Για άλλη μια χρονιά συγκεντρωθήκαμε εδώ για να εορτάσουμε τη λαμπρά επέτειο της απελευθέρωσης της Καλαμάτας από τους Οθωμανούς στις 23 Μαρτίου 1821. Και παρόλο που βρισκόμαστε σε χαλεπούς καιρούς, η μεσσηνιακή πρωτεύουσα σκιρτά και χαίρει όσο ποτέ πριν. Ολων τα πρόσωπα είναι φαιδρά, όλων ο νους φτερουγίζει και ανακαλεί όσα η παράδοση ή η παιδεία μας κληροδότησε. Ως γόνος της ιστορικής αυτής πόλης, διακατέχομαι και εγώ από τα ίδια έντονα συναισθήματα, από τους ίδιους ιερούς στοχασμούς.
Αν την προηγούμενη εβδομάδα η πόλη ξεφάντωνε στους ρυθμούς του καρναβαλιού, σήμερα κλίνει ευλαβικά το γόνυ στη μνήμη των αγωνιστών και πρωταγωνιστών της μεγάλης αυτής επετείου. Αν λίγες ημέρες πριν οι δρόμοι και οι πλατείες της Καλαμάτας είχαν κατακλυσθεί από μεταμφιεσμένους ορχηστές και ενθουσιώδεις κωμαστές, σήμερα όλοι οι Μεσσήνιοι στέκονται με σεβασμό και σιωπή μπροστά στις ιερές σκιές των οπλαρχηγών του αγώνα της ανεξαρτησίας. Αν πριν από μια εβδομάδα το γέλιο και η ευθυμία αντηχούσαν σε όλη την πρωτεύουσα και τον νομό, τη σημερινή ημέρα κυριαρχεί η συγκίνηση και η περισυλλογή.
Πώς φθάσαμε όμως στην ιστορική αυτή ημέρα; Δύο είναι τα γεγονότα που προηγήθηκαν και άνοιξαν τον δρόμο για την χρυσή σελίδα της 23ης Μαρτίου. Ενα μήνα νωρίτερα στη Μολδοβλαχία, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης είχε διαβεί τον Προύθο με τον Ιερό του Λόχο ανάβοντας την πρώτη επαναστατική σπίθα. Η θυσία των νεαρών Ιερολοχιτών, η σύλληψη και φυλάκιση του Υψηλάντη δεν κατάφεραν να πτοήσουν το ηθικό των Ελλήνων της Πελοποννήσου και ιδίως της Μεσσηνίας. Ετσι, στις 17 Μαρτίου 1821, στην Αρεόπολη (τότε Τσίμοβα), ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης καλεί τους Μανιάτες "να λάβωσι τα όπλα κατά των Τούρκων", και αποστέλλει τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη να διαβιβάσει την απόφαση αυτή στους οπλαρχηγούς της Μεσσηνίας, της Αρκαδίας και της Αχαΐας.
Η απελευθέρωση της Καλαμάτας έγινε με ένα θαυμαστό τρόπο, χωρίς να χυθεί καθόλου αίμα. Ο τότε αγάς της πόλης Σουλεϊμάν Αρναούτογλου, θορυβημένος από τις μυστικές κινήσεις των Ελλήνων της περιοχής, ζήτησε από τον Μπέη της Μάνης Πέτρο Μαυρομιχάλη να του παράσχει προστασία, καθώς η τουρκική φρουρά δεν ξεπερνούσε τους 100. Αν και ο Πετρόμπεης έστειλε στις 22 Μαρτίου 150 άνδρες υπό την αρχηγία του γιου του Ηλία Μαυρομιχάλη, ο αγάς ζήτησε από τον Πετρόμπεη να έλθει αυτοπροσώπως με περισσότερους άνδρες. Ετσι, στις 23 Μαρτίου, έφθασαν στην Καλαμάτα 2.000 Μανιάτες με επικεφαλής τον Πετρόμπεη και τον μπέη της Καρδαμύλης Παναγιώτη Μούρτζινο και όλοι μαζί κατευθύνθηκαν στην οικία του Αρναούτογλου. Αντί όμως να του παράσχουν προστασία, του ζήτησαν να τους παραδώσει τα κλειδιά της πόλης!
