Τη μνήμη των πρώτων εκτελεσμένων της γερμανικής κατοχής στη Μεσσηνία τιμούν αύριο οι συγγενείς των θυμάτων και οι άνθρωποι που γνωρίζουν την τραγική ιστορία. Σαν σήμερα Σάββατο, πριν από 69 χρόνια, στο αεροδρόμιο της Τριόδου εκτελέσθηκαν 10 Μεσσήνιοι που κρατούνταν όμηροι στο στρατόπεδο και τα σφαγεία της Τρίπολης. Μια ιστορία που παρέμενε άγνωστη ολόκληρες δεκαετίες, αλλά ξετυλίχτηκε μπροστά μας με τον πλέον τραγικό τρόπο όταν πέρυσι ο Ντένης Δημητρέας, ο πατέρας του οποίου ήταν ένας από τους 10, αποφάσισε να εκδώσει το βιβλίο "Οι μελλοθάνατοι της Καλαμάτας". Πρόκειται για μια συγκλονιστική αφήγηση της ομηρείας στην Τρίπολη από τη σύλληψη μέχρι την εκτέλεση, μέσα από τα γράμματα του Κώστα Δημητρέα στην οικογένειά του. Μέσα από αυτά ο αναγνώστης παρακολουθεί την ανησυχία στην αρχή και κάποιες ελπίδες σωτηρίας να αχνοφέγγουν. Την προσπάθεια του φυλακισμένου δικαστικού υπαλλήλου να υποδείξει τους ανθρώπους που θα μπορούσαν να τον βοηθήσουν για να φύγει από την κόλαση. Την απελπισία όσο περνούν οι ημέρες και δεν υπάρχει μια καλή είδηση. Τις νουθεσίες αλλά και την ταραχή καθώς η ημέρα της εκτέλεσης φαινόταν να φθάνει: "Κάτι μου λέει πως οι μέρες μου λιγοστεύουν. Μια παράκληση έχω μονάχα να φωτογραφηθείτε όλοι απόψε και αύριο να μου στείλετε τη φωτογραφία σας". Και σε άλλο γράμμα: "Ο Ουγκώ γράφων την τελευταίαν ημέραν καταδίκου, εφαντάσθη μόνον την αγωνίαν και την φρίκην της. Εμείς την εζήσαμε απόψε".
Η περιγραφή των συναισθημάτων είναι αδύνατη και θα άξιζε να διαβάσει κάποιος προσεκτικά τόσο τα γράμματα, όσο και τα κείμενα που συνοδεύουν την έκδοση. Στη μνήμη αυτών των ανθρώπων επιλέξαμε σήμερα να παρουσιάσουμε την ιστορία όπως τη διηγείται ο Γιώργος Μπακόπουλος μέσα από το βιβλιαράκι "Ηρωικά και Ανθρώπινα".
Ημέρα πένθους για την Καλαμάτα η 25η Νοέμβρη 1943. Οι τοπικές εφημερίδες δημοσιεύουν ανακοίνωση του Γερμανού φρουράρχου, αντισυνταγματάρχη Ενκχολμ για την εκτέλεση δέκα Καλαματιανών, την προηγούμενη ημέρα στο αεροδρόμιο της Τριόδου.
Η ομαδική εκτέλεση έγινε επειδή οι χιτλερικοί, στυγνοί εφαρμοστές του βάρβαρου δόγματος περί ομαδικής ευθύνης, είχαν εκδώσει μια ειδική "ταρίφα αίματος". Ο τραυματισμός Γερμανού στρατιωτικού είχε κοστολογηθεί με εκτελέσεις 10 ομήρων και ο φόνος με 50.
