Αλλα εγκαταλελειμμένα, άλλα αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής του σήμερα, όλα όμως με τη δική τους ιστορία, η οποία ξεδιπλώνεται μέσα από τη συστηματική δουλειά της MONUMENTA. Η συντονίστρια του προγράμματος, η αρχαιολόγος Ειρήνη Γρατσία, μίλησε στην “Ε” για το πώς γίνεται η καταγραφή της ιστορίας ενός κτηρίου και πώς η MONUMENTA συμβάλλει στο να διαχέεται η πληροφορία στις νεότερες γενιές. Δεν παρέλειψε μάλιστα να αναφερθεί και στην καταγραφή που έχει γίνει στη μεσσηνιακή πρωτεύουσα, αλλά και στην ομάδα που ασχολείται με τα κτήρια της πόλης.
- Πότε ξεκίνησε το πρόγραμμα καταγραφής κτηρίων της MONUMENTA και ποιο πιστεύετε ότι είναι το πιο σημαντικό επίτευγμά της μέχρι σήμερα;
Η αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία για την προστασία της φυσικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς Ελλάδας και Κύπρου, MONUMENTA, πραγματοποιεί από το 2013 προγράμματα καταγραφής, τεκμηρίωσης και ανάδειξης κτηρίων του 19ου και του 20ού αιώνα. Το πρώτο πρόγραμμα πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα -με αποκλειστικό δωρητή το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος-, όπου κατεγράφησαν 10.600 κτήρια, όλα δηλαδή τα σωζόμενα κτήρια της περιόδου 1830-1940. Ακολούθησαν οι καταγραφές στη Θεσσαλονίκη, όπου μέχρι τώρα έχουν καταγραφεί 1636 κτήρια, στη Σκιάθο, την Καλαμάτα, τη Νάξο και τη Γορτυνία. Είναι πολύ σημαντικό, τόσο για την έρευνα όσο και για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, να έχεις καταγράψει και καταχωρίσει σε ψηφιακό αρχείο όλα τα παλιά κτήρια, και για την Αθήνα αυτό είναι μια πραγματικότητα και αποτελεί επίτευγμα της MONUMENTA.
- Είστε ικανοποιημένη από τη μέχρι τώρα ανταπόκριση των πολιτών στα προγράμματα; Τόσο από τη συμμετοχή στις ξεναγήσεις όσο και από τη διάθεση να δώσουν πληροφορίες και να μοιραστούν ιστορίες;
Τα προγράμματα καταγραφής, όπου υλοποιούνται, έχουν σαν στόχο την ενημέρωση και τη συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας, είτε καταγράφοντας κτήρια είτε δίνοντας πληροφορίες, είτε συμμετέχοντας στις εκδηλώσεις όπως ξεναγήσεις και ομιλίες. Η συνεργασία είναι στόχος και γι’ αυτό ήταν και παραμένει μεγάλη. Στην Αθήνα κατέγραφαν μαζί μας πάνω από 300 εθελοντές. Μέχρι σήμερα έχουν δώσει συνέντευξη τουλάχιστον 260 ιδιοκτήτες κτηρίων και μηχανικοί. Η αποστολή πληροφοριών για τα κτήρια είναι συνεχής και η συμμετοχή στις εκδηλώσεις πάντα μεγάλη, γιατί ο κόσμος αγαπά να ενημερώνεται για την ιστορία των κτηρίων και των πόλεων.
- Γιατί η Καλαμάτα τράβηξε την προσοχή της ΜΟΝUΜΕΝΤΑ;
Βασική προϋπόθεση για να ξεκινήσει ένα πρόγραμμα καταγραφής σε μια πόλη είναι να υπάρξει ένας πυρήνας ανθρώπων που θα μπορέσει να το φέρει σε πέρας σύμφωνα με τις προδιαγραφές που έχουμε θέσει. Ηταν ευτυχής συγκυρία για εμάς η πρόσκληση που δεχτήκαμε από το μη κερδοσκοπικό εργαστήρι επιχειρηματικού πολιτισμού MATAROA, και συγκεκριμένα από τον Ιπποκράτη Παπαδημητράκο, να μεταφέρουμε το πρόγραμμα στην Καλαμάτα και από κοινού να το εφαρμόσουμε – καθώς και το γεγονός ότι στην Καλαμάτα ζει και εργάζεται η συνεργάτιδά μας αρχιτέκτονας Κική Μουντανέα, η οποία είναι υπεύθυνη του προγράμματος. Ετσι, ξεκινήσαμε το 2018 (έχοντας στην ομάδα καταγραφής και τον Σωτήρη Θεοδωρόπουλο, βαθύ γνώστη της πόλης και ιδρυτή του «Πάμε βόλτα», και εθελοντές) πιλοτική καταγραφή στην Καλαμάτα, σε μια από τις ωραιότερες πόλεις, που διατηρεί σε μεγάλο βαθμό το αρχιτεκτονικό της απόθεμα. Παράλληλα με την καταγραφή, ξεκινήσαμε τη συλλογή προφορικών μαρτυριών μέσω συνεντεύξεων, βασική δράση των προγραμμάτων.
- Τι εικόνα έχετε σχηματίσει για την Καλαμάτα, μέσα από τα “μάτια” του προγράμματος;
Η διαδικασία της καταγραφής -που περιλαμβάνει επιτόπια συμπλήρωση του δελτίου καταγραφής, φωτογράφιση και συχνά συνομιλία με τους ιδιοκτήτες- είναι πολύ ενδιαφέρουσα γιατί σου δίνει την ευκαιρία να παρατηρείς και να ανακαλύπτεις. Ετσι μας δόθηκε η ευκαιρία να περπατήσουμε την πόλη, να δούμε με μεγάλη λεπτομέρεια τα κτήριά της και να αντλήσουμε πληροφορίες μοναδικές γι’ αυτά. Μέσα από αυτή τη διαδικασία είδαμε μια πόλη πλούσια σε ομορφιά, σε ιστορία, με ανθρώπους που την αγαπούν. Με μεγάλη ικανοποίηση είδαμε ότι παρά το μεγάλο σεισμό διατηρεί πολλά από τα κτήριά της, νεοκλασικά, εκλεκτικιστικά, βιομηχανικά, διατηρώντας έτσι την ταυτότητά και την ιστορία της. Ωστόσο παρατηρήσαμε ότι και σε αυτή την πόλη δεν είναι λίγα τα εγκαταλειμμένα κτήρια, που περιμένουν να σωθούν από τη φθορά του χρόνου.
- Πόσα κτήρια έχουν καταγραφεί ως τώρα στην πόλη μας και ποια είναι τα επόμενα βήματα της ομάδας στην Καλαμάτα;
Αξίζει να αναφέρουμε ότι η καταγραφή των οικοδομικών τετραγώνων απαιτεί αρκετή προεργασία, όπως πολύ χρόνο απαιτεί και η ταξινόμηση και ονομασία των φωτογραφιών. Γενικά η συστηματική επιτόπια καταγραφή είναι μια χρονοβόρα διαδικασία. Εχουμε ξεκινήσει από το ιστορικό κέντρο και μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί 150 κτήρια. Παράλληλα έχουν γίνει συνεντεύξεις με κατοίκους και έχουμε εντοπίσει αρχειακό υλικό. Μια από τις συνεντεύξεις μας είναι αυτή που έγινε με τον αείμνηστο Νικόλαο Ζερβή. Είχαμε την τύχη να περιηγηθούμε μαζί του σε αρκετά σημεία της πόλης.
- Ποιοι είναι οι επόμενοι στόχοι της ομάδας που ασχολείται με την Καλαμάτα;
Στόχος είναι η καταγραφή να συνεχιστεί, πιο εντατικά, και τα κτήρια να καταχωριστούν στην ψηφιακή βάση δεδομένων που έχουμε δημιουργήσει. Η καταγραφή γίνεται εθελοντικά και γι’ αυτό προχωρά αργά. Εχουμε δώσει μια προτεραιότητα στη συλλογή προφορικών μαρτυριών. Θεωρούμε ότι πρέπει και οφείλουμε να συλλέξουμε τις μαρτυρίες των κατοίκων της Καλαμάτας, ειδικά αυτών που έζησαν την πόλη προπολεμικά και μεταπολεμικά. Πληροφορίες για το πρόγραμμα και την εξέλιξή του υπάρχουν στη σελίδα στο Facebook «Καταγραφή και ανάδειξη κτηρίων 19ου και 20ού αιώνα στην Καλαμάτα». Σε αυτήν μπορεί κάποιος να ανεβάσει φωτογραφίες και πληροφορίες για κτήρια.
- Υπάρχει περίπτωση να δούμε τα εγκαταλελειμμένα κτήρια της πόλης να ξαναπαίρνουν ζωή; Ή είναι μια ελπίδα πολύ μακρινή, δεδομένης της ελληνικής γραφειοκρατίας;
Οπως είπαμε και η Καλαμάτα έχει εγκαταλειμμένα παλιά κτήρια, τα περισσότερα ιδιαίτερα αξιόλογα. Το πρόβλημα είναι ότι η Πολιτεία δεν έχει θεσπίσει κίνητρα ώστε οι ιδιοκτήτες τους να μπορέσουν να τα συντηρήσουν και να τα επανακατοικήσουν ή να τα αξιοποιήσουν. Αν δεν γίνει αυτό, τα εγκαταλειμμένα κτήρια θα παραμείνουν εγκαταλειμμένα και σε κίνδυνο λόγω της φθοράς του χρόνου.
