Σύμφωνα με πανάρχαιο μύθο που διασώζεται στην τραγωδία του Ευριπίδη «Ελένη» (στ. 17 και 252), ο ύπατος των θεών Ζευς, ερωτευμένος με την πανέμορφη Λήδα, σύζυγο του βασιλιά της Σπάρτης Τυνδάρεω, μεταμορφωμένος σε πάλλευκο Κύκνο καταδιωκόμενο τάχα από αετό, κατέφυγε για προστασία στην τρυφερή αγκαλιά της νεαρής βασίλισσας. Η κρυφή, ερωτική ένωσή θεού και θνητής ολοκληρώθηκε στο βραχώδες νησάκι Πέφνος, κοντά στην ακτή, όπου αργότερα, η Λήδα έφερε στο φως το περίφημο αυγό, από όπου ξεπήδησαν με τη σειρά οι Διόσκουροι Κάστωρ και Πολυδεύκης και η «Ωραία Ελένη», η μοιραία γυναίκα του Μενέλαου, του Πάρη και της άμοιρης Τροίας. Στο νησάκι της Πέφνου ήταν ανιδρυμένα στην αρχαιότητα χάλκινα αγάλματα των Διοσκούρων, σήμερα προβάλλει εκεί ένα σύγχρονο έργο που εικονίζει το σμίξιμο του Κύκνου-Δία με τη Λήδα.
Η ιστορική και πολιτιστική μνήμη, ατομική και συλλογική, ζει και διατηρείται μέσω της επικοινωνίας μεταξύ των μελών μιας κοινωνικής ομάδας, όπως αυτή του Αγίου Δημητρίου της Κοινότητας Αγίου Νικολάου της Μέσα Μάνης. Είχα την τιμή, μετά από πρόσκληση του αγαπητού δημάρχου Δυτικής Μάνης Δημήτρη Γιαννημάρα, να προσπαθήσω να σχολιάσω και να ερμηνεύσω τη δημιουργία και την ανέγερση ενός σύγχρονου έργου τέχνης, το οποίο οπτικοποιεί τη μνήμη που συνδέεται τοπικά με τη βραχονησίδα Πέφνο, ενώ χρονικά ανάγεται στο χώρο του πανάρχαιου μύθου, του σχετικού με τη γέννηση της Ωραίας Ελένης και των Διόσκουρων από το αυγό της μητέρας τους Λήδας, καρπό ερωτικής ένωσης με τον ηγεμόνα των θεών Δία, μεταμορφωμένο σε κατάλευκο κύκνο.
Σπεύδω να υπογραμμίσω ότι για τους αρχαίους η μυθική παράδοση ήταν ιστορία. Αλλωστε μύθος σημαίνει λόγος, αφήγηση, εξιστόρηση σημαντικών γεγονότων του απώτερου παρελθόντος μας, ενός παρελθόντος που μέσα από την προφορική παράδοση, από στόμα σε στόμα, από τη γιαγιά και τον παππού στα εγγόνια, φτάνει στο σήμερα, γίνεται παρόν. Με αυτό τον τρόπο αποτυπώθηκε στη μνήμη του μικρού Ηλία Μουτζούρη ο μύθος της Λήδας, και ώριμος πια άνδρας, γυρίζοντας στο χωριό του ως γιατρός, αφού μελέτησε και τη λόγια γραπτή παράδοση (την τραγωδία «Ελένη» του Ευριπίδη και τον περιηγητή Παυσανία), προχώρησε στην αναζήτηση υποστηρικτών του οράματός του. Συναντηθήκαμε, τον ενθάρρυνα, πραγματοποιήσαμε αυτοψία στο νησάκι με τον Μεσσήνιο καλλιτέχνη Γιάννη Γκούζο και τον δήμαρχο, συμποσιαστήκαμε στον Αγιο Δημήτριο, συμφωνήσαμε όλοι και μπήκε μπροστά η διαδικασία οπτικοποίησης, όπως σημείωσα παραπάνω, της ατομικής μνήμης του Ηλία - η οποία είναι ταυτόχρονα και συλλογική μνήμη, ανήκει σε ολόκληρη την τοπική κοινωνία. Η χωροθέτηση των αναμνήσεων σε μια φορτισμένη από μνήμες περιοχή, όπως ολόκληρη η Μάνη και ειδικά το νησάκι Πέφνος, μας επιτρέπει να μιλάμε για τη δημιουργία ενός τοπόσημου της συλλογικής πολιτισμικής μνήμης.

