπου οι πολίτες ενημερώνονται κυρίως από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και το διαδίκτυο, η αλήθεια γίνεται θολή και σχετική. Πολλές φορές, δεν είναι ξεκάθαρο τι είναι πραγματικό και τι όχι. Όταν ο κόσμος βομβαρδίζεται καθημερινά με αντικρουόμενες πληροφορίες, ψέματα ή μισές αλήθειες, χάνει την εμπιστοσύνη του όχι μόνο στα μέσα ενημέρωσης, αλλά και στο ίδιο το πολιτικό σύστημα. Οι πολίτες δυσκολεύονται να διαμορφώσουν άποψη με βάση δεδομένα και γεγονότα, και αυτό οδηγεί σε σύγχυση, φόβο και τελικά, αποστασιοποίηση από τη δημόσια ζωή. Αν δεν μπορούμε να συμφωνήσουμε ούτε στα βασικά στο τι ισχύει και τι όχι τότε είναι σχεδόν αδύνατον να γίνει ουσιαστικός διάλογος. Και χωρίς διάλογο, η δημοκρατία δεν μπορεί να σταθεί. Γιατί η δημοκρατία στηρίζεται πάνω στην ενημέρωση, στη γνώση και στη συμμετοχή αν αυτά διαβρωθούν, τότε απειλείται στην καρδιά της.

* Η δημοκρατία δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς τους ίδιους τους πολίτες της. Όταν οι άνθρωποι απογοητεύονται από την πολιτική και σταματούν να συμμετέχουν, δημιουργείται ένα επικίνδυνο κενό. Ένα κενό που μπορούν εύκολα να το εκμεταλλευτούν δυνάμεις που δεν σέβονται τη δημοκρατία. Η αποχή από τις εκλογές, η αδιαφορία για το τι συμβαίνει στη δημόσια ζωή και η γενικότερη απουσία από τον διάλογο και τη συμμετοχή, αφήνουν το πεδίο ελεύθερο σε εκείνους που θέλουν να συγκεντρώσουν την εξουσία στα χέρια τους χωρίς έλεγχο. Όταν οι πολίτες δεν διεκδικούν, δεν ελέγχουν, δεν συμμετέχουν, τότε οι δημοκρατικοί θεσμοί αρχίζουν να αδυνατίζουν. Χάνουν τη δύναμή τους, τη φωνή τους και, τελικά, την ικανότητά τους να προστατεύσουν τα δικαιώματα και τις ελευθερίες όλων μας. Η δημοκρατία χρειάζεται ενεργούς, ενημερωμένους και υπεύθυνους πολίτες για να σταθεί όρθια. Χωρίς αυτούς, γίνεται ευάλωτη και κινδυνεύει.

* Για να σωθεί η δημοκρατία, χρειάζεται προσπάθεια και εγρήγορση από όλους μας. Δεν είναι κάτι που λειτουργεί μόνο του πρέπει να τη φροντίζουμε συνεχώς. Οι πολιτικοί, ακόμα κι αν διαφωνούν, πρέπει να συνεργάζονται για να προστατεύουν τους θεσμούς. Οι πολίτες, από την πλευρά τους, χρειάζεται να είναι σε επαγρύπνηση, να μην μένουν αδιάφοροι όταν εμφανίζονται αυταρχικές συμπεριφορές ή αποφάσεις που περιορίζουν ελευθερίες. Επίσης, είναι απαραίτητο να προστατεύουμε την ελευθερία του Τύπου και την ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης. Χωρίς ελεύθερη ενημέρωση και δίκαιη απονομή δικαίου, η δημοκρατία δεν μπορεί να σταθεί στα πόδια της.
Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, είναι σημαντικό να καταλάβουμε πώς και από πού κινδυνεύει η δημοκρατία. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να την προστατεύσουμε σωστά και να την κάνουμε πιο δυνατή απέναντι στις δυσκολίες που έρχονται. Η δημοκρατία δεν είναι δεδομένη χρειάζεται συμμετοχή, σκέψη, και πάνω απ’ όλα, ευθύνη. Αν τη φροντίσουμε όλοι μαζί, μπορεί να συνεχίσει να υπηρετεί εμάς και τις επόμενες γενιές.

* Ο Ιωάννης Νικητόπουλος είναι πρώην Διευθυντής τραπεζικού Φορέα, Πιστοποιημένος σύμβουλος χρηματοδοτήσεων, Πιστοποιημένος επενδυτικός σύμβουλος.Email:jnikitopoulos@yahoo.gr