Τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα τεσσάρων λύσεων για την αντιπλημμυρική προστασία της Καλαμάτας από το Νέδοντα και τα ρέματα καταγράφει η τεχνική έκθεση του καθηγητή Υδρολογίας του ΕΜΠ Δημήτρη Κουτσογιάννη.
Σύμφωνα με τη “μηδενική λύση” δεν γίνεται κανένα έργο εκτός από τη συντήρηση των υποδομών ενώ η “Λύση 1” εφαρμόζει απαρέγκλιτα τη μελέτη του Μορέα με υψηλό δείκτη προστασίας και κίνδυνο νομικής εμπλοκής.
Η “Λύση 2 ” προβλέπει απομείωση παροχής του Νέδοντα στην Καλαμάτα χωρίς αφαίρεση των σκεπασμένων τμημάτων αλλά με μεγαλύτερη εκβάθυνση στην έξοδο του ποταμού, και στα υποστυλωμένα τμήματα. Προβλέπει επίσης ενίσχυση των αναβαθμών και σε ορίζοντα δεκαετίας κατασκευή φραγμάτων στο ανάντι του ποταμού.
Τέλος η “Λύση 3” που προβλέπει επαναφυσικοποίηση της κοίτης αν και είναι η οικονομικότερη από όλες εκτιμάται δεν θα είναι αποδεκτή στη φάση αυτή από την κοινωνία της Καλαμάτας.
Αξίζει να σημειωθεί ότι σύμφωνα με την έκθεση και την μελέτη των στοιχειών της πλημμύρας του 2016 "η σημερινή παροχετευτικότητα της διευθετημένης κοίτης μπορεί να θεωρηθεί 200 κυβικά μέτρα ανά δευτερόλεπτο, δηλαδή υπερδιπλάσια των εκτιμήσεων 75 – 100 κυβικών μέτρων ανά δευτερόλεπτο
ΛΥΣΗ 0: ΜΗΔΕΝΙΚΗ
Σύμφωνα με την έκθεση: «Στη μηδενική λύση δεν κατασκευάζεται κανένα νέο έργο, παρά μόνο γίνεται συντήρηση και ενδεχομένως επισκευή των υφιστάμενων. Στην περίπτωση του Νέδοντα, απ’ όλα τα προηγούμενα και κυρίως απ’ το ιστορικό και απ’ την ανάλυση του πλημμυρικού επεισοδίου του Σεπτεμβρίου 2016, προκύπτει ότι υπάρχει ήδη ένα αρκετά καλό επίπεδο προστασίας. Πλεονέκτημα από την τυχόν υιοθέτηση αυτής της λύσης είναι ότι δεν θα υπάρχουν οχλήσεις και περιβαλλοντικές επιπτώσεις.
Το μειονέκτημα είναι ότι δεν θα βελτιωθεί η αντιπλημμυρική προστασία της πόλης και παράλληλα δεν θα αναβαθμιστούν τα υπάρχοντα έργα, τα οποία έχουν υποστεί τη φθορά του χρόνου.»
ΛΥΣΗ 1: ΥΠΑΡΧΟΥΣΑ ΜΕΛΕΤΗ ΑΝΑΔΙΕΥΘΕΤΗΣΗΣ (ΜΟΡΕΑ)
Η έκθεση αναφέρει για τη μελέτη του "Μορέα": «Η Λύση 1 έχει ήδη συζητηθεί συνοπτικά στο εδάφιο 3.4 και περιγράφεται αναλυτικά στις σχετικές μελέτες (Λαζαρίδης & ΣΙΑ – Υδροεξυγιαντική και Σύστας, 2021, Λαγούδη κ.ά., 2021).
Τα πλεονεκτήματα αυτής της λύσης είναι:
• Το υψηλό επίπεδο προστασίας που προσφέρει στην πόλη, που, σύμφωνα με τις αναλύσεις που παρατέθηκαν προηγουμένως, πιθανότατα υπερκαλύπτει την πλημμύρα 100ετίας.
• Η ταχύτητα και η οικονομικότητα, συγκριτικά με άλλες λύσεις για ίδιο επίπεδο προστασίας.
• Η σχεδόν πλήρης ανανέωση των έργων πολιτικού μηχανικού.
Αντιστοίχως, τα μειονεκτήματα, τα οποία έχουν προκαλέσει κριτική ή και αντίθεση στην τοπική κοινωνία είναι:
• Η όχληση που θα προκληθεί στην πόλη την περίοδο της κατασκευής30—ιδίως με την καθαίρεση και επανακατασκευή του καλυμμένου τμήματος Δ του Νέδοντα, που συνεπάγεται καθαίρεση υπαρχουσών υποδομών της πόλης (πάρκινγκ, αναψυκτήριο, παιδική χαρά κτλ.).
• Ο κίνδυνος νομικής εμπλοκής που μπορεί να ακυρώσει την εκ νέου κάλυψη του τμήματος της Δ .
• Περιβαλλοντικά προβλήματα στις περιοχές που προβλέπεται διαπλάτυνση της κοίτης (κοπή ή απομάκρυνση δένδρων).»
ΛΥΣΗ 2: ΑΠΟΜΕΙΩΣΗ ΠΑΡΟΧΗΣ ΤΟΥ ΝΕΔΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΚΑΛΑΜΑΤΑ
Μεταξύ άλλων η έκθεση αναφέρει: «Υπάρχουν διάφορες δυνατότητες απομείωσης της παροχής του Νέδοντα στην Καλαμάτα που μπορούν να εφαρμοσθούν είτε μεμονωμένα είτε σε συνδυασμό, με στόχο να φτάνει στο διευθετημένο τμήμα της Καλαμάτας παροχή μικρότερη των 463.7 m3/s, χωρίς να αλλάξουν οι παραδοχές βάσει των οποίων εκτιμήθηκε η εν λόγω τιμή της παροχής σχεδιασμού στη Λύση 1.
Εφόσον απομειωθεί η παροχή του Νέδοντα, είναι δυνατόν να αναδιαμορφωθεί η διατομή του επιλύοντας τα προβλήματα από χαρακτηριστικά που δεν είναι αποδεκτά από την τοπική κοινωνία. Ειδικότερα, με μικρότερες διαστάσεις διατομών μπορεί να αποφευχθεί η διαπλάτυνση σε όλο το μήκος, άρα και η κοπή δένδρων. Αντίθετα θα πρέπει να γίνει δεκτή η εκβάθυνση, ή ακόμη και να ενισχυθεί. Σχετικά παρατηρούμε ότι στη Λύση 1 η στάθμη του πυθμένα του Νέδοντα στην έξοδό του στη θάλασσα είναι θετική (+0.08 m), ενώ θα μπορούσε να είναι και ελαφρώς αρνητική χωρίς να δημιουργείται πρόβλημα στην παροχετευτικότητα.
Εναλλακτικά προς τη Λύση 1, η εκβάθυνση του Τμήματος Δ θα μπορούσε να περιοριστεί στο κεντρικό τμήμα της διατομής, ανάμεσα απ’ τα υποστυλώματα, όπως φαίνεται στο Σχ. 31, και να γίνει σε μεγαλύτερο βάθος, 2.5 m αντί 2.0 m. Στην περίπτωση αυτή δεν χρειάζεται καθαίρεση του υπάρχοντος φορέα. Από στατική και γεωτεχνική άποψη, η λύση αυτή είναι εφικτή (Μ. Καβαδάς, ομ. καθηγ. γεωτεχνικής ΕΜΠ, προσωπική επικοινωνία), αλλά θα πρέπει να γίνει λεπτομερής επιθεώρηση του φορέα και ενδεχόμενες επισκευές του.
Αν ληφθεί υπόψη η επίδραση των υποστυλωμάτων, τα πιο πάνω μεγέθη ταχύτητας και παροχής θα μειωθούν, αλλά εκτιμάται ότι η παροχετευτικότητα θα υπερβεί τα 300 m3/s. Τα παραπάνω αποτελούν προκαταρκτικές εκτιμήσεις. Επειδή η διατομή είναι σύνθετη, και ιδίως λόγω της παρουσίας των υποστυλωμάτων, οι υπολογισμοί δεν μπορεί να είναι ακριβείς. Εφόσον υιοθετηθεί αυτή η λύση, είναι απαραίτητο να προσδιοριστεί η ακριβής παροχετευτικότητα εργαστηριακά, με την κατασκευή φυσικού μοντέλου υπό κλίμακα. Στο εργαστηριακό μοντέλο θα μπορέσει επίσης να μελετηθεί η τροποποίηση της υπάρχουσας (τετραγωνικής) διατομής των υποστυλωμάτων ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι απώλειες ενέργειας.
Αναβαθμοί
Τα έργα των αναβαθμών, που είναι πολλά στη λεκάνη του Νέδοντα, έχουν τρεις κύριες λειτουργίες
(α) προσφέρουν χώρο για αποθήκευση φερτών υλικών, τα οποία δεν μεταφέρονται στα κατάντη,
(β) μειώνουν την ταχύτητα ροής και άρα διαχέουν στο χρόνο το πλημμυρικό φαινόμενο, και
(γ) καταστρέφουν μέρος της ενέργειας της ροής κάνοντάς την έτσι λιγότερο καταστροφική στα κατάντη.
Τα βασικά πλεονεκτήματα της λύσης των αναβαθμών είναι η περιβαλλοντική αξία τους και η ανθεκτικότητά τους σε παντοειδείς αρνητικές επιδράσεις. Για παράδειγμα εξακολουθούν να προσφέρουν προστασία σε περίπτωση που μια δασική περιοχή καεί. Μειονεκτήματά τους είναι το μεγάλο κόστος σε σχέση με τα οφέλη και η ανάγκη για συντήρησή τους.
Κατασκευή φραγμάτων
Κάθε φράγμα προκαλεί ανάσχεση των πλημμυρών, μικρότερη ή μεγαλύτερη, ανάλογα με τις διαστάσεις του. Επιπλέον μπορεί να κάνει εποχιακή ή υπερετήσια ρύθμιση της ροής, ανάλογα με τη χωρητικότητά του. Σε γενικές γραμμές, τα φράγματα έχουν πολλαπλά οφέλη για τη διαχείριση των υδατικών πόρων.
Κύριο μειονέκτημα είναι η διακινδύνευση που προκαλείται σε περίπτωση δομικής αστοχίας κάποιου από τα φράγματα, δεδομένου ότι στα κατάντη τους βρίσκεται η πόλη της Καλαμάτας. Για την αντιμετώπισή της χρειάζεται προσεκτική παρακολούθηση της ασφάλειας των έργων σε όλη τη διάρκεια ζωής τους. Πάντως οι κίνδυνοι δεν είναι ιδιαίτερα σημαντικοί, δεδομένου ότι το φράγμα αποθήκευσης θα είναι αρκετά απομακρυσμένο και σχετικά μικρού μεγέθους, ενώ για το φράγμα ανάσχεσης εμπλουτισμού, τυχόν αστοχία του θα έχει αποτέλεσμα απλώς να μην απομειωθεί η φυσική παροχή.
Στα μειονεκτήματα θα πρέπει να περιληφθούν οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Σε κάθε περίπτωση, είναι απαραίτητο να ελαχιστοποιηθούν οι όποιες αρνητικές επιπτώσεις, ιδίως αν κάποιο από τα έργα χωροθετηθεί σε περιοχή Natura, οπότε θα πρέπει και να ακολουθηθεί το πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2021
Σε ότι αφορά το κόστος των έργων, αυτό δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί στη φάση αυτή, αλλά σε κάθε περίπτωση δεν είναι σκόπιμο να προστεθεί εν συνόλω στο κόστος των αντιπλημμυρικών έργων, αλλά να επιμεριστεί και στις άλλες χρήσεις. Σε ότι αφορά το χρόνο ολοκλήρωσης, αυτός θα είναι μεγάλος, της τάξης της δεκαετίας, αλλά αυτός δεν αποτελεί κρίσιμη παράμετρο δεδομένου ότι το υφιστάμενο επίπεδο προστασίας της Καλαμάτας είναι ικανοποιητικό, ενώ θα αυξηθεί σημαντικά σε μικρό χρόνο με τα έργα αναδιευθέτησης
Λύση 3: Αναδιευθέτηση με επαναφυσικοποίηση κοίτης
Για λόγους πληρότητας (και παρόλο που εκτιμάται ότι η λύση αυτή δεν θα είναι αποδεκτή στη φάση αυτή από την κοινωνία της Καλαμάτας) οφείλουμε να συμπεριλάβουμε στο σύνολο των εξεταζόμενων εναλλακτικών λύσεων και την επαναφυσικοποίηση της κοίτης του Νέδοντα στην Καλαμάτα, με καθαίρεση όλων των σκεπαστών τμημάτων. Από υδραυλική άποψη, η λύση αυτή μπορεί να βασιστεί στην υπάρχουσα μελέτη αναδιευθέτησης (Λύση 1), στην οποία θα χρειαστεί να γίνουν μικρές τροποποιήσεις ως προς τα υλικά κατασκευής, τους στατικούς φορείς αλλά και τις διαστάσεις, δεδομένου ότι και από στατική και από υδραυλική άποψη η μη κάλυψη προσφέρει ευνοϊκότερες συνθήκες. Κατά συνέπεια η Λύση 3 θα είναι και η πιο οικονομική απ’ όλες
ΤΕΛΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η τεχνική έκθεση του καθηγητή Υδρολογίας του ΕΜΠ Δημήτρη Κουτσογιάννη καταλήγει στα εξής συμπεράσματα
1. Η πόλη της Καλαμάτας διαρρέεται από τον Νέδοντα, έναν χείμαρρο που εμφανίζει έντονα πλημμυρικά φαινόμενα, και εντάσσεται σε μια περιοχή που αποτελεί ευρύτερο πλημμυρικό πεδίο διαρρεόμενο από 12 υδατορεύματα, σημαντικότερα απ’ τα οποία είναι οι ποταμοί Πάμισος και Άρις.
2. Τα πλημμυρικά φαινόμενα ήταν συχνά και καταστροφικά στην Καλαμάτα προ εκατονταετίας. Ωστόσο, η περιοχή είναι η πρώτη στην νεότερη Ελλάδα όπου μελετήθηκαν και κατασκευάστηκαν αντιπλημμυρικά έργα, ξεκινώντας από πυκνά έργα ορεινής υδρονομίας. Ως αποτέλεσμα των έργων, τις τελευταίες δεκαετίες οι καταστροφές περιορίστηκαν σημαντικά.
3. Τον Σεπτέμβριο του 2016 σημειώθηκε ένα εξαιρετικά σπάνιο επεισόδιο καταιγίδας, περιόδου επαναφοράς 100ετίας ή και περισσότερο. Η επακολουθήσασα πλημμύρα μπορεί να χαρακτηριστεί μεταφορικά ως «δοκιμασία πρόσκρουσης» (crash test), στην οποία τα αντιπλημμυρικά έργα ανταποκρίθηκαν θετικά. Η παροχή του Νέδοντα στην Καλαμάτα ήταν της τάξης των 200 m3/s και παροχετεύτηκε σε όλα τα επιμέρους τμήματα χωρίς υπερχείλιση ή αστοχία. Η παροχή αυτής της τάξης μεγέθους είναι σημαντικά μεγαλύτερη των εκτιμήσεων που είχαν γίνει για το κρίσιμο τμήμα της διευθέτησης (αυτό με τα υποστυλώματα), πράγμα που σημαίνει πως η παροχετευτικότητα είχε υπεκτιμηθεί σημαντικά.
4. Το γεγονός ότι για πάνω από 40 χρόνια δεν υπήρξε αστοχία των έργων, σε συνδυασμό με την παροχέτευση χωρίς αστοχία του παραπάνω εξαιρετικά σπάνιου πλημμυρικού επεισοδίου, θα μπορούσε κατ’ αρχήν να κάνει αποδεκτή τη «μηδενική λύση» (Λύση 0), στην οποία δεν γίνονται μεταβολές στην υπάρχουσα διευθέτηση.
5. Ωστόσο, η εξεταζόμενη μελέτη αναδιευθέτησης (Λύση 1), σε σχέση με την μηδενική λύση, προσφέρει σημαντικά μεγαλύτερο επίπεδο προστασίας για την Καλαμάτα, για παροχετευτικότητα ~460 m3/s που επιτυγχάνεται με συνολική εκβάθυνση της κοίτης, τοπική διαπλάτυνσή της και καθαίρεση και ανακατασκευή του κρίσιμου καλυμμένου τμήματος. Όμως, τα δύο τελευταία χαρακτηριστικά έχουν προβληματίσει την τοπική κοινωνία.
6. Η αύξηση του επιπέδου ασφάλειας που προσφέρει η εν λόγω μελέτη είναι θετική για την πόλη και την κοινωνία και δεν θα πρέπει να αμφισβητηθεί. Παράλληλα δεν θα πρέπει να λησμονούμε ότι τεχνικώς υπάρχουν πάντα εναλλακτικές λύσεις για να επιτευχθεί ο ίδιος στόχος.
7. Είναι τεχνικώς δυνατή η αύξηση της παροχετευτικότητας του Νέδοντα στην Καλαμάτα στο επίπεδο των 300 m3/s τουλάχιστον, χωρίς να απαιτηθεί διαπλάτυνση της κοίτης και καθαίρεση του κρίσιμου τμήματος (Λύση 2). Αυτή η 62 αύξηση της παροχετευτικότητας θα επιτευχθεί με εκβάθυνση της κοίτης, στο σύνολο της διατομής ή σε μέρος της. Η ακριβής εκτίμηση της παροχετευτικότητας στη σύνθετη διατομή που δημιουργείται στην τελευταία περίπτωση προϋποθέτει εργαστηριακές μετρήσεις σε φυσικό μοντέλο υπό κλίμακα.
8. Στην περίπτωση που επιλεγεί η περιορισμένη αύξηση της παροχετευτικότητας (Λύση 2), προκειμένου να επιτευχθεί το ίδιο επίπεδο ασφάλειας όπως στη Λύση 1, θα πρέπει να γίνουν έργα στην ανάντη λεκάνη. Αυτά περιλαμβάνουν (α) συντήρηση και επέκταση των υπαρχόντων έργων ορεινής υδρονομίας, (β) κατασκευή εσχάρας συγκράτησης κορμών δένδρων ανάντη της ήδη διευθετημένης κοίτης και πλησίον της γέφυρας της περιμετρικής οδού, (γ) κατασκευή φράγματος ανάσχεσης – εμπλουτισμού υδροφορέων στην κεντρική ορεινή κοίτη, και (δ) κατασκευή φράγματος αποθήκευσης στο ανατολικό τμήμα της λεκάνης. Τα έργα αυτά θα δημιουργήσουν επιπρόσθετα οφέλη, προσφέροντας επιπλέον υδατικούς πόρους. Στον ίδιο στόχο μπορεί να συμβάλει ο ανασχεδιασμός των χαράξεων των ρεμάτων που συμβάλλουν στον Νέδοντα.
9. Μια ακόμη επιλογή που οφείλουμε να συμπεριλάβουμε στο φάσμα των εφικτών τεχνικών λύσεων είναι η επαναφυσικοποίηση της κοίτης με καθαίρεση όλων των τμημάτων που περιλαμβάνουν κάλυψη της κοίτης. Η λύση αυτή είναι η ευνοϊκότερη από πλευράς υδραυλικής, στατικής και οικονομικής.
10. Όποια λύση επιλεγεί θα πρέπει να συνδυαστεί με κατάλληλα μελετημένα έργα αστικής ανάπλασης και περιβαλλοντικής αναβάθμισης.