Μια κοινωνική ομάδα οφείλει να διαφυλάσσει τους χώρους μνήμης της, καθώς αυτοί δεν λειτουργούν μόνο ως πεδία επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης μεταξύ των μελών της, αλλά και ως σύμβολα ταυτότητας. Η συλλογική μνήμη δεν ορίζεται μόνο ως προς τον τόπο και το χρόνο, αλλά και ως προς την ταυτότητα. Υπάρχει μια βιωματική και συναισθηματικά φορτισμένη σχέση μεταξύ των εννοιών του χώρου, του χρόνου και της ταυτότητας. Η διαφύλαξη της μνήμης του παρελθόντος μιας ομάδας βρίσκεται σε συνάρτηση με τις ιδιαιτερότητες και τη συνέχειά της στο χρόνο. Καλλιεργείται η συνείδηση της ταυτότητας σε όλη τη διάρκεια του χρόνου, βασισμένη σε αντιστοιχίες και ομοιότητες.
Το παρελθόν βέβαια δεν διατηρείται στη συλλογική μνήμη όπως ακριβώς ήταν κάποτε, αλλά ανακατασκευάζεται συνεχώς, λόγω του μεταβαλλόμενου πλαισίου αναφοράς του στο παρόν. Η συλλογική μνήμη προσπαθεί να προβάλει μια εικόνα του παρελθόντος, στο οποίο αυτή αναγνωρίζει τον εαυτό της σε όλα τα χρονικά στάδια. Το σύγχρονο μνημείο που στήθηκε στο νησάκι της Πέφνου, στη θέση ενός προγενέστερου αρχαίου μνημείου που εικόνιζε τους Διόσκουρους, αδελφούς της Ελένης, αποτελεί τη νεότερη υλική υπόσταση της μνήμης. Αποδεικνύει την τέλεση εδώ ενός σημαντικού γεγονότος που βιώνεται πλέον συλλογικά, συμβάλλοντας, πιστεύω, στη διαμόρφωση και τη σταθεροποίηση της ιδιαίτερης εικόνας της κοινωνικής ομάδας.
Το ατομικό, το συλλογικό και το πολιτιστικό συνδέονται μεταξύ τους. Η συνείδηση συμμετοχής σε μια ομάδα εκδηλώνεται με προσήλωση σε αξίες και σύμβολα, που από τη φύση τους υπερβαίνουν τον βιολογικό κύκλο του ανθρώπου. Πολιτισμική ταυτότητα σημαίνει συνειδητή συμμετοχή και αποδοχή ενός πολιτισμού. Ενας λαός ανακαλεί στη μνήμη την πραγματική του ταυτότητα, αρχικά μετά από μία περίοδο υποτέλειας -όπως οι Μεσσήνιοι της αρχαιότητας κάτω από τον σπαρτιατικό ζυγό, καθώς και οι Νεοέλληνες κάτω από τον οθωμανικό ζυγό- ή μετά από μια μακρά εξορία και επιστροφή στην πατρίδα, όπως οι Εβραίοι και οι Μεσσήνιοι που ζούσαν εξόριστοι στην Κάτω Ιταλία και τη Βόρειο Αφρική μέχρι το κάλεσμά τους από τον φημισμένο Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα και την ίδρυση της μεγάλης πόλης Μεσσήνης, στους πρόποδες της Ιθώμης, που χαίρεται μια νέα δεύτερη αιώνια ζωή στο παρόν, έστω και αν ορισμένοι «Μεσσήνιοι Νεοέλληνες» της έχουν γυρίσει την πλάτη.
Μέσω της τελετουργίας και της γιορτής των αποκαλυπτηρίων του σύγχρονου «Αυγού της Λήδας», που έλαβε χώρα στον Αγιο Δημήτριο Δυτικής Μάνης το Σάββατο 22 Αυγούστου, καθώς και μέσω της επανάληψης της γιορτής που πρέπει να θεσμοθετηθεί, επιτυγχάνεται η ανάκληση της πολιτιστικής μνήμης του παρελθόντος, καθώς και η ενίσχυση συνείδησης της ταυτότητάς της κοινωνικής ομάδας, με τη συμβολή και φορέων, όπως λόγιων ιατρών, δημάρχων, πρώην και νυν υπουργών, τοπικών και περιφερειακών παραγόντων και φυσικά πλήθους πολιτών.
Η υπουργός Πολιτισμού κ. Λίνα Μενδώνη τίμησε τη γιορτή των αποκαλυπτηρίων με την παρουσία της ως εκπρόσωπος της κυβέρνησης, με μήνυμα του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη, και υπογράμμισε στον εμπνευσμένο λόγο της την ουσία του σημαντικού αυτού πολιτιστικού γεγονότος.

Του καθηγητή Πέτρου Θέμελη
pthemeles@gmail.com