Το κάστρο της Δημάτρας βρίσκεται πάνω στο βράχο που στέκεται πάνω από την Κάτω Μέλπεια, τα παλιά Καλύβια της Γαράντζας. Για να το βρούμε, θα πρέπει μετά την Κάτω Μέλπεια πηγαίνοντας προς τη Διμάνδρα και λίγο πριν την είσοδο του χωριού, να στρίψουμε ανατολικά ακολουθώντας τη σήμανση για την Ανω Μέλπεια και την Αγία Θεοδώρα. Μετά τον οικισμό της Αράχωβας και 1.600 μέτρα από το γεφυράκι στο τέρμα του οικισμού, στο δρόμο για τον οικισμό του Αγίου Νικολάου και την Ανω Μέλπεια, απέναντι από ένα μικρό σιδερένιο εικονοστάσι που στέκεται στα αριστερά του δρόμου, ξεκινάει ένας αγροτικός δρόμος που φαίνεται να κατηφορίζει προς τα νοτιοδυτικά της ράχης. Δυτικά από το ρέμα του Λαγού και απέναντι από το ύψωμα της Πιλάλας, φαίνεται ένας ξεχωριστός λόφος με δυο κορυφές. Πάνω στη δεύτερη και νοτιότερη κορυφή του, που φαίνεται να κατηφορίζει προς την Κάτω Μέλπεια και την πεδιάδα της Στενυκλάρου, υπάρχουν τα ερείπια του κάστρου της Δημάτρας. Η πιο βατή προσπέλαση στο μεσαιωνικό οχυρό είναι αυτή από τα βορειοανατολικά, όπου ο αυχένας του απόκρημνου από τις άλλες πλευρές λόφου, επιτρέπει μια σχετικά ομαλή προσέγγιση. Ακολουθώντας λοιπόν το χωμάτινο δρόμο, που μέχρι ένα σημείο του μπορεί να κατέβει αγροτικό αυτοκίνητο ή τζιπ, φθάνουμε στο τέρμα του. Εκεί μπροστά μας, υπάρχει ένα μαντρί και από πάνω του, μέσα σε σχετικά πυκνή βλάστηση που δυσχεραίνει λίγο την προσέγγιση, στέκονται οι δυο κορυφές του πέτρινου λόφου. Στη νοτιότερη κορυφή, όπου διακρίνεται και το κολονάκι της Γ.Υ.Σ. με την ένδειξη για τα 504 μέτρα της, φαίνεται το μεσαιωνικό κάστρο της Δημάτρας για τους Φράγκους ή της Γρεμπενής για τους Βυζαντινούς.
Το κάστρο που στεφάνωνε την κορυφή του υψώματος, φαίνεται ότι ήταν προσανατολισμένο από τα βορειοανατολικά προς τα νοτιοδυτικά. Από τα σχετικά λιγοστά ερείπια διατηρούνται καλύτερα σήμερα αυτά στο βορειοανατολικό τμήμα του, πάνω από το ρέμα του Λαγού. Εκεί φαίνεται ότι ήταν και η κεντρική πύλη του κάστρου, δίπλα στον ψηλό, τετράπλευρο πύργο. Σήμερα αυτή η πύλη είναι κλεισμένη πρόχειρα μέχρι τη μέση της με ξερολιθιά. Ενα μικρό δείγμα του τείχους του είναι αυτό που “κατηφορίζει” στη νοτιοανατολική πλαγιά, σαν συνέχεια του διώροφου πύργου της πύλης. Το χτίσιμό του παραπέμπει στην εποχή της Φραγκοκρατίας. Στο εσωτερικό αυτού του τείχους διακρίνονται δυο ανοίγματα του πύργου, μια μισογκρεμισμένη ισόγεια είσοδος και ένα παράθυρο, που βλέπουν στα νοτιοδυτικά. Ενα ακόμα τοξοειδές άνοιγμα, παράθυρο προς το βορρά πάνω από την πύλη του κάστρου, υπάρχει και στην εξωτερική πλευρά του πύργου, στο ύψος του ορόφου του. Η κάτοψη του πύργου είναι τετράγωνη και οι εσωτερικές διαστάσεις του σχετικά μικρές, περίπου ενάμισι επί ενάμισι μέτρο. Χαμηλότερα και στην εσωτερική επιφάνεια του τείχους, διακρίνονται δυο τοξοειδείς καμάρες σαν εσοχές, “κρύπτες” ή πολεμίστρες του τείχους. Ακόμα δυο χαμηλότερα τοξοειδή ανοίγματα με ύψος περίπου ογδόντα εκατοστών, υπάρχουν στις δυο πλευρές της εισόδου του τετράπλευρου πύργου.
Ψηλότερα από την πύλη και δυτικά από αυτήν, στο “φρύδι” της πλαγιάς με μέτωπο στην ανατολή, υπάρχουν τα λιγοστά ερείπια ενός μικρού προμαχώνα. Εκεί φαίνεται ότι ήταν η δεύτερη ζώνη άμυνας και εκεί υπήρχε και η δεξαμενή του κάστρου. Οι τυφεκιοθυρίδες που υπάρχουν στα πλευρά του προμαχώνα ενισχύουν την άποψη για χρήση του κάστρου και μετά από τη Φραγκοκρατία. Στην κορυφή του λόφου, κοντά στο κολονάκι της Γ.Υ.Σ., συνεχίζει να στέκεται σε μήκος περίπου πέντε με έξι και ύψος δύο ως τρία μέτρα ένας τοίχος, περίπου στην ίδια γραμμή με το τείχος της βορειοανατολικής πλευράς του κάστρου που φαίνεται ότι ήταν τμήμα του και κατηφορίζει για να το “συναντήσει”. Εδώ είχε χτιστεί και ναός των Ταξιαρχών. Αρκετά μακριά, στα νότια του κάστρου πάνω από τη ρεματιά που σχηματίζει ο χείμαρρος Μαραθιάς, διακρίνονται τα χαλάσματα του παλιού μικρού οικισμού της Γκρεμπενής. Στη βορειοδυτική πλευρά του λόφου δεν πρέπει να υπήρχαν τείχη του κάστρου, αφού είναι απόκρημνη και φυσικά απρόσιτη. Επίσης σήμερα, δεν εντοπίζονται ίχνη ή ερείπια τείχους, ούτε στη νοτιοδυτική πλευρά του απόκρημνου λόφου.
Στο μικρό πλάτωμα της κορυφής του βράχου του “Παλιόκαστρου”, όπως φαίνεται και από το δημοτικό τραγούδι που σώζεται μέχρι σήμερα, έχει γραφτεί μια ιστορία γενναιότητας από τις γυναίκες της Γαράντζας και της γύρω περιοχής τις πρώτες μέρες του Οκτωβρίου του 1825. Τότε τα στρατεύματα του Ιμπραήμ πέρασαν από την Τριφυλία καταστρέφοντας και λεηλατώντας. Οι άμαχοι κατέφυγαν στα ορεινά και στις σπηλιές. Οι μικροί ορεινοί οικισμοί και τα χωριά έμεναν μετά το πέρασμα των Αιγυπτίων έρημα. Το Τετράζι και το Ξεροβούνι πρόσφεραν στις σπηλιές τους καταφύγιο σε πολλά γυναικόπαιδα. Μερικές γυναίκες κατέφυγαν και στο βράχο του Παλιόκαστρου.
Τα φαράγγια αντιλαλούσαν από τα ποδοβολητά και τα ουρλιαχτά των κατακτητών. Οι άμαχοι ήταν εύκολος στόχος. Στις 15 Οκτωβρίου τα στρατεύματα του Ιμπραήμ επιστρέφουν στο Νιόκαστρο. Στο πλάτωμα του Παλιόκαστρου 14 γυναίκες (Γαραντζιωτοπούλες) προσπαθούν να κρυφτούν. Ομως οι διώκτες τους τις βλέπουν και η μόνη λύση που απομένει για τις άτυχες γυναίκες είναι ο δοξασμένος θάνατος. Το βάραθρο στα δυτικά του κάστρου δέχτηκε τα άψυχα κορμιά τους:
«…το ξεροβούνι χλίβεται κι ο Πλατανάκος κλαίει
κι η Παναγιά η Αράχωβα στέκεται πικραμένη.
Στέκει και διαλογίζεται κλαίει και βλαστημάει.
Θεέ μ’ σαν τι να γίνηκαν οι Γαραντζιωτοπούλες,
Που πέρναν τον ανήφορο, σαν τις περδικοπούλες;
Στο σταυροδρόμι πέρασαν, γινήκαν δυο μπουλούκια.
Τόνα απ’ την Αγια-Παρασκευή, πηγαίν’ στο Μαυρονέρι.
Τ’ άλλο, το μεγαλύτερο, τραβάει για το κάστρο.
Οι παπαδιές φωνάξανε, φωνή ως τα ουράνια.
Ολες, οσ’ είστε Χριστιανές και το Χριστό αγαπάτε,
Ελάτε εδώ, μαζί με μας, πιαστείτε στο χορό μας,
Σκλάβες για να μην πέσουμε, στους στραβοαραπάδες.
Ολες πιαστήκαν στο χορό και στο χορό επέσαν…».
(Από το “Η Γαράντζα και η ιστορία της” του Ιωάν. Κ. Πέτροβα - Αθήνα 1986)
La Dimatre για τους Φράγκους, Γρεμπενή για τους Βυζαντινούς ή “Παλιόκαστρο” για τις Γαραντζιωτοπούλες, ένα ξεχασμένο κάστρο που συνεχίζει να στέκεται πάνω από το ρέμα του Λαγού, ανάμεσα στην Ανω και Κάτω Μέλπεια και η επίσκεψή του είναι μια καλή πρόταση με μέτρια δυσκολία, για τους εραστές της φύσης και της πεζοπορίας.
