Η χώρα του όμως τον καταδίωξε και τον κατασυκοφάντησε με τέτοιο αυτοκαταστροφικό στην ουσία μένος, ώστε απαξίωσε να αξιοποιήσει όχι μόνο τη διεθνή λάμψη του Ιόλα, αλλά και την αμύθητη περιουσία που της άφησε - εγκαταλείποντάς την «στο έλεος κάθε αλητήριου που πούλαγε
μαγκιά, δημοκρατία και ξεφτίλα». Μια ιστορία θλιβερή μα δυστυχώς όχι ασυνήθιστη, που, στην Ελλάδα τουλάχιστον, άφησε τελικά στο σκοτάδι την ιδιαίτερη μορφή του Ιόλα, τη μυθιστορηματική του ζωή και την ανεκτίμητη προσφορά του. Ο Νίκος Σταθούλης μας δίνει εδώ μια γεύση όλων αυτών: μια περιεκτική και ενδιαφέρουσα εισαγωγή σε όσα ανέφερε ο ίδιος χθες στην εκδήλωση του Ροταριανού Ομίλου Καλαμάτα-Φαραί στο “Filoxenia”.
- Γνωρίσατε τον Αλέξανδρο Ιόλα προς τη δύση της ζωής του και σας εμπιστεύτηκε ίσως το πιο σημαντικό μα και ρευστό περιουσιακό του στοιχείο: την υστεροφημία του - και μάλιστα τα χρόνια που ο ίδιος δεχόταν λυσσαλέα επίθεση από τους πρώιμους λαϊκιστές του αυριανισμού. Πώς και γιατί σας επέλεξε;
Ημουν δημοσιογράφος στο περιοδικό ΕΝΑ. Τον είχα επισκεφθεί προκειμένου να κάνω ένα πορτρέτο για τις ανάγκες του περιοδικού. Το πορτρέτο δημοσιεύθηκε και του άρεσε. Συναντηθήκαμε ξανά με δική του πρόσκληση στη Θεσσαλονίκη προκειμένου να παρευρεθώ στα εγκαίνια της δωρεάς του. Ο Αλέξανδρος Ιόλας υπήρξε αντισυμβατικός. Κοσμοπολίτης της ελληνικής διασποράς. Αντιφατικός. Παθιασμένος. Λάτρης των πολιτισμών του κόσμου από την Αρχαιότητα και την Αναγέννηση μέχρι τη σύγχρονη τέχνη, από την Κίνα μέχρι την Αμερική, από τη βυζαντινή τέχνη μέχρι την νεωτερικότητα. Λάτρης των εκκεντρικών ρούχων και των ξεχωριστών αντικειμένων. Ηταν απελευθερωμένος. Μέντορας. Ημουν στη δεύτερη δεκαετία της ζωής μου όταν γνώρισα τον Αλέξανδρο Ιόλα. Εναν Μαικήνα της τέχνης. Ραδιούργο. Είρωνα. Οξυδερκή. Αυθάδη. Τολμηρό. Εκρηκτικό. Αδίστακτο. Οπως ο Σωκράτης στους μαθητές του, εκμαίευε από μένα ό,τι καλύτερο. Οπως ακριβώς συνέβαινε και με τους καλλιτέχνες του. Τους οποίους ωθούσε να δημιουργήσουν συγκεκριμένα έργα τέχνης που εκείνος «έβλεπε» και «ζούσε», πριν εκείνοι αρχίσουν να δουλεύουν τα υλικά τους. Ετσι με επέλεξε.
- Ο Ιόλας ήταν μια εκτυφλωτική προσωπικότητα, bigger than life. Δεν κινδύνευε κανείς να “καεί” αν τον πλησίαζε πολύ;
Για πολλούς ο Αλέξανδρος Ιόλας εκπροσωπούσε ό,τι απεχθάνονταν στη σύγχρονη τέχνη: την άμοραλ εικόνα, τις βαριές γούνες και το διαρκές παιχνίδι με το κιτς, που σήμερα μοιάζουν γερασμένα και ενοχλητικά.
Ο Ιόλας ήταν γεννημένος για να είναι ηγέτης, είτε στο χορό -ως κορυφαίος- είτε ως ιμπρεσάριος τέχνης. Σε μια περίοδο που ο Σουρεαλισμός ήταν εδραιωμένος στην Ευρώπη, ο ίδιος έγινε η γέφυρα του κινήματος στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, διαδίδοντας το έργο τους και αποκομίζοντας τεράστια κέρδη. Ηταν από τους πρώτους που εκτίμησαν τον Pollock και τον Wols, αλλά και τον De Chirico -τον οποίο οι Σουρεαλιστές είχαν αποκηρύξει- καθώς και το πρώιμο και ύστερο έργο του Πικάσο με τον οποίο υπήρξαν φίλοι στενοί. Φίλος στενός με τον Rene Magritte αλλά και πιστός φίλος με τον Max Ernst. Ηταν δε πρότυπο οι στενές σχέσεις μεταξύ ενός καλλιτέχνη και του art dealer του, και κανείς μέχρι τότε δεν το είχε καταφέρει αυτό.
