Στην ελληνική μυθολογία, ο Κρηθέας ήταν ο βασιλιάς της Ιωλκού, μιας πόλης της Μαγνησίας στη Θεσσαλία, στην περιοχή του σημερινού Βόλου. Παντρεύτηκε την ανηψιά του Τυρώ, μια από τις πιο έξυπνες γυναίκες της εποχής του. Ήταν κόρη του Σαλμωνέα, αδελφού του Κρηθέα και μεγάλωνε στο παλάτι στην Ιωλκό. Αυτή, σε νεαρή ηλικία, ήταν κρυφά ερωτευμένη με τον Ενιπέα, τον ωραιότερο από τους ποτάμιους θεούς. Ο θεός Ποσειδώνας με τη σειρά του, είχε ερωτευτεί την Τυρώ. Ετσι μεταμορφώθηκε σε Ενιπέα και το ειδύλλιο κατέληξε στη γέννηση δίδυμων αγοριών που αφού γεννήθηκαν, η μητέρα τους τα εγκατέλειψε σε μια σκάφη. Τα νεογνά πρωτοτράφηκαν το ένα από μια σκύλα και το άλλο από μια φοράδα. Τα βρήκαν κάποιοι εκτροφείς αλόγων και ένας από αυτούς, τα πήρε, τα μεγάλωσε και τους έδωσε τα ονόματά τους. Το ένα ονόμασε Πελία, από ένα μαύρο σημάδι που είχε στο μέτωπό του, ενώ το άλλο που «κατελέησε» (λυπήθηκε) η σκύλα, το ονόμασε Νηλέα.
Αργότερα, ο Κρηθέας παντρεύτηκε την Τυρώ και απέκτησαν τρεις γιούς, τους Αίσονα, Φέρητα και Αμυθάονα και μια κόρη, τη Μύρινα. Τα δίδυμα της Τηρούς ενηλικιώθηκαν, αναγνωρίστηκαν από τη μητέρα τους και πήγαν στην Ιωλκό. Εκεί, ο Πελίας σκότωσε, μέσα σε ένα από τα ιερά της Ήρας, τη μητριά της μητέρας του, τη Σιδηρώ, επειδή σε μικρότερη ηλικία την κακοποιούσε και ήταν η αιτία που ο πατέρας της, ο Σαλμωνέας, την είχε στείλει στην αυλή του αδελφού του Κρηθέα, στην Ιωλκό.
Μετά το θάνατο του Κρηθέα, η διεκδίκηση της διαδοχής ήταν ανταγωνιστική και πολύπλοκη. Τελικά το ένα από τα δυο παιδιά του Ποσειδώνα, ο Πελίας, πήρε τη βασιλεία της Ιωλκού αφού έδιωξε από εκεί τα αδέρφια του, Αίσονα και Νηλέα, που είχαν κι αυτοί δικαίωμα στη διαδοχή.
Αργότερα, γιος του Αίσονα ήταν ο Ιάσονας, ο ήρωας που ηγήθηκε της αργοναυτικής εκστρατείας στην οποία πήρε μέρος και ο γιος του Νηλέα, Νέστορας.
Ο Νηλέας κατέβηκε στη Μεσσηνία, όπου ίδρυσε την Πύλο στο ακρωτήριο Κορυφάσιο. Παντρεύτηκε τη Χλωρίδα και απέκτησαν δώδεκα γιους και μία κόρη, την Πηρώ. Για τον γάμο της κόρης του, ο Νηλέας απαίτησε από όποιον ήθελε να την πάρει, να φέρει στην Πύλο, τις αγελάδες του Ίφικλου. Ανάμεσα στους υποψήφιους ήταν και ο Βίας, γιος του ετεροθαλή αδελφού του Αμυθάονα. Αυτός ζήτησε τη βοήθεια του ιατρομάντη αδελφού του, Μελάμποδα. Σύμφωνα με τον αρχαίο Έλληνα ιστορικό Απολλόδωρο, ο Μελάμπους πήγε στη Φυλάκη, στη θεσσαλική Φθιώτιδα και μετά από περιπέτειες ενός έτους και αφού θεράπευσε τη στειρότητα του Ίφικλου, πήρε τις αγελάδες και τις οδήγησε στην Πύλο, στον αδελφό του Βίαντα που παντρεύτηκε την Πηρώ. Ο Μελάμποδας παρέμεινε για καιρό στη Μεσσηνία μέχρι την εποχή που μαζί με τα αδέρφια του, τον Βίαντα και τον Αναξαγόρα, πήραν ο καθένας από ένα τρίτο του βασιλείου του Άργους.
Κάποτε ο Ηρακλής, σε μια από τις κρίσεις μανίας που τον κατέτρυχαν, γκρέμισε από τα τείχη της Τίρυνθας τον Ίφιτο, γιο του βασιλιά της Οιχαλίας Εύρυτου. Μετά την ανίερη πράξη του, για να εξαγνιστεί για τον φόνο, πήγε στην Πύλο και ζήτησε από τον Νηλέα να αναλάβει τον ρόλο του εξαγνιστή. Επειδή ο Νηλέας διατηρούσε ισχυρή φιλία με τον Εύρυτο, αρνήθηκε και τον έδιωξε.
Αργότερα, ο Ηρακλής επιτέθηκε στον Νηλέα με αφορμή τη συμμαχία του με τους Μινύες, στον πόλεμο εναντίον του Ηρακλή και των Θηβαίων. Μετά από επεμβάσεις και δολοπλοκίες των θεών, ο Ηρακλής σκότωσε τον Νηλέα και ένδεκα γιους του. Γλύτωσε μόνο ο Νέστορας ο οποίος εκείνη την εποχή βρισκόταν στη Γερηνία. Επειδή ο Νέστορας δεν είχε πάρει μέρος στη διαμάχη της οικογένειάς του με τον Ηρακλή, αυτός τον κάλεσε να γυρίσει στην Πύλο και να αναλάβει το βασίλειο στη θέση του πατέρα του, μέχρι οι Ηρακλείδες, όταν και αν θελήσουν, να του το ζητήσουν.
Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, ο Νηλέας δεν πέθανε τότε, αφού πήρε μέρος στον πόλεμο μεταξύ των Πυλίων και των γειτόνων τους Επειών στην Ήλιδα και εμπόδισε τον Νέστορα να πάρει μέρος στη μάχη, επειδή ήταν πολύ νέος. Κατά τον Παυσανία, ο τάφος του Νηλέα βρισκόταν στην Εφύρα, στην Κόρινθο, όπου όπως λεγόταν, αρρώστησε και πέθανε.
Οι απόγονοι του Νηλέα ονομάσθηκαν Νηλείδες. Στα τέλη του 12ου αιώνα π.Χ., ακολουθώντας τις επιταγές του Ηρακλή, οι Νηλείδες εκδιώχθηκαν από τους Ηρακλείδες του Κρεσφόντη. Η μετακίνησή τους από την Πύλο προς την Αθήνα χρονολογείται το 1104 π.Χ. Ο Μέλανθος ήταν απόγονος του Νηλέα και κατέφυγε τότε στην Αθήνα. Ανέλαβε βασιλιάς της, μετά από μονομαχία του με τον Θηβαίο βασιλιά Ξάνθο. Ο Κόδρος, που ήταν γιος του Μελάνθου, διαδέχθηκε τον πατέρα του ως βασιλιάς της Αθήνας και βασίλευσε επί εικοσιένα χρόνια. Μετά τον θάνατό του Κόδρου, το 1068 π.Χ., η βασιλεία στην Αθήνα καταργήθηκε και μετά από χρησμό του Μαντείου των Δελφών, τον Κόδρο διαδέχθηκε ο μεγαλύτερος γιος του, ο Μέδων, ο οποίος όμως, έφερε τον τίτλο του «άρχοντα».
Υπήρχε ακόμα ένας Νηλέας, φυσικά απόγονος του πρώτου, δεύτερος γιός του Κόδρου. Αυτός, επικεφαλής των Ιώνων αποίκων από την Αττική και με τον αδελφό του Δάμασο, τρίτο γιο του Κόδρου, ίδρυσαν την Ιωνική Δωδεκάπολη στην περιοχή της Μιλήτου.
[Στη φωτογραφία: Πήλινο ειδώλιο. H Τυρώ με τα δίδυμα παιδιά της. 3ος-2ος αι. π.Χ. Μουσείο Λούβρου (CA 687)]