Η "ταρίφα" ίσχυε σε όλες τις κατεχόμενες χώρες και το γεγονός ότι οι άνθρωποι που στήνονταν μπροστά στα εκτελεστικά αποσπάσματα δεν είχαν πυροβολήσει κανένα Γερμανό δεν είχε την παραμικρή σημασία για τους ναζίδες. Πίστευαν ότι με τον τρόπο αυτό θα έσπαζαν το αγωνιστικό φρόνημα των υπόδουλων λαών. Η θηριωδία όμως αυτή των στρατευμάτων του Γ’ Ράιχ, δεν μπόρεσε να σβήσει τη δίψα για λευτεριά. Αντίθετα, όπως αποδείχτηκε, την άναβε περισσότερο...
Θλίψη και οργή για την τραγική είδηση. Κλειστά τα μαγαζιά, σφιγμένα τα πρόσωπα, θρήνος και κατάρες από τους συγγενείς των αδικοσκοτωμένων. Οταν έπεσε το σούρουπο, μερικοί τολμηροί βρήκαν τον τρόπο να στήσουν μαύρες σημαίες σε διάφορα σημεία της πόλης. Μια απ’ αυτές κυμάτισε για λίγο, μερικές δεκάδες μέτρα από το κτήριο της Τράπεζας της Ελλάδος, στον πάνω όροφο του οποίου στεγαζόταν το Γερμανικό Φρουραρχείο.
Η αντίστροφη μέτρηση για τη ζωή δέκα ανθρώπων άρχισε στις 12 Νοέμβρη. Οι άνθρωποι που θα "κληρώνονταν", ήταν από τους Καλαματιανούς που είχαν συλληφθεί από καιρό ή πρόσφατα, με φανταστικές κατηγορίες οι περισσότεροι. Φυσικά δεν είχαν καμία σχέση με το περιστατικό που θα τους οδηγούσε στο θάνατο. Ούτε καν το είχαν πληροφορηθεί.
Στις 12 Νοέμβρη λοιπόν, ένας αντιστασιακός αντάλλαξε πυροβολισμούς με Γερμανό στρατιώτη -γερμανοντυμένο Ελληνα πράκτορα της Γκεστάπο για να ακριβολογούμε- στο κέντρο της Καλαμάτας, με αποτέλεσμα να τραυματιστεί ελαφρά ο δεύτερος.
Ο αντιστασιακός ήταν ο Ηλίας Βασιλόπουλος, που τρεις μήνες αργότερα πιάστηκε από τους Γερμανούς οι οποίοι τον κρέμασαν σε μια κολόνα του τραμ μπροστά στο κατάστημα ψιλικών Τσιντέα στην πλατεία 23ης Μαρτίου, δίπλα σχεδόν στην αφετηρία των αστικών λεωφορείων.
Εκείνο το απόγευμα ο αντιστασιακός βρισκόταν στο "Στιλβωτήριον Υποδημάτων" του Χρήστου Γαβρά, γωνία Αριστομένους και Καίσαρη (Ταϋγέτου λεγόταν τότε). Στη θέση του παλαιού κτηρίου, ιδιοκτησίας τότε Γ. Παπαδόπουλου, βρίσκεται σήμερα πολυώροφη πολυκατοικία και ακριβώς στο χώρο που ήταν το στιλβωτήριο έχει εγκατασταθεί το φαρμακείο της Γιάννας Μουτεβελή.
Ο "Γερμανός" ανέβαινε την Αριστομένους συνοδεύοντας μια κοπέλα. Και είτε επειδή αυτή του υπόδειξε τον αντιστασιακό, είτε επειδή κάτι υποψιάστηκε, τράβηξε το πιστόλι και κινήθηκε εναντίον του. Εκείνος έτρεξε να βγει από την άλλη πόρτα, στην Ταϋγέτου, πυροβολώντας. Φάνηκε -τότε- τυχερότερος από το "Γερμανό". Τον τραυμάτισε, ενώ οι σφαίρες του άλλου δεν βρήκαν στόχο. (Η παρουσία της κοπέλας στο επεισόδιο, έκανε μερικούς να μιλήσουν για "γυναικοδουλειές". Αυτή η εκδοχή όμως δεν επαληθεύτηκε τελικά).
