Στις 20 Αυγούστου τέλειωσε, με το τρίτο μνημόνιο, μία περίοδος που άρχισε με την κρίση χρέους 2009-10. Αναμφίβολα επρόκειτο για μια παταγώδη αποτυχία του παλαιού πολιτικού κατεστημένου. Ακολούθησαν τρία μνημόνια (= προγράμματα οικονομικής προσαρμογής) και δάνεια περίπου 280 δισ. ευρώ για να αποφευχθεί μια χαοτική χρεοκοπία.
Στη διαδικασία αυτή αναζήτησης διεξόδου, η πολιτική ηγεσία της χώρας ήταν σε μεγάλο βαθμό θεατής σε σύγχυση, καθώς οι «λύσεις» επιβλήθηκαν από τους εταίρους στην ΕΕ και το ΔΝΤ (αρχικά «τρόικα»). Ουδέποτε στην ελληνική ιστορία βρέθηκε η ελληνική οικονομική πολιτική υπό τόσο βαθιά επιτήρηση από τους ξένους. Τα προγράμματα προσαρμογής αντικατόπτριζαν τους συσχετισμούς δύναμης και την οικονομική φιλοσοφία που επικράτησε σε ολόκληρη την ΕΕ δίκην «δόγματος». Οι κυβερνήσεις μας, παρόλο που αποφάσιζαν σχεδόν καθ’ υπόδειξη των ξένων διάφορα μέτρα, συμπεριφέρθηκαν συνολικά ως «κουτοπόνηροι υποτακτικοί» που υπογράφουν τα πάντα και στη συνέχεια προσπαθούν να αποφύγουν το πικρό ποτήρι της εφαρμογής.
Σε ποια θέση βρίσκεται σήμερα η χώρα; Τι ακριβώς επιτεύχθηκε;
Υπάρχουν πράγματι ενδείξεις ανάκαμψης, κυρίως από τον τουρισμό και τη μικρή αύξηση των εξαγωγών. Η ανάπτυξη έχει επιστρέψει από το 2017 αλλά είναι ασθενική, ενώ η χώρα μετά από τόσο μακρά ύφεση θα έπρεπε να τρέχει. Η ανεργία μειώθηκε κάπως, αν και όχι τόσο για τους νέους. Θα δούμε πώς θα εξελιχθεί τον επόμενο χειμώνα.
Υπό την πίεση των δανειστών και την απειλή χρεοκοπίας έγιναν κάποιες μεταρρυθμίσεις, π.χ. στο εντελώς ανορθολογικό ασφαλιστικό και στη φορολογική διοίκηση με τη σύσταση της ΑΑ Δημοσίων Εσόδων. Επίσης, η δημόσια οικονομία συμμαζεύτηκε, καθώς τα πρωτογενή ελλείμματα από τα θηριώδη 22 δισ. ευρώ του 2009 εξαλείφθηκαν. Τα μεγάλα άλματα σε αυτά έγιναν όμως ως το 2014, τόσο από την κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου όσο και από την κυβέρνηση Α. Σαμαρά.
Η πορεία συνεχίσθηκε χάρη στην αλλαγή πολιτικής του Α. Τσίπρα, ο οποίος υπέγραψε ένα τρίτο «μνημόνιο» αφού ζήτησε από τον κόσμο να απορρίψει κάθε μνημόνιο με δημοψήφισμα.
Σήμερα (2018) ο προϋπολογισμός προβλέπει «πρωτογενές πλεόνασμα», δηλαδή έσοδα πάνω από τις δαπάνες για να πληρώνει τόκους για τα χρέη του Δημοσίου.
Υπάρχουν όμως πολλά «αλλά».
Πρώτον, η περίοδος προσαρμογής θα μπορούσε να είχε συντομευθεί αν δεν είχαν μεσολαβήσει οι καταστροφικές αποφάσεις της περιόδου 2015-2016 της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ. Σύμφωνα με υπολογισμούς του ΕΜΣ, κόστισαν δεκάδες δισ. ευρώ στη χώρα και προκάλεσαν την ύφεση του 2015 και 2016. Σήμερα βρισκόμαστε εκεί που ήμαστε στα τέλη του 2014.
Δεύτερον, την περίοδο των μνημονίων συνολικά κατέρρευσε το ΑΕΠ της χώρας με πρωτοφανή τρόπο, υποχωρώντας κατά 25% από το 2008, και η ανεργία παραμένει υψηλή κοντά στο 20%. Εκατοντάδες χιλιάδες νέοι, με προσόντα κυρίως, εγκαταλείπουν τη χώρα μαζικά. Ο πληθυσμός συρρικνώνεται. Οι τράπεζες είναι φορτωμένες με τεράστια χαρτοφυλάκια κόκκινων δανείων και το δημόσιο χρέος της Ελλάδας εξακολουθεί να είναι το υψηλότερο στην Ευρωζώνη, κοντά στο 180% του ΑΕΠ.
Υπάρχουν και άλλες ορατές ανοιχτές πληγές. Η Ελλάδα έχει μείνει με ανεπαρκείς δημόσιες υπηρεσίες, πολύ υψηλούς φορολογικούς συντελεστές, αδύναμα θεσμικά όργανα, πολλές μεταρρυθμιστικές εκκρεμότητες και δυσμενή δημογραφικά στοιχεία.
Η ποιότητα των δημοσίων υπηρεσιών υποφέρει από περικοπές και έλλειψη προσωπικού, κομματισμό και απαρχαιωμένες δομές. Υπάρχει διάχυτη απογοήτευση και αύξηση της φτώχειας.
Γενικά, η ελληνική οικονομία έχει θεραπεύσει λίγες μόνο από τις παλαιές παθογένειες, όπως δείχνουν όλες οι διεθνείς συγκρίσεις. Π.χ. το World Economic Forum, δείχνει μεταξύ άλλων ότι στην «αποτελεσματικότητα του δημοσίου τομέα» κατέχουμε, μεταξύ 137 χωρών, την περίοπτη 134η θέση!
Χαρακτηριστικά πάλι, η IMD βρήκε ότι στην κατηγορία των δεικτών της «Κυβερνητικής Αποτελεσματικότητας», η Ελλάδα βρίσκεται κι εφέτος στην 61η θέση, σημειώνοντας την 3η χειρότερη επίδοση μεταξύ των 63 χωρών που συμμετέχουν στην έρευνα (όπως ακριβώς και πέρυσι).
Ολα αυτά μας ανησυχούν για το μέλλον, καθώς δείχνουν ότι οι πολιτικές που εφαρμόσθηκαν συνολικά με τα τρία μνημόνια δεν είχαν αναπτυξιακό αντίκρισμα. Στα οκτώ χρόνια που πέρασαν, είδαμε επιδερμικές διορθώσεις που αφορούσαν κυρίως τους φόρους και τις δαπάνες του κράτους και την αγορά εργασίας, αλλά ελάχιστες μεταρρυθμίσεις που θα ενθάρρυναν σοβαρές επενδύσεις και επομένως την αύξηση του ΑΕΠ, και θα δημιουργούσαν νέες θέσεις εργασίας.
Η πολιτική μας κυβέρνησε χωρίς αναπτυξιακό σχέδιο και αντιπαθώντας κάθε μεταρρυθμιστική πρόταση. Μόνη της μέριμνα ήταν να εξασφαλίσει την επόμενη δόση των δανείων με επιδερμικές κινήσεις.
Στο μεταξύ, την ίδια ώρα που τέλειωσε το τρίτο μνημόνιο μαζεύονται σύννεφα στον περίγυρό μας, που θα δυσκολέψουν την πορεία μας τα επόμενα χρόνια. Η χώρα είναι ευάλωτη σε εξωτερικές αναταραχές. Οπως έγραψε πρόσφατα ο καθηγητής Κώστας Μήλας, η Ελλάδα μοιάζει με αρχαία τριήρη που, χωρίς πανιά ή κατάρτι, ετοιμάζεται να εισέλθει στον ωκεανό των «αγορών» μετά το τέλος του μνημονίου.
Απλοποιώντας κάπως τα πράγματα νομίζω ότι η Ελλάδα στο μέλλον ή θα περιέλθει σε μια κατάσταση διαρκούς στασιμότητας και αγωνίας ή θα καταφέρει να αναπτυχθεί γρήγορα. Ομως χρειάζεται μια κρίσιμη μάζα μεταρρυθμίσεων για να βγούμε από το τέλμα της χαμηλής ανάπτυξης και να αποφύγουμε νέους κινδύνους.
Αυτό θα είναι το στοίχημα της επόμενης κυβέρνησης.
Μέρος ομιλίας στα Αρφαρά Καλαμάτας (22-8-2018) που οργάνωσε η τοπική Πρωτοβουλία Πολιτών.