Μετά την παράδοση και σύλληψη των Τούρκων, χιλιάδες κόσμου κάθε ηλικίας ξεχύθηκαν στους δρόμους. Γύρω στο μεσημέρι ήρθαν και οι οπλαρχηγοί με τις σημαίες τους. Σύμφωνα με πηγές της εποχής, η δοξολογία τελέστηκε στις όχθες του Νέδοντα, όπου εικοσιτέσσερις ιερείς ευλόγησαν τις επαναστατικές σημαίες και ανέπεμψαν δεήσεις για την ευόδωση του αγώνα υπό το βλέμμα 5.000 οπλοφόρων. Ο Πετρόμπεης, ως "αρχιστράτηγος των Σπαρτιατικών στρατευμάτων", μετά από σύσκεψη των πολεμικών αρχηγών και προκρίτων, έδωσε όρκο ότι θα αγωνιστεί μέχρις εσχάτων για την ελευθερία της πατρίδας. Την ίδια μέρα συστήθηκε δεκαμελής επιτροπή υπό τον Πετρόμπεη (η "Μεσσηνιακή Γερουσία") που θεωρείται η πρώτη πολιτική εξουσία της ελεύθερης Ελλάδας. Την ίδια ημέρα, κατά πάσα πιθανότητα, συντάχθηκε και η περίφημη "Προειδοποίησις εις τας ευρωπαϊκάς αυλάς" που ανακοίνωνε επίσημα την κήρυξη της Επανάστασης.
Η απελευθέρωση της Καλαμάτας και η έκρηξη της ελληνικής επανάστασης συγκίνησε αρκετούς Ευρωπαίους Φιλέλληνες, από αυτούς που, εις πείσμα των καιρών, πάντοτε υπήρχαν και θα υπάρχουν. Ενας από αυτούς ήταν και ο μεγάλος Αγγλος ιστορικός George Finlay που μας διέσωσε την ακόλουθη συγκλονιστική περιγραφή:
"Ποτέ μια επινίκια  δοξολογία δεν τελέστηκε με μεγαλύτερη ζέση, ποτέ οι καρδιές δεν ξεχείλισαν με ειλικρινέστερη αφοσίωση προς τον ουρανό, ούτε με θερμότερη ευγνωμοσύνη στην Εκκλησία τους και στον Θεό τους. Πατριωτικά δάκρυα κυλούσαν στα μάγουλα των άξεστων πολεμιστών, και οι άγριοι οπλοφόροι έκλαιγαν σαν παιδιά. Ολοι οι παρόντες αισθάνονταν ότι το γεγονός άνοιγε μια νέα εποχή στην Ελληνική ιστορία, και ότι όταν η σύγχρονη Ελλάδα αποκτήσει ιστορικούς, καλλιτέχνες και ποιητές, αυτή η σκηνή αναμφίβολα θα βρει τη θέση της στο Πάνθεο της Δόξας".
Αλλά τι είναι αυτό που πιο πολύ απ’ όλα κινητοποιεί τόσο κόσμο: α) Είναι άραγε η δύναμη της συνήθειας που μας μαθαίνει από τα παιδικά μας χρόνια να μαζευόμαστε κάθε χρόνο την ίδια μέρα στον ίδιο τόπο για να προσφέρουμε την ίδια ευχαριστήρια ωδή; β) Μήπως είναι η αίσθηση της υποχρέωσης και του καθήκοντος να αποτίσουμε φόρο τιμής στους ένδοξους προγόνους μας, που πολέμησαν και έπεσαν στο πεδίο της μάχης για να είμαστε εμείς σήμερα ελεύθεροι ή γ) Μήπως (φέτος ιδίως) είναι κάτι ανώτερο και ουσιαστικότερο – η ανάγκη να διατρανώσουμε προς πάσα κατεύθυνση το αδούλωτο φρόνημα της ελληνικής ψυχής, να διασαλπίσουμε σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης πως η πόλη μας και η χώρα μας είναι και θα παραμείνουν κυρίαρχα εδάφη και να διαλαλήσουμε για άλλη μια φορά πως ο ελληνισμός θα ανακάμψει, θα ανανήψει και θα επανέλθει στην τροχιά της ανάπτυξης και της προόδου.
Τι σήμαινε όμως η απελευθέρωση της Καλαμάτας για την κοινωνία της εποχής και τι σημαίνει για μας σήμερα; Για τους σκλαβωμένους Ελληνες σηματοδοτούσε την απαρχή του αγώνα για εθνική ανεξαρτησία και τη βάση για τη δημιουργία του πρώτου νεοελληνικού κράτους. Η δε παράδοση της τουρκικής φρουράς της πόλης έδειχνε πως η οθωμανική διοίκηση παρουσίαζε σημαντικά οργανωτικά κενά και η στρατιωτική υπεροπλία των Οθωμανών είχε αρχίσει να κλονίζεται. Επρόκειτο ουσιαστικά για την πρώτη ήττα των Οθωμανών από Ελληνες, αφού μέχρι τότε είχαν απωθηθεί μόνο από τους Αυστριακούς (στην πολιορκία της Βιέννης) και τους Ρώσους (στους Ρωσοτουρκικούς πολέμους). Η απελευθέρωση της Καλαμάτας λειτούργησε επίσης διορθωτικά για την τραγική έκβαση της επανάστασης του Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία ένα μήνα νωρίτερα. Αποτέλεσε τέλος το εφαλτήριο για τις μετέπειτα σημαντικές νίκες των επαναστατημένων Ελλήνων στην Τριπολιτσά και στα Δερβενάκια.