Αναστάτωση στην Καλαμάτα μετά τον τραυματισμό του "Γερμανού". Οι τοπικές αρχές κατοχής κυριολεκτικά "σκύλιασαν" και αντέδρασαν με τον κλασικό ναζιστικό τρόπο. Διέταξαν την εκτέλεση δέκα ομήρων.
Παράλληλα, ο Γερμανός φρούραρχος, επιχειρώντας να εκθέσει την Αντίσταση, έκανε μια "προσφορά". Αφησε να διαρρεύσει ότι αν το ΕΑΜ δεχόταν να παραδώσει μέσα σε τρεις ημέρες το δράστη του τραυματισμού, δεν θα εκτελούσε κανέναν άλλο. Φυσικά, δεν πήρε απάντηση. Οχι βέβαια επειδή δεν υπήρχε καμία εγγύηση ότι θα τηρούσε την υπόσχεσή του (οι Ιταλοί είχαν αποδείξει νωρίτερα στην περίπτωση του Νοέα πόσο σέβονταν το λόγο τους όλα τα φασιστοειδή). Αλλά για λόγους αρχής. Είναι αδιανόητο να κάνει η Αντίσταση το χωροφύλακα των κατακτητών.
Στο μεταξύ είχαν αρχίσει οι διαδικασίες για την επιλογή των εξιλαστήριων θυμάτων, ανάμεσα στους Καλαματιανούς ομήρους που ήταν κλεισμένοι στις φυλακές της Τρίπολης. Τα κριτήρια σε γενικές γραμμές καθορίστηκαν σε μια προκαταρκτική σύσκεψη που έγινε στο εκεί Γερμανικό Φρουραρχείο.
Ετσι, κάποιο πρωινό δύο Γερμανοί αξιωματικοί με το διερμηνέα τους επισκέφθηκαν τους φυλακισμένους στο στρατόπεδο και στα σφαγεία της αρκαδικής πρωτεύουσας για να καταγράψουν τους Μεσσήνιους που ήταν κλεισμένοι εκεί.
Κατά κάποιο παράδοξο τρόπο, εκείνον τον καιρό κυκλοφορούσε μια φήμη ότι ο τότε "νομάρχης" Μεσσηνίας φρόντιζε για την απελευθέρωση όλων των συμπατριωτών του. Ετσι, οι Μεσσήνιοι φυλακισμένοι, μόνο που δεν ευχαρίστησαν τους Γερμανούς που πήγαν εκεί για να συντάξουν το σχετικό κατάλογο. Το βραδάκι οι Γερμανοί επισκέφθηκαν και πάλι τις δύο φυλακές της Τρίπολης. Αυτή τη φορά όμως, φεύγοντας πήραν μαζί τους δέκα ανθρώπους. Εναν από τα σφαγεία και εννέα από το στρατόπεδο. Ηταν οι άτυχοι που τους έλαχε ο κλήρος να κορέσουν τη ναζιστική αιμοβορία.
Αυτοί οι μάρτυρες της λευτεριάς ήταν οι Παναγιώτης Καπετανάκης 31 χρόνων, Δημήτρης Χαρίτος 26, Κούλης Ανδρεάκος 29, Βασίλης Λημναίος 24, Χατσίκ Ασλανιάν 24, Αγκόπ Φενδιάν 24, Βαχίλ Μασιάν 43, Πέτρος Ρόθος 20, Κωνσταντίνος Δημητρέας 34, Παναγιώτης Τζουβελέκης 35.
Χωρίς καθυστέρηση, γιατί είχε πια νυχτώσει, τους έβαλαν στην κλούβα και με ισχυρή συνοδεία τους μεταφέρανε στο αεροδρόμιο της Τριόδου. Εκεί τους εκτέλεσαν.
Ηταν 24 Νοέμβρη 1943.
