Οστρακο ονομαζόταν (και ονομάζεται ακόμη σήμερα από τους αρχαιολόγους) το θραύσμα του πήλινου αγγείου, πάνω στο οποίο χάραζαν το όνομα του ανεπιθύμητου πολιτικού, ο οποίος δεν ήταν αρεστός στο λαό είτε λόγω του έκλυτου και προκλητικά πολυτελούς υποτίθεται βίου του είτε για άλλους λόγους. Ο καταδικαζόμενος με εξοστρακισμό άνδρας έπρεπε να εγκαταλείψει την Αττική εντός 10 ημερών και να ζήσει μακριά της για 10 χρόνια, χωρίς όμως να χάσει την περιουσία του. Δήμευση περιουσιών μαρτυρείται ότι έγινε ύστερα από καταδικαστικές αποφάσεις για ιερόσυλες πράξεις ή για αποδεδειγμένες ευθύνες απώλειας ζωής αθώων πολιτών σε πολεμικές συρράξεις.
ΑΡΧΑΙΟΣ ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ
Ο οστρακισμός ήταν οπωσδήποτε μια διαδικασία αντιδημοκρατική και άκρως λαϊκίστικη, που είχε στιγματιστεί στην αρχαιότητα - γι' αυτό και εφαρμόστηκε για σύντομο σχετικά χρονικό διάστημα 70 περίπου ετών κατά τον 5ο αι. π.Χ.
Πρέπει επίσης να τονισθεί το γεγονός ότι, λόγω της αγραμματοσύνης πολλών κατοίκων της Αττικής, τα ονόματα των ανεπιθύμητων πολιτικών τα χάραζαν πάνω στα όστρακα ορισμένοι «εγκάθετοι» γραμματισμένοι, οπαδοί πολιτικών αντιπάλων διακεκριμένων ανδρών της αθηναϊκής κοινωνίας.
Μεταξύ 487 και 416 π.Χ., προσωπικότητες της πολιτικής ζωής της Αθήνας όπως ο Αριστείδης «ο Δίκαιος», ο Θεμιστοκλής, ο Κίμων και άλλοι, είχαν εξοριστεί με αυτόν τον τρόπο, ενώ ο Περικλής, ο Αλκιβιάδης και ο Νικίας είχαν κινδυνέψει να εξοριστούν.
Δέκα χιλιάδες περίπου όστρακα, θραύσματα δηλαδή αγγείων με χαραγμένα πάνω τους τα ονόματα πολιτικών, έχουν έλθει στο φως στην αρχαία αγορά της Αθήνας και στην περιοχή του Κεραμεικού, συσσωρευμένα στην κοίτη του Ηριδανού ποταμού, που ρέει ακόμη σήμερα ανάμεσα στους πύργους του Δίπυλου ενώ μέρος του είναι ορατό κάτω από γυάλινο στέγαστρο στην πλατεία Μοναστηρακίου.
«ΡΟΖ» ΚΑΤΑΓΓΕΛΙΕΣ
Τα όστρακα αυτά φέρουν χαραγμένα τα ονόματα των ανεπιθύμητων, «στολισμένα» ενίοτε με χαρακτηρισμούς που παραπέμπουν σε... ροζ σκάνδαλα της εποχής. Σε ένα απ’ αυτά διαβάζει κάνεις: «Μεγακλής Ιπποκράτους μοιχός». Η μοιχεία ήταν σοβαρό ηθικό και νομικό παράπτωμα για την αθηναϊκή δημοκρατία. Δεν γνωρίζουμε πάντως με ποιαν εταίρα απατούσε τη νόμιμη σύζυγό του ο αριστοκράτης Αθηναίος Μεγακλής. Η μοιχεία ήταν και θέμα συχνό στις κωμωδίες (στις επιθεωρήσεις της τότε εποχής θα λέγαμε) και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως μέσο ανέντιμης και ανώνυμης συνήθως επίθεσης σε πολιτικούς, όπως συχνά συμβαίνει και στον κατ’ ευφημισμόν πολιτισμένο δυτικό κόσμο μας.
Σε άλλο θραύσμα αγγείου διαβάζουμε: «Κίμων Ελπινίκην λαβών ίτω» (Κίμωνα, πάρε την Ελπινίκη σου και φύγε). Υπήρχαν φήμες που κυκλοφορούσαν στην αγορά της Αθήνας ότι ο γνωστός πολιτικός και ικανός στρατηγός Κίμων, γιος του Μιλτιάδη, συζούσε με την ετεροθαλή αδελφή του Ελπινίκη. Χτύπημα κάτω από τη ζώνη, σε έναν κυριολεκτικά μεγάλο πολιτικό άνδρα της εποχής όπως ο Κίμων: Δεν τον κρίνεις με βάση την πολιτική και τα έργα του στην πόλη, αλλά για την κρεβατοκάμαρά του που φυσικά δεν την έχεις ποτέ επισκεφθεί.
Είναι γενικά απίστευτου εύρους τα όρια νοσηρής φαντασίας των ανθρώπων κάθε κοινότητας, από την αρχαιότητα ως σήμερα, ή τα όρια του φθόνου και των ευσεβών πόθων ορισμένων -όχι πολυάριθμων, ελπίζω- πολιτών. Πολλοί από τους συμπολίτες μας, ιδιαίτερα αν έτυχε να ζήσουν για ένα διάστημα στην αγνή ελληνική επαρχία, έχουν πέσει θύματα μιας απίστευτης λασπολογίας σχετικής με την ιδιωτική τους ζωή και ειδικότερα με την «ερωτική» δραστηριότητά τους.
ΥΠΟΚΡΙΣΙΑ... ΑΙΩΝΩΝ
Ενα τρίτο θραύσμα αγγείου τα λέει έξω από τα δόντια, ξεπερνώντας τα όρια και της στοιχειώδους ευπρέπειας: «Θεμιστοκλής Νεοκλέους καταπύγων». Κατηγορεί δηλαδή ο ανώνυμος αυτός πολίτης τον Θεμιστοκλή, τον εμπνευστή και συντελεστή του ελληνικού θριάμβου στη Σαλαμίνα, ως γκέι: μια «κατηγορία» που εκτοξεύεται σε καθημερινή βάση και σήμερα, ως θανάσιμο αμάρτημα ενάντια στα χρηστά ήθη της κοινότητας.
Η παιδεραστία στην αρχαιότητα ήταν μέρος της αριστοκρατικής αγωγής από τα αρχαϊκά ήδη χρόνια, κυρίως στις δωρικές κοινωνίες. Δεν ήταν επομένως καταδικαστέα. Ο ρόλος ωστόσο που αποδίδεται στον μεγάλο πολιτικό άνδρα Θεμιστοκλή δεν συμβάδιζε, όπως φαίνεται, ούτε με τη φήμη ούτε με την προχωρημένη σχετικά ηλικία του.
Οι ηγέτες έπρεπε να έχουν καθαρό το μέτωπο. Η ηθική τους ήταν ανέκαθεν εύκολος στόχος για σάτιρα και διασυρμό, εκ μέρους των υποκριτών πολιτικών αντιπάλων - και όχι μόνο. Τίποτε τελικά δεν έχει από τότε αλλάξει!
Πέτρος Θέμελης - Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας
