Και κάθε παιδί για να έχει μία ομαλή ψυχοσυναισθηματική εξέλιξη, έχει ανάγκη από δύο βασικά πράγματα: την αγάπη και την ασφάλεια. Κάθε φορά που ένας γονιός θέτει ένα όριο σημαίνει ότι συνοδεύει το παιδί του στη διαδικασία της ωρίμανσής του, παρέχοντας ένα ασφαλές πλαίσιο με αγάπη και κανόνες, τόσους όσους μπορεί να αντέξει…

Οι ψυχολόγοι των δύο Κέντρων Στήριξης των Παιδικών Χωριών SOS Καλαμάτας, Χριστίνα Αναστασοπούλου (Χ.Α.) και Κλειώ Κατιγιαννάκη (Κ.Κ.), προτρέπουν να φανταστούμε την οριοθέτηση ως ένα προστατευτικό δίχτυ ασφαλείας και απαντούν στο αν… υπάρχει συνταγή επιτυχίας.

Συνέντευξη στη Νικολέττα Κολυβάρη

- Οι ψυχολόγοι και οι κοινωνικές λειτουργοί των Παιδικών Χωριών SOS Καλαμάτας το τελευταίο διάστημα παρατηρώ ότι έχετε ξεκινήσει ομιλίες σε σχολεία πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης για τη σημασία των ορίων στη σχέση γονέα - παιδιού. Πώς ξεκίνησε η πρωτοβουλία; Με τι αφορμή; 

Χ.Α.: Τα Παιδικά Χωριά SOS όπως γνωρίζετε, διατηρούν εδώ και πάνω από 10 χρόνια, δύο κέντρα στην Καλαμάτα, που εργάζονται με οικογένειες ώστε αυτές να ενδυναμωθούν, να ενισχυθούν οι γονείς στο ρόλο τους και να προληφθούν σοβαρές καταστάσεις που θα οδηγούσαν σε ενδεχόμενη απομάκρυνση των παιδιών. Στο πλαίσιο αυτής της λογικής της πρόληψης, γίνονται τακτικά συνεργασίες με σχολεία και άλλους φορείς της πόλης, ώστε να ευαισθητοποιηθεί η κοινότητα γύρω από σημαντικά ζητήματα, όπως για παράδειγμα τα δικαιώματα των παιδιών, η αξία του ελεύθερου χρόνου, ή η συγκεκριμένη πιο πρόσφατη θεματική που αφορά στη σημασία που έχουν τα όρια για την καλή ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού. Η θεματική αυτή αναπτύχθηκε μετά από αίτημα ενός συγκεκριμένου σχολείου, φάνηκε όμως πως είναι επίκαιρη όχι μόνο για τους εκπαιδευτικούς που κάποιες φορές δυσκολεύονται να οριοθετήσουν το παιδί στο σχολικό πλαίσιο, αλλά και για τους γονείς που συχνά διστάζουν να πουν στο παιδί τους «όχι», φοβούμενοι ότι θα γίνουν άκαμπτοι και αυστηροί, έχουν δηλαδή συνδέσει το όριο με κάτι αρνητικό και περιοριστικό.

- Τι σημαίνει βάζω όρια στα παιδιά; Γιατί τα χρειάζονται;

Κ.Κ.: Κάθε παιδί για να έχει μία ομαλή ψυχοσυναισθηματική εξέλιξη, έχει ανάγκη από δύο βασικά πράγματα: την αγάπη και την ασφάλεια. Τα όρια προσφέρουν λοιπόν στο παιδί ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο θα νιώσει ασφάλεια και σιγουριά για να μεγαλώσει και να πειραματιστεί. Αποτελούν ένα σημαντικό βήμα προς την αυτογνωσία και την ανεξαρτησία. Μαθαίνω στο παιδί μου να έχει όρια, σημαίνει πως του διδάσκω το πώς να ενσωματωθεί και να προσαρμοστεί στον κόσμο. Του μαθαίνω να επιλέγει από μόνο του σιγά σιγά τις κατάλληλες συμπεριφορές κατά περίπτωση, ώστε να οδηγηθεί μεγαλώνοντας στην αυτονομία μέσα από τις επιλογές του. Τα όρια στην τελική ανάλυση είναι η μετάδοση αξιών και γνώσεων στα παιδιά, για να μπορέσουν να έχουν μία αρμονική σχέση με το κοινωνικό τους περιβάλλον.

- Είναι εύκολο για ένα γονιό να διαχειριστεί τις προκλητικές συμπεριφορές του παιδιού του; 

Κ.Κ.: Πολλές φορές, ίσως τις περισσότερες είναι ομολογουμένως αρκετά δύσκολο, γιατί τα παιδιά αντιδρούν συνήθως στην οριοθέτηση, δοκιμάζοντας έτσι τα όρια των γονιών τους. Ο καταλληλότερος χειρισμός σε αυτή την περίσταση είναι η σταθερότητα και κυρίως η ψυχραιμία και η υπομονή.

