H απομίμηση σχημάτων αγγείων που παράγονται στα μεγάλα κέντρα της ελληνιστικής περιόδου, κατά κύριο λόγο στην Αττική, είναι φαινόμενο που χαρακτηρίζει πολλά περιφερειακά κεραμικά εργαστήρια, όπως της Θεσσαλίας, της Mακεδονίας, της Κρήτης, της Ηλείας και της Μεσσηνίας. Οι λόγοι υιοθέτησης και πιστής αναπαραγωγής σχημάτων αττικών αγγείων είναι διαφορετικοί σε κάθε περιοχή, ενώ ο βαθμός επιρροής του κέντρου στην περιφέρεια εξαρτάται από ποικίλους παράγοντες. Δεν μπορούμε πάντως να μιλάμε για εμπόριο και εισαγωγές αγγείων, ευτελούς μάλιστα αξίας και κοινής καθημερινής χρήσης, αλλά περισσότερο για μια μορφή συρμού, μόδας, η οποία γεννιέται στα πολιτιστικά και κοσμοπολίτικα κέντρα της εποχής και διαδίδεται τάχιστα, βρίσκοντας κατά τόπους δουλικούς ή εμπνευσμένους μιμητές.
ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΗΣ ΚΑΙ ΚΥΡΟΥΣ
H μόδα, σύμφωνα με τα λεξικά, ορίζεται ως η ταχεία αλλαγή στην ενδυμασία (και όχι μόνο) και στα επί μέρους στοιχεία της, την κοπή, το χρώμα και το υλικό. H νέα μόδα κατασκευάζεται και κατευθύνεται κάθε φορά από τους παραγωγούς ενός υλικού (η από έναν ενδιάμεσο κλάδο εξειδικευμένης εργασίας), οι οποίοι δημιουργούν αγορές και κέρδη για τον εαυτό τους. Kοινωνιολογικά και ψυχολογικά, η μόδα στηρίζεται στην τάση των ανθρώπων για ανανέωση και απομάκρυνση από την «παράδοση», σε μια εξασθένηση δηλαδή των αντιστάσεων. Σύμφωνα με τα κριτήρια του ορισμού αυτού, η δυναμική της μόδας, που δεν ταυτίζεται με την τεχνοτροπία, φαίνεται ότι δεν ήταν ξένη προς τις αρχαίες αντιλήψεις και συμπεριφορές.
Φημισμένα κέντρα λατρείας όπου λάμβαναν χώρα πανελλήνιοι αγώνες, όπως η Oλυμπία και οι Δελφοί, καθώς και πολυσύχναστες πόλεις όπως η Αθήνα με τους Παναθηναϊκούς αγώνες της, αλλά και η Κόρινθος, φαίνεται ότι έπαιζαν ρόλο σημαντικό ως χώροι συνάντησης γνωριμίας, ανταλλαγής και διάδοσης ιδεών και πραγμάτων, μέσω των ανθρώπων οι οποίοι μετέφεραν, χρησιμοποιούσαν ή ανέθεταν τα εντυπωσιακά «νεωτερικά» προϊόντα τους στις θεότητες. O κατάλογος και μόνο των Mεσσήνιων Oλυμπιονικών αντανακλά τις συχνές επαφές της Μεσσήνης με το πανελλήνιο αυτό κέντρο. Επιγραφές εξάλλου μαρτυρούν και για τη σχέση των Μεσσηνίων με τους Δελφούς. Oι νέες τάσεις πάντως δεν εκφράζονταν τόσο μέσω των ευτελών πήλινων, όσο μέσω των πολύτιμων μεταλλικών αγγείων και σκευών, όπως τα βλέπουμε να απαριθμούνται στους καταλόγους των θησαυροφυλάκειων στα μεγάλα ιερά.
Οφείλουμε να τονίσουμε ότι στη διάδοση ενός προϊόντος του συρμού -και στη συνέχεια στην υιοθέτηση και την αναπαραγωγή του- όλως ιδιαίτερη σημασία είχε η συμβολική αξία που αποκτούσε αυτό και ο ρόλος που έπαιζε ως αντικείμενο κοινωνικής διάκρισης, κύρους και προβολής· χωρίς αμφιβολία τη λειτουργία αυτή την είχαν κατεξοχήν τα πολύτιμα μεταλλικά αγγεία και σκεύη από χρυσό και άργυρο, που έπαιζαν το ρόλο του προτύπου στις πήλινες επαρχιακές απομιμήσεις τους.
ΤΟΠΙΚΕΣ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ: «ΚΕΡΑΜΕΙΚΕΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΙ»
Oυσιαστική υπήρξε μέχρι σήμερα η συμβολή Ελλήνων και ξένων ερευνητών στη αναζήτηση των παραγόντων που καθορίζουν τις τοπικές ιδιαιτερότητες των απομιμήσεων αυτών και των εργαστηρίων παραγωγής τους. Πέρα από το θεωρητικό πλαίσιο, τις διαπιστώσεις και τους αφορισμούς, μας χρειάζεται το συγκεκριμένο παράδειγμα, πάνω στο οποίο να στηρίξουμε την επιχειρηματολογία και την ερμηνευτική μας στην αναζήτηση και τον εντοπισμό των τοπικών χαρακτηριστικών. Aπαιτείται γνώση μεγάλου αριθμού προϊόντων κεραμικής από μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιφέρεια, τα οποία μάλιστα να καλύπτουν χρονικά όλο το διάστημα της ελληνιστικής -για παράδειγμα- περιόδου, προκειμένου να μορφώσει κανείς γνώμη για τα χαρακτηριστικά των τοπικών «κεραμικών διαλέκτων» σε αντιπαραβολή με εκείνα άλλων περιοχών.
Mε το σύνολο ενός τέτοιου υλικού ανά χείρας θα μπορούσε να προχωρήσει κανείς στην αναγνώριση τοπικών χαρακτηριστικών στην κεραμική παραγωγή μιας γεωγραφικής ενότητας, και να επιδοθεί σε συνέχεια στην αναζήτηση των παραγόντων οι οποίοι επιδρούν και διαμορφώνουν αυτά τα χαρακτηριστικά. Πέρα από τις ανεπαίσθητες διαφοροποιήσεις στις λεπτομέρειες σχημάτων, στην ποιότητα των γανωμάτων, στην επιλογή των διακοσμητικών θεμάτων και κυρίως στην οργάνωση και τη σύνθεσή τους, υπάρχουν και άλλα δεδομένα που θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στην αναζήτηση των παραγόντων που γεννούν τις διαφορές. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η κεραμική λειτουργεί ως καθρέφτης της κοινωνικής σύνθεσης, των οικονομικών σχέσεων και των εμπορικών επαφών. Αλλωστε η άποψη που θέλει τα κάθε μορφής τέχνεργα, συμπεριλαμβανομένων των αγγείων, να αποτελούν αυτά καθαυτά “κοινωνικά φαινόμενα”, έχει τύχει ευρύτερης αποδοχής.
Mε μια πρώτη ματιά στο διαθέσιμο υλικό, διαπιστώνουμε ότι ορισμένες περιοχές εμφανίζονται να τρέφουν προτιμήσεις προς συγκεκριμένες κατηγορίες σχημάτων αγγείων, τα οποία και χαρίζουν ιδιαίτερο εγχώριο τόνο στο οικιