Ενα ξεχωριστό έθιμο με σχεδόν 100 χρόνια ιστορίας αναβιώνει το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης στην Καλαμάτα μετά την Ακολουθία των Παθών. Πρόκειται για τα “Ξαμόνια”, το προσκύνημα ντόπιων στα ξωκλήσια που βρίσκονται στην βόρεια πλευρά της πόλης. Οι πιστοί συγκεντρώνονται τα τελευταία χρόνια στην περιοχή των ταβερνών Βρυώνη-Πολίτη (παλιότερα στην περιοχή «Κουφού Ελιές») και καθ’ όλη τη διάρκεια της νύχτας επισκέπτονται τα ξωκλήσια και ανάβουν τα καντήλια. Μιλώντας στην “Ε” ο ερευνητής και θεματοφύλακας της λαϊκής παράδοσης Χρήστος Ζερίτης εκτίμησε πως το έθιμο ξεκίνησε περί το 1930 από τους Μικρασιάτες πρόσφυγες που είχαν εγκατασταθεί σε καταυλισμό στην περιοχή της Ράχης, επικαλούμενος συζήτηση που είχε με την Ευανθία Γιαννοπούλου το 2023, μια από τους μεγαλύτερους σε ηλικία κατοίκους της Ράχης. Ο ίδιος, βάσει έρευνας που έκανε υπογράμμισε πως από το 2019 και μετά, το έθιμο συνεχίζει να υφίσταται αλλά με μειωμένη προσέλευση πλέον, λόγω του τραγικού περιστατικού στον Σαϊτοπόλεμο, ενώ για τον ίδιο λόγο σταμάτησε να γίνεται την Μεγάλη Παρασκευή στην πλατεία στον Αβραμόγιαννη Ράχης η “Ανατίναξη του Ιούδα”. Παράλληλα, χαρακτήρισε τα “Ξαμόνια” ως ένα «σιωπηλό έθιμο», κάτι που φανερώνεται από τη μικρή δημοσιότητα που έχει πάρει μετά από τόσες δεκαετίες. Περιγράφοντας την εμπειρία του από το 2013 στο έθιμο, ο κ. Ζερίτης έκανε λόγο για συμμετοχή σχεδόν 1000 ατόμων όλων των ηλικιών τα οποία γύριζαν και άναβαν τα καντήλια στα εκκλησάκια μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες. Ο ίδιος πρόσθεσε πως παλιότερα ήταν μια καθαρά θρησκευτική γιορτή και ότι η φυσιογνωμία της αλλοιώθηκε σε ένα βαθμό με το πέρας του χρόνου. «Πλέον, κάτοικοι της Ράχης και από άλλες περιοχές μαζεύονται στις 10.30 το βράδυ και συνεχίζουν την πορεία τους προς τον σπηλαιώδη ναό του Αγ. Χαράλαμπου, κατεβαίνοντας έπειτα προς την Καλαμάτα» συμπλήρωσε.
«ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΠΙΟ ΚΟΝΤΑ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ»
«Είναι σίγουρο πως η Ελλάδα είναι η μοναδική ορθόδοξη χριστιανική χώρα που έχει τόσα πολλά ξωκλήσια. Τα εξωκλήσια, μικροί ναοί που βρίσκονται στο ύπαιθρο των χωριών και των πόλεων, είναι τόποι ευλαβικής αναφοράς, οικογενειακής παράδοσης και προστασίας των ανθρώπων, αυτών που στην προηγούμενη φάση της πολιτιστικής μας ζωής είχαν ενεργές τις παραδόσεις» γράφει για το εν λόγω θέμα ο Χρήστος Ζερίτης στο blog του “Ταΰγετος, πέτρινο ανάγλυφο του Θεού” , σημειώνοντας τα ακόλουθα: «Κυρίως οι άνθρωποι των χωριών ή των ακραίων συνοικιών των πόλεων ήταν αυτοί που τα έχτιζαν και τα συντηρούσαν με αφορμή κάποιο τάμα ή ένα όραμα ή ψυχική ανάγκη. Χτίστηκαν με προσωπική εργασία και έξοδα, επιπλώθηκαν, στολίστηκαν και εξωραΐστηκαν από τους κτήτορες και από αυτούς που πίστεψαν στη δύναμη που έχει η πίστη ώστε να μαλακώνει τα πάθη, να συμπονά τον αδικημένο, να χαρίζει ελπίδα στον απογοητευμένο, να προσφέρει καταφύγιο στον διωγμένο και να παρηγορεί τον πικραμένο. Αναρωτήθηκα πολλές φορές το γιατί οι άνθρωποι έφτιαξαν τα ξωκλήσια και τα εικονοστάσια στους δρόμους σε μέγεθος μικρό. Δεν έβρισκα ορθολογική απάντηση μέχρι που έλυσα την απορία μου. Ο μπάρμπα Γιάννης από την Αλαγονία μού είπε για τον λόγο που χτίστηκε ο Προφήτης Ηλίας στην Πάνω Μεριά της Αλαγονίας. “Κάποιος από το χωριό μας σκότωσε κατά λάθος τον φίλο του Ηλία σε αυτό το σημείο και γι αυτό έχτισε το ξωκλήσι στη μνήμη του”. “Τι είναι τα ξωκλήσια;” τον ρώτησα. “Εκκλησίες, αλλά είναι πιο κοντά στον άνθρωπο, εξωτερικά και εσωτερικά. Ανάγκη του ανθρώπου να έχει τον Χριστό και τους Αγίους πιο κοντά στο ανάστημά του”».