- Ας φανταστούμε την οριοθέτηση ως ένα προστατευτικό δίχτυ ασφαλείας… Σε ποια ηλικία, ή να το ρωτήσω αλλιώς, σε ποιο στάδιο ανάπτυξης ανταποκρίνεται το παιδί; 

Χ.Α.: Το λέτε πολύ καλά, τα όρια είναι όντως κάτι σαν ένα προστατευτικό δίχτυ ασφαλείας. Το παιδί ερχόμενο στον κόσμο, ανώριμο καθώς είναι, έχει την ανάγκη το δίχτυ αυτό να είναι αρκετά πυκνό, να φιλτράρει πολλά πράγματα. Χρειάζεται κάποιον ενήλικα να είναι πλάι του και να ανταποκρίνεται με ευαισθησία στις ανάγκες του, να τις κατανοεί και να τις προβλέπει, για παράδειγμα να το θρέφει, να το προστατεύει από τα δυσάρεστα ερεθίσματα, να το καθησυχάζει κ.α. Ειδικά το πρώτο διάστημα της βρεφικής ζωής, το παιδί δεν μπορεί να διαχωρίσει τον εαυτό του από τον φροντιστή που συνήθως είναι η μητέρα. Σταδιακά καθώς αναπτύσσεται, αντιλαμβάνεται ότι ο φροντιστής, είναι κάτι ξεχωριστό από εκείνο. Περίπου στους οκτώ μήνες το παιδί αρχίζει να αναπτύσσει άγχος προς τα ξένα πρόσωπα. Επίσης κατακτά αυτό που λέμε τη μονιμότητα του αντικειμένου. Πρόκειται για μια νοητική εξέλιξη που του επιτρέπει να αντιλαμβάνεται ότι τα αντικείμενα έχουν σταθερή παρουσία. Έτσι δεν ανησυχεί ότι για παράδειγμα η μητέρα θα εξαφανιστεί αν φύγει από το οπτικό του πεδίο. Ο κόσμος από μια αδιαφοροποίητη εναλλαγή ερεθισμάτων, σχηματοποιείται. Ο εαυτός και ο άλλος αναπαρίστανται εντός του και ξεχωρίζουν. Περίπου στους 18 μήνες το παιδί συνήθως έχει διαμορφώσει μια σταθερή εσωτερική αναπαράσταση του κύριου φροντιστή του, κάτι που του δίνει ασφάλεια και του επιτρέπει να απομακρύνεται από αυτόν/αυτήν. Διαμορφώνεται έτσι η πρώτη αίσθηση του «ορίου», αυτού δηλαδή που μας ενώνει και μας ξεχωρίζει από τον άλλο.

Το δίχτυ ασφαλείας, καθώς το παιδί μεγαλώνει και ωριμάζει, μπορεί και χρειάζεται να γίνεται λιγότερο πυκνό, αφήνοντας του τη δυνατότητα να πειραματιστεί, να δοκιμάσει την αυτονομία του, να πάρει πρωτοβουλίες αλλά πάντα μέσα σε ένα πλαίσιο ασφάλειας, προσαρμοσμένα δηλαδή στο αναπτυξιακό του στάδιο. Η διαδικασία αυτή κορυφώνεται στην εφηβεία για να οδηγήσει το άτομο στην πλήρη αυτονομία στην ενήλικη ζωή.

Τώρα, αν πάρουμε το «όριο» ως την ικανότητα του παιδιού να ελέγχει τις παρορμήσεις του και να αποδέχεται κανόνες, θα λέγαμε ότι η πρώτη τέτοια κατάκτηση έρχεται με την εκπαίδευσή του στην τουαλέτα, λίγο μετά τα δύο έτη. Το παιδί μετά τα δύο έτη νιώθει το αίσθημα της ντροπής αν αντιληφθεί ότι κάνει κάτι που απαγορεύεται και μπορεί να κρύψει για παράδειγμα το πρόσωπό του. Χρειάζεται μια προσοχή στη στάση μας σε αυτό το στάδιο, ώστε να το διευκολύνουμε να μπορεί να συνδυάσει την τήρηση των κανόνων που θέτουμε, χωρίς να αναχαιτιστεί η διάθεση του για εξερεύνηση και αυτονομία.