Αν ήταν λοιπόν να «καώ», θα προτιμούσα αυτή την φωτιά να με κάψει.
- Πριν από 6 χρόνια δημοσιεύσατε τελικά τη βιογραφία του. Εχετε όμως ένα απέραντο υλικό που, υποθέτω, δεν χωρά σ’ ένα βιβλίο - κι ίσως και μέσα σας μετακινείται, αναδιατάσσεται όσο περνούν τα χρόνια. Τι από όλα αυτά θα μοιραστείτε με το κοινό το Σάββατο, στην Καλαμάτα;
Δεν θέλω να μιλήσω για το βιβλίο, το οποίο «ατύχησε» στα χέρια ενός απαράδεκτου εκδότη, ο οποίος εκμεταλλεύεται και παραβιάζει τα πνευματικά δικαιώματα. Θα μιλήσω όμως στην Καλαμάτα για το μεγαλείο του Ιόλα και για τον διασυρμό που υπέστη στη χώρα του. Για τη διεθνή απήχησή του και σαφώς για την αποκατάστασή του.
Ο Αλεξανδρος Ιόλας ποτε δεν μπορούσε να αντιληφθεί το επίπεδο ασχήμιας στο οποίο είναι αναγκασμένος να ζει ο Ελληνας. Ηταν Αλεξανδρινός.
- Ομολογώ ότι… δεν ξέρω ποια ακριβώς είναι η ερώτηση εδώ, αλλά, τι να πρωτοδιηγηθεί κανείς για έναν άνθρωπο που ξεκίνησε την πορεία του με συστατικές επιστολές από τον Καβάφη;!
Από αυτό το σημείο θα ξεκινήσει η ομιλία μου. Οι συναντήσεις του με τον ποιητή ήταν αρκετές, ικανές να προσδιορίσουν το σημείο εκείνο, από το οποίο θα εκπορευόταν η πρωταρχική δύναμη, η κινητήριος δύναμη για την υπόλοιπη ζωή του.
Εδώ θα μείνω. Γιατί εδώ; Μα από αυτό το σημείο έπρεπε να μοιράσει η ψυχή τα πράγματα στις δυνάμεις της. Να τις κατευθύνει μέσα από τα πράγματα. Ετσι θα πραγματοποιούσε το όνειρό του. Αυτή ήταν η πολιτική του, αφού από μικρό παιδί έμαθε να καθορίζει το όνειρο… το όριο του ονείρου - το οποίο μόνος του θα συγκροτούσε. «Αρχιτέκτονας της ζωής σου μόνος σου γίνεσαι…» έλεγε.
- Τα βήματά του πάντως τον πήγαν πολύ μακρύτερα και βαθύτερα μέσα στον κόσμο της Τέχνης και της σύγχρονης Ιστορίας, απ’ όσο θα περίμενε κανείς ακόμα και για κάποιον που είχε μια τόσο εντυπωσιακή εκκίνηση. Ποιες εξωτερικές -αλλά και εσωτερικές- αντιξοότητες κατάφερε να υπερβεί για να μεγαλουργήσει;
Την οικογένειά του. Το θηριοτροφείο που είχε μέσα του έπρεπε να αντιμετωπίσει. Μία συμβουλή δεν ξέχασε ποτέ ο Αλέξανδρος Ιόλας, από τα χείλη του Κωνσταντίνου Καβάφη: «Η ζωή της ψυχής πρέπει να διατηρεί την ενότητά της».
Από τότε, ο μικρός Αλέξανδρος Ιόλας άρχισε να διαμορφώνεται και να δίνει μορφή στην ψυχική του ζωή: πλούσιος σε δυνάμεις πνευματικές, χωρίς να θυσιάσει καμία ηδονή. Αυτή ήταν η αρετή της πολυπραγμοσύνης του, της πολυμορφίας του: «Να είσαι ωραίος μέσα από την τάξη της πολυμορφίας σου» του άρεσε να επαναλαμβάνει.