- Ποια είναι η ιστορία που σας έχει χαραχτεί στη μνήμη, υπάρχει ένα συγκεκριμένο κτήριο το οποίο να σας έχει κάνει ιδιαίτερη εντύπωση το πέρασμά του μέσα στο χρόνο;
Αγαπημένα κτήρια είναι το αρχοντικό Καπετανάκη, η οικία Εφεσίου αλλά και τα υπέροχα αρχοντικά στην παραλιακή ζώνη. Αξέχαστη εμπειρία-ιστορία για μένα είναι από ένα διώροφο σπίτι της δεκαετίας του 1930, στην Αθήνα. Πήγα για να πάρω συνέντευξη από την ηλικιωμένη πια ιδιοκτήτριά του. Οταν ξεκινήσαμε τη συνέντευξη έβαλε τα κλάματα, βαθιά συγκινημένη που αναγνωριζόταν η αξία του σπιτιού της και η προσπάθειά της να μην δοθεί αντιπαροχή. Αναγνωριζόταν γι’ αυτήν ότι το σπίτι δεν ήταν απλά τοίχοι, ήταν η ίδια η ζωή της.
* Καρτ ποστάλ από το αρχείο του συλλέκτη Γιάννη Λάμπρου
- Ποιες είναι άλλες, λιγότερο γνωστές δράσεις της MONUMENTA;
Η MONUMENTA, πέρα από τα προγράμματα καταγραφής, σχεδιάζει και πραγματοποιεί εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές, που στόχο έχουν τη γνωριμία με την αρχιτεκτονική κληρονομιά και την προστασία της. Επίσης, τα τελευταία δύο χρόνια δίνουμε μεγάλη βαρύτητα στη διάσωση των αρχείων που αφορούν τα κτήρια και το έργο μηχανικών. Παράλληλα οργανώνουμε εκδηλώσεις ώστε να γνωρίσει ο κόσμος την αρχιτεκτονική κληρονομιά και να συμβάλει στην προστασία της. Στο πλαίσιο αυτό έχουμε το πρόγραμμα «Τοπικές κοινωνίες & μνημεία». Πολλές πληροφορίες για τις δράσεις μας βρίσκει κάποιος στις ιστοσελίδες: www.monumenta.org και www.docathens.org”.
- Πιστεύετε πως έχει αλλάξει ο τρόπος που οι άνθρωποι βλέπουν τα νεοκλασικά κτήρια; Και αν ναι, τι ρόλο έπαιξε η MONUMENTA σε αυτό;
Στη χώρα μας έχουμε την τύχη να ζούμε σε πόλεις με πλούσια αρχιτεκτονική κληρονομιά του 19ου και του 20ού αιώνα. Ενα μεγάλο μέρος της αποτελούν τα νεοκλασικά και εκλεκτικιστικά κτήρια. Οι αγώνες που έκαναν οι αρμόδιοι φορείς προστασίας και η κοινωνία των πολιτών για τη διάσωσή τους, από τη δεκαετία του 1970 και μετά, είχαν σαν αποτέλεσμα ο κόσμος να αγαπήσει αυτά τα κτήρια και να κατανοήσει ότι είναι κληρονομιά. Σίγουρα είναι πολύ περισσότεροι αυτοί που ενδιαφέρονται πια για την προστασία τους και συχνά το εκδηλώνουν με έμπρακτο τρόπο. Ωστόσο χρειάζονται πολύ περισσότεροι για να μην κινδυνεύει αυτή η κληρονομιά. Η MONUMENTA επί 14 χρόνια προσπαθεί για μια πιο ενεργό συμμετοχή των πολιτών - και θεωρούμε ότι έχουμε συμβάλει σε αυτό. Το γεγονός ότι οι πολίτες απευθύνονται στη MONUMENTA και τη βοηθούν για να σωθεί ένα κτήριο είναι σημαντικό.
- Η επίσημη Πολιτεία τι στάση κρατά συνήθως απέναντι στους σκοπούς της MONUMENTA;
Η MONUMENTA ενημερώνει όλους τους αρμόδιους φορείς προστασίας, καθώς και τους δημάρχους αλλά και τους τοπικούς φορείς για τα προγράμματα καταγραφής και για τα μνημεία που είναι σε κίνδυνο. Στόχος μας είναι πάντα η συνεργασία, η οποία είναι πολύ καλή.
Η Ειρήνη Γρατσία είναι αρχαιολόγος και συντονίστρια της MONUMENTA. Σπούδασε Αρχαιολογία και Προστασία Μνημείων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο ΑΠΘ και στο ΕΜΠ. Ασχολείται συστηματικά με την προστασία και την έρευνα της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.