Στην Καλαμάτα μέχρι και την τελευταία στιγμή, οι συγγενείς όλων των φυλακισμένων συνέχιζαν την υπεράνθρωπη προσπάθειά τους να σώσουν τους ανθρώπους τους. Επιστράτευσαν παλιές γνωριμίες, χτύπησαν τις πόρτες των ισχυρών της εποχής. Χαμένος κόπος. Στην απόγνωσή τους κινητοποίησαν τις γυναίκες της πόλης μας και πέτυχαν να οργανώσουν συλλαλητήριο έξω από το Γερμανικό Φρουραρχείο. Η κατάσταση όμως έφτασε στο προδιαγραμμένο τέλος.
Τραγική ειρωνεία. Μια μέρα πριν την εκτέλεση ήρθαν ευχάριστα νέα από συγγενείς των φυλακισμένων που βρίσκονταν στην Αθήνα.
Ηταν μερικές μητέρες, αδερφές και γυναίκες εκείνων που είχαν "κληρωθεί" για το απόσπασμα -ανάμεσα σ’ αυτές και η γυναίκα του Δημητρέα- οι οποίες σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να σώσουν τους ανθρώπους τους, είχαν ανεβεί στην πρωτεύουσα και ήρθαν σε επαφή με τα "ύπατα κλιμάκια". Αυτές λοιπόν επικοινώνησαν με τους δικούς τους στην Καλαμάτα και τους πληροφόρησαν ότι από την Ανώτατη Διοίκηση του στρατού κατοχής τούς διαβεβαίωσαν ότι δεν πρόκειται να γίνει καμία εκτέλεση. Οι εδώ συγγενείς αναθάρρησαν και την άλλη ημέρα η είδηση για την εκτέλεση έπεσε σαν κεραυνός.
Αυτά μου τα είπε το 1987 ο γιος ενός από τους εκτελεσθέντες, ο - μακαρίτης τώρα - Πίπης (Παύλος) Δημητρέας.
Υπάρχει όμως και άλλη εκδοχή. Αυτή που αναφέρει στο βιβλίο του με τον τίτλο "Αναμνήσεις της Μεσσηνιακής Κατοχής, από την σκοπιάν της Δημαρχίας Καλαμών" (Αθήναι 1971) ο τότε "δήμαρχος" Καλαμάτας -επίσης μακαρίτης- Φώτιος Τσαγκάρης. Ενα βιβλίο πάντως, όπου υπάρχουν και εξόφθαλμες ανακρίβειες και αντιφάσεις.
Οπως γράφει μεταξύ άλλων, ανέβηκε μόνος του στην Αθήνα γι’ αυτό το ζήτημα, αλλά στη συνάντησή του με τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό παρευρισκόταν και επταμελής αντιπροσωπεία Καλαματιανών στην οποία πλειοψηφούσαν οι γυναίκες. Επακολούθησε -συνεχίζει- επίσκεψη όλων στο γραφείο του Ι. Ράλλη, τον οποίο είχε ενημερώσει γι’ αυτό το θέμα την προηγούμενη ημέρα. Εκεί -πάντοτε σύμφωνα με τα γραφόμενά του- ο ιδιαίτερος του κατοχικού "Πρωθυπουργού", τον πληροφόρησε ότι ο Ράλλης μαζί με το Δαμασκηνό φρόντιζαν να δοθεί ευνοϊκή λύση και έτσι έφυγαν -αυτός και η αντιπροσωπεία- ανακουφισμένοι. Ομως -καταλήγει σχετικά με το ίδιο θέμα- αργά το βράδυ της ίδιας ημέρας έμαθαν ότι οι Γερμανοί εκτέλεσαν τους 10 ομήρους. (Επειδή "θύμωσαν" για το συλλαλητήριο των γυναικών στην Καλαμάτα, όπως αφήνει να εννοηθεί).
Ισως λοιπόν η διαβεβαίωση του ιδιαίτερου του Ράλλη ότι εκείνος και ο Δαμασκηνός "φρόντιζαν" για τη σωτηρία των "Δέκα" (και όχι "υπόσχεση" από την Ανώτατη Διοίκηση του στρατού κατοχής) να ήταν η αφορμή που οι συγγενείς των μελλοθάνατων ειδοποίησαν τους δικούς τους στην Καλαμάτα για την αποτροπή της εκτέλεσης.
Αξίζει να γίνει ιδιαίτερη αναφορά σε μια "λεπτομέρεια". Κάτω από την ανακοίνωση για την ομαδική εκτέλεση που δημοσιεύθηκε στις τοπικές εφημερίδες, υπάρχει και άλλη σχετική ανακοίνωση του Γερμανού φρουράρχου, που αποτελεί μνημείο κυνισμού. Ο "πολύς" Ενκχολμ παριστάνει τον φιλεύσπλαχνο, διδάσκει ανθρωπισμό, ρίχνει σε άλλους την ευθύνη αλλά παράλληλα απειλεί και με άλλες εκτελέσεις. Η ανακοίνωση αναφέρει επί λέξει:
"Σχετικώς με την σημερινήν ανακοίνωσιν περί εκτελέσεως 10 ομήρων γνωστοποιώ τα εξής: Παρά ανωτέραν διαταγήν κατώρθωσα να επιτύχω παρά τη προϊσταμένη μου αρχή τριήμερον αναστολήν της εκτελέσεως ελπίζων ότι ο δράστης θα παρεδίδετο εντός τριημέρου προθεσμίας υπό των συναδέλφων του προς τους οποίους κατέφυγε μετά το έγκλημά του και οι οποίοι ακόμη τον αποκρύπτουν. Μολονότι διεβίβασα το τελεσίγραφον τούτο μέσω εξεχουσών προσωπικοτήτων της πόλεως εις τους αρχηγούς της οργανώσεως της ΕΑΜ, ούτοι δεν έλαβον ουδέν μέτρον προς παράδοσίν του. Τουναντίον αυτοί που χρησιμοποιούν εις κάθε ευκαιρίαν μεγαλοφώνως τας λέξεις κοινωνική αλληλεγγύη, δικαιοσύνη και αδελφοσύνη, εθυσίασαν προς χάριν ενός κακούργου συναδέλφου των, χωρίς να ερυθριάσουν, δέκα οικογενειάρχας συμπολίτας των. Εάν τυχόν επαναληφθή εις το μέλλον τοιαύτη απόπειρα κατά Γερμανού στρατιώτου, θα ευρεθώ δυστυχώς εις την δυσάρεστον θέσιν να εκτελέσω την γνωστήν διαταγήν του Στρατιωτικού Διοικητού Ελλάδος. Ο Φρούραρχος Καλαμών".
Λίγο μετά την Κατοχή τα λείψανα ενός από τους εκτελεσθέντες, του Κ. Δημητρέα, διακομίσθηκαν στην Καλαμάτα και τάφηκαν στο ίδιο μνημείο με τους 200 που είχαν εκτελεστεί στο Σύνταγμα και είχαν ταφεί από τους Γερμανούς στα Σφαγεία. Η αναγνώριση έγινε από τη βέρα του.
Στον τόπο της εκτέλεσης υπάρχει σήμερα μνημείο στο οποίο αναγράφονται τα ονόματα των δέκα μαρτύρων της λευτεριάς. Ανεγέρθηκε το 2001 με πρωτοβουλία του τότε προέδρου της πρώην Κοινότητας Τριόδου (Δημοτικό Διαμέρισμα Μεσσήνης πλέον) Μιχάλη Παναγιωτόπουλου, ο οποίος, παιδί, σύμφωνα με δήλωσή του, ήταν αυτόπτης -άθελά του- μάρτυρας της εκτέλεσης.
Απόσπασμα απ’ το βιβλίο του Γεωργίου Β. Μπακόπουλου
"Ηρωικά και Ανθρώπινα"