Για τους υπόλοιπους ευρωπαϊκούς λαούς που βρίσκονταν υπό ξένη κυριαρχία, όπως οι Ισπανοί και οι Ιταλοί, αποτέλεσε ζωντανή ελπίδα για την ευόδωση του δικού τους εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Ηταν η πρώτη φορά που η διαβόητη Ιερά Συμμαχία δεν παρενέβαινε στα εσωτερικά μιας αυτοκρατορίας, όπως η Οθωμανική, και τούτο χάρη στον χειρισμό του Ιωάννη Καποδίστρια, τότε υπουργού των εξωτερικών του Τσάρου. Αν και η Ρωσία ήταν μέλος της Ιεράς Συμμαχίας, η στάση της κατά την έκρηξη της ελληνικής επανάστασης ήταν αυτή της ουδετερότητας. Αυτός ήταν και ο σκοπός της σύνταξης της "Προειδοποίησης εις τας ευρωπαϊκάς αυλάς" από τον Πετρόμπεη και τη Μεσσηνιακή Γερουσία – να αποτρέψει την επέμβαση της Ιεράς Συμμαχίας η οποία με επικεφαλής τον Αυστριακό καγκελάριο Μέτερνιχ λειτουργούσε ως παγκόσμιος αστυνόμος για τη διατήρηση του ευρωπαϊκού Στάτους Κβο. Τα στρατεύματα της Ιεράς Συμμαχίας είχαν ήδη συντρίψει την επανάσταση των Καρμπονάρων στην Ιταλία το 1820 και είχαν δρομολογήσει τη γαλλική εισβολή στην Ισπανία.
Για τον σημερινό Μεσσήνιο η απελευθέρωση της Καλαμάτας προσφέρει πολλά και ενδιαφέροντα διδάγματα για τον χαρακτήρα της ελληνικής επανάστασης και τον ρόλο της εκκλησίας και των προκρίτων στην έκβασή της. Μπορεί ο αγώνας της εθνικής ανεξαρτησίας να ήταν και κοινωνικός, δεν προκύπτει όμως ότι ήταν καθαρά ταξικός. Αδιάψευστος μάρτυς αυτής της διαπίστωσης είναι η ομόθυμη και πανταξική συμμετοχή των επαναστατημένων ραγιάδων στην απελευθέρωση της Καλαμάτας. Ο μπέης της Μάνης μπήκε στη μεσσηνιακή πρωτεύουσα δίπλα στον αρχιμανδρίτη Γρηγόριο Δικαίο και τον λαϊκό ήρωα Κολοκοτρώνη. Μπορεί μέχρι τότε κάποιοι εκπρόσωποι των προκρίτων ή της Εκκλησίας να είχαν ενίοτε φερθεί δουλικά απέναντι στον κατακτητή, η απελευθέρωση της Καλαμάτας όμως τους έφερε όλους κοντά ενωμένους στον κοινό σκοπό: τη σωτηρία της πατρίδας και τους γένους. Εγραφε ο Κολοκοτρώνης: "Η επανάσταση η εδική μας δεν ομοιάζει με καμμίαν απ’ όσες γίνονται την σήμερον εις την Ευρώπην. Της Ευρώπης αι επαναστάσεις εναντίον των διοικήσεών των είναι εμφύλιος πόλεμος. Ο εδικός μας πόλεμος ήταν ο πλέον δίκαιος, ήτον έθνος με άλλον έθνος". Η Καλαμάτα έτσι υπήρξε ο καταλύτης των κοινωνικών διαφορών και το πρότυπο της αρμονικής συνεργασίας όλων των Ελλήνων.
Η απελευθέρωση της Καλαμάτας έχει πια καταγραφεί στο συλλογικό υποσυνείδητο ως η κορυφαία στιγμή της μεσσηνιακής ιστορίας, οι δε πρωταγωνιστές της έχουν περάσει στο πάνθεο των ηρώων της εθνικής παλιγγενεσίας. Θα κλείσω με μια φράση του αείμνηστου Παναγιώτη Κανελλόπουλου: "Μόνον ιδέες όπως η Ελλάς και η Ελευθερία είναι δυνατόν να συνδέσουν την ματαιότητα με το ουράνιο".
Χρόνια πολλά!

*Ο Γιάννης Πλεμμένος είναι ερευνητής του Κέντρου Ερεύνης της
Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

*Πανηγυρικός 23ης Μαρτίου 2013