Χρήστος Ζερίτης, ερευνητής και θεματοφύλακας της λαϊκής παράδοσης
ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΗ ΠΙΣΤΩΝ ΠΡΟΣ ΤΑ ΞΩΚΛΗΣΙΑ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ
«Πίστευα πως όλες αυτές οι θρησκευτικές συνήθειες έχουν περάσει ανεπιστρεπτί και ότι ήταν πολύ τυχεροί όσοι τις έζησαν. Όταν ο Ηλίας Νικολαΐδης, που τον επισκέφτηκα να μου μιλήσει για τον Ιούδα του Αβραμόγιαννη, μου είπε για τα “Ξαμόνια” ξαφνιάστηκα. Δεν είχα ακούσει ποτέ τίποτε, παρόλο που ζω πενήντα χρόνια κοντά στην περιοχή που “ζει” το παρακάτω έθιμο» σημειώνει σε άλλο σημείο ο Χρήστος Ζερίτης, παραθέτοντας τα όσα του είχε μεταφέρει παλιότερα ο κ. Νικολαΐδης: «Τα Ξαμόνια (σημ. παράφραση της λέξεως Ξωμόνια, δηλ. ξωκλήσια που είναι «έξω μόνα ή μοναί») είναι έθιμο που γίνεται την Μεγ. Εβδομάδα. Πρόκειται για την μετακίνηση πιστών προς τα ξωκλήσια της βόρειας Καλαμάτας. Ειδικότερα αυτά που υπάρχουν βόρεια της συνοικίας Καλύβια. Όσοι γνωρίζουν το έθιμο και το ακολουθούν μαζεύονται την Μ. Πέμπτη γύρω στα μεσάνυχτα στη θέση «Κουφού ελιές», μαζεύονται πάρα πολλά άτομα, το έθιμο είναι παλιό, κανείς από μας που το κάνουμε δεν ξέρουμε πότε άρχισε… εγώ είμαι επικεφαλής της πορείας που ξεκινάει από του Κουφού τις ελιές. Πριν από μένα, και μέχρι το 1964, ήταν ο Νίκος Δήμιζας. Και πριν απ’ αυτόν άλλος. Μέχρι το 1988 μαζευότανε άλλη μια τέτοια ομάδα πιστών στην περιοχή της ταβέρνας του Πολίτη. Συναντιόμασταν και πηγαίναμε αντάμα. Τώρα σημείο συνάντησης είναι του «Κουφού οι ελιές» και όταν ξεκινήσουμε περνάμε από την περιοχή της ταβέρνας του Πολίτη και μας ακολουθούν όσοι περιμένουν σε εκείνο το σημείο. Σκοπός μας είναι να επισκεφθούμε τα ξωκλήσια-ξαμόνια και να ψάλουμε ύμνους της Μεγ. Εβδομάδος. Τις προηγούμενες μέρες πολλές γυναίκες πηγαίνουν σε αυτά τα ξωκλήσια και τα συγυρίζουν. Λυπόμαστε γιατί αυτά τα εκκλησάκια σπάνια λειτουργούνται και λίγοι άνθρωποι τα επισκέπτονται τις καθημερινές. Και αυτοί που τα χτίσανε, όσοι ζουν πια, δεν πάνε παρά μόνο στη γιορτή τους. Μας δίνεται η ευκαιρία λοιπόν αυτές τις μέρες να τα περιποιηθούμε και να τα ζωντανέψουμε με την επίσκεψή μας. Όταν μαζευτούν οι άνθρωποι ξεκινάμε, συναντιόμαστε με την άλλη ομάδα, και όλοι μαζί πηγαίνουμε την παρακάτω πορεία επισκέψεως των «ξαμονιών»: Ευαγγελίστρια, Αγ. Θόδωροι, Αγ. Νικόλαος, Εισόδια Παναγίας, Αγία Αικατερίνη, Προφήτη Ηλία Σανατορίου, Αγία Σωτήρα, Άγιο Νεκτάριο, Άγιοι Ανάργυροι, Άγιος Χαράλαμπος, Άγιος Θανάσης και Βελανιδιά. Τα τελευταία χρόνια στα δύο τελευταία δεν μπορούμε να πάμε γιατί είναι φραγμένα κτήματα. Η επιστροφή μας στην Καλαμάτα γίνεται τις πρώτες πρωινές ώρες από τον δρόμο του Πέταλου. Υπάρχει, κατά την διάρκεια της πορείας, έντονη θρησκευτικότητα και όταν ο κόσμος σταματά έξω από τα ξωκλήσια για να ψάλλει τροπάρια είναι πολύ συγκινημένος.» Κλείνοντας, ο Χρήστος Ζερίτης παρατηρεί πως λαϊκά έθιμα στις πόλεις, σαν αυτό που εν συντομία περιγράφεται παραπάνω, λίγα υπάρχουν. «Το θρησκευτικό συναίσθημα υπάρχει ακόμη έντονα στους ανθρώπους που ζουν σε πόλη αλλά δεν έχουν αστικοποιηθεί ακόμη. Ένας επίσης λόγος ίσως να είναι πως η πλειοψηφία των συμμετεχόντων σε αυτή τη θρησκευτική πορεία προέρχεται από άτομα που ζουν στις ακραίες συνοικίες της Καλαμάτας, οι οποίες διατηρούν την σχέση τους με την ύπαιθρο έχοντας κτήματα ή και μεγάλες αυλές. Πάντα οι άνθρωποι της υπαίθρου είχαν πιο στενούς δεσμούς με τα ξωκλήσια και επηρεάζονταν περισσότερο από την πνευματικότητα των ημερών του Πάσχα» καταλήγει.
Να σημειωθεί πως τα "Ξαμόνια" τελέστηκαν για άλλη μια χρονιά, ξεκινώντας ο κόσμος φέτος από την οδό Λεΐκων, πλησίον του παντοπωλείου Κασιδάκη.