- Πώς εξηγείτε την απαξίωση -ή όπως αλλιώς μπορεί κανείς να τη χαρακτηρίσει- που επέδειξε η ελληνική κοινωνία και Πολιτεία για την αμύθητη κληρονομιά του Ιόλα, που χάθηκε, λεηλατήθηκε ή καταστράφηκε μετά το θάνατό του; Εχει καταγραφεί το μέγεθος αυτής της απώλειας, έχει αποτιμηθεί η αξία της σε χρήμα, έχουν λογοδοτήσει ποτέ οι υπεύθυνοι;
Ενας κοινός τόπος ακολασίας... Ενοχος ένοχον ου ποιεί. Επειδή ποτέ ο πατριωτισμός δεν μένει «ατιμώρητος» για όλα όσα πρόσφερε, άρχισαν να τον ποτίζουν κώνειο από δέκα μεριές. Κανένα κράτος δεν μπορούσε να τον προστατέψει από τους κροκόδειλους της δημοσιογραφίας, οι οποίοι τον είχαν περικυκλώσει και τον έβριζαν και τον δυσφημούσαν έως ότου τον στείλουν στο θάνατο.
Με το που πέθανε, η κατοικία του, αυτό το υπέροχο μουσείο με τα αναρίθμητα αριστουργήματα λεηλατήθηκε. Ξηλώθηκε. Θρυματίστηκε. Αρπάχτηκε. Και μένει τώρα εκεί ένα φριχτό ερείπιο, στο έλεος του κάθε άρρωστου και κλέφτη, του κάθε αλητήριου που πούλαγε μαγκιά, δημοκρατία και ξεφτίλα.
Μέχρι και τους μαρμάρινους τοιχους ξεπάτωσαν. Για τέτοιο μίσος μιλάμε. Και δεν βρέθηκαν τόσα χρόνια τώρα πέντε-έξι άνθρωποι, ένας φορέας, μια κυβέρνηση… να υπερασπιστεί το έργο και τη μνήμη του μεγάλου οραματιστή. Κανένας δεν βρέθηκε. Το μίσος κυριάρχησε και πάλι.Η κακεντρέχεια, η ιδιοτέλεια, η ζηλεια που παραμορφώνει, αφάνισαν τα πάντα.
Ο ηθικός αυτουργός της λεηλασίας είναι υπουργός σήμερα. Ο κ. Κουβέλης.
- Εστω και με καθυστέρηση, το κλίμα αυτό δείχνει να αντιστρέφεται. Για παράδειγμα, η ιστορική βίλα του Ιόλα στην Αγία Παρασκευή θα ανακατασκευαστεί. Πώς νιώθετε για αυτή την εξέλιξη και πού ελπίζετε να οδηγήσει;
Δικαίωση νιώθω. «Ολα παιδί μου σε ετούτη τη χώρα έρχονται αργά. Πολύ αργά...» έλεγε ο ίδιος.
Κατάφερε ο δήμαρχος της Αγίας Παρασκευής κ. Γιάννης Σταθόπουλος, να πετύχει ό,τι δεν πέτυχαν μια ντουζίνα υπουργοί πολιτισμού και άλλοι τόσοι δήμαρχοι. Αρκεί να μην πέσει σε τοπικισμούς. Νατιβισμούς. Αλλος φασισμός αυτός... Ο Ιόλας είναι οικουμενικός. Είναι για όλο τον κόσμο. Για όλους τους Ελληνες.
Ενα campus όπου θα έρχονται οι φιλότεχνοι με τα παιδιά τους και τα σκυλιά τους για να «ξεδιψάσουν» πρέπει να γίνει εκεί.
- Και, επειδή πολύς ο λόγος για την… κακή και απευκταία “εμπορευματοποίηση”, στις μέρες μας: Η Τέχνη και ο Ιόλας δεν δίνουν ένα σοβαρό επιχείρημα για το πώς το εμπόριο μπορεί να λειτουργήσει και ως προστάτης-μαικήνας για τις υψηλότερες εκφάνσεις της ανθρώπινης δημιουργικότητας;
Ο Αλέξανδρος Ιόλας δεν ήταν ποτέ έμπορος πινάκων μόνο για να πουλάει πίνακες. Οι συλλέκτες ήταν φίλοι του. «Φίλοι που ερωτεύονται ό,τι κάνω, ό, τι βλέπω. Πιστεύω πως έχω μια τεράστια δύναμη γοητείας. Οταν κάποιος δεν έχει σχέση με μένα, τον πετάω έξω. Δεν υπάρχουν “ευκαιρίες” σε μένα, δε δέχομαι παζάρεμα…» έλεγε. Εδιωξε μεγάλους συλλέκτες της Αμερικής. Ενας από το Σικάγο του είπε: «Μα έχω 78 Picasso!». Του απάντησε: «Μπορεί να έχετε 7.000 Picasso, δε με ενδιαφέρει…». Το όνομά του βέβαια δεν το αποκαλύπτω… Δεν έχει και σημασία. «Για μένα το μόνο που μετρά είναι το πρόσωπο του ανθρώπου. Υπάρχει κάτι που με τραβάει στους ανθρώπους: η εμπιστοσύνη. Η υπόθεση της επιταγής είναι λεπτομέρεια, ενέργεια ταχυδακτυλουργού…».