- Μήπως οι κηδεμόνες ξεχνάμε, όταν θέτουμε ένα όριο, την οπτική του παιδιού; 

Χ.Α.: Δεν είναι δύσκολο να ξεχάσουμε την οπτική του παιδιού. Ειδικά όταν βρισκόμαστε σε μια καθημερινότητα απαιτητική και στρεσογόνα, είναι εύκολο να υπάρχουν στιγμές που μπορεί να γίνουμε διεκπεραιωτικοί ή να λειτουργήσουμε αντανακλαστικά, ανατρέχοντας στα μοτίβα συμπεριφοράς και οριοθέτησης που έχουν εγγραφεί μέσα μας από την εμπειρία μας από τους δικούς μας γονείς. Τι σημαίνει όμως θέτω ένα όριο; Θέτω μια απαγόρευση και βάζω μια συνέπεια; Η οριοθέτηση είναι πολλά περισσότερα από αυτό. Σημαίνει συνοδεύω το παιδί μου στη διαδικασία της ωρίμανσής του, παρέχοντας ένα ασφαλές πλαίσιο με αγάπη και κανόνες, τόσους όσους μπορεί να αντέξει, ένα πλαίσιο προσαρμοσμένο στο αναπτυξιακό του στάδιο. Με αυτή την έννοια είναι σημαντικό ως γονέας να μην αρκεστώ σε αυτά που έχω μάθει εμπειρικά, να ζητήσω βοήθεια και ενημέρωση από ειδικούς, ώστε να μπορέσω να διατηρήσω όχι την οπτική του παιδιού, αλλά την οπτική του γονέα που αναγνωρίζει τις ανάγκες του παιδιού του.

- Υπάρχει συνταγή επιτυχίας; 

Κ.Κ.: Η οριοθέτηση είναι μία διαδικασία μακρόχρονη, που αρχίζει σχεδόν από τους πρώτους μήνες της γέννησης ενός παιδιού. Είναι το σταδιακό χτίσιμο μιας αμοιβαίας σχέσης σεβασμού και ενδιαφέροντος του ενός προς τον άλλο. Άρα όσο πιο νωρίς, τόσο πιο καλά. Τα όρια πρέπει να είναι σαφή και σταθερά, προσαρμοσμένα στην ηλικία και την προσωπικότητα του παιδιού, να αποτελούν μία λογική συνέπεια και όχι μία ξαφνική τιμωρία, μία συμφωνία ανάμεσα στους γονείς και το παιδί.

- Αυτή η… πλάνη, πριν την απόκτηση παιδιών, πως “τα δικά μου παιδιά δεν θα συμπεριφέρονται με αυτό τον τρόπο!”, να υποθέσω ότι είναι κοινή σε όλους τους γονείς; Και πως ορισμένοι μπερδεύουν τους “όρους” με τα “όρια”; 

Χ.Α.: Ενδεχομένως πριν την απόκτηση παιδιών η διαδικασία της οριοθέτησης να φαντάζει όντως πιο απλή, με την έννοια ότι είναι θεωρητική. Όταν όμως έλθει η εμπειρία, τα πράγματα μπαίνουν σε μια πραγματική διάσταση και η ίσως εξιδανικευμένη εικόνα του εαυτού μας ως γονείς, θα χρειαστεί να αλλάξει. Μην ξεχνάμε πως τα παιδιά πάντα θα αντιδράσουν στα όρια, θα προσπαθήσουν να τα καταρρίψουν, ακριβώς για να δουν αν έχουν κάποια ισχύ. Θα έχουν λοιπόν την τάση να μας θυμώσουν και να προκαλέσουν να βγει στην επιφάνεια η πιο άσχημη πλευρά μας, ειδικά στην εφηβεία. Τα «όρια» όμως όντως δεν ταυτίζονται με τους «όρους». Είναι σημαντικό να μπαίνουν κανόνες και να γνωρίζει το παιδί εκ των προτέρων τη συνέπεια που θα έχει η μη τήρηση τους, ωστόσο η αγάπη μας προς τα παιδιά μας θα πρέπει να είναι ξεκάθαρο ότι θα είναι άνευ «όρων». Δεν μπαίνει σε διαπραγμάτευση η αγάπη μας προς αυτά ακόμα και αν παραβούν κάποιο κανόνα. Διαχωρίζουμε την πράξη από το ίδιο το παιδί, αποφεύγουμε να του βάζουμε ταμπέλες όπως «κακό παιδί», «ανήσυχο» κ.α. και αφού του υπενθυμίσουμε, όντας και οι δυο ήρεμοι τι έκανε λάθος και τι συνέπεια έχει, δεν του κρατάμε μούτρα, θυμό κλπ.

- Τελικά, μήπως να γίνουμε οι ίδιοι το παράδειγμα; 

Κ.Κ.: Η διαδικασία της οριοθέτησης δεν είναι αναγκαία και σημαντική μόνο για το παιδί, αλλά για όλο το οικογενειακό σύστημα. Είναι πολύ σημαντική για τη διαμόρφωση της ταυτότητας των μελών του, για την κατανόηση των ρόλων τους και την ανάδειξη της εμπιστοσύνης προς τους γονείς. Η οριοθέτηση είναι διδασκαλία και δεδομένου ότι τα παιδιά μαθαίνουν από τις πράξεις μας, είναι απαραίτητο να βάλουμε εμείς πρώτα όρια στον εαυτό μας, προσφέροντας έτσι πρότυπα συμπεριφοράς προς μίμηση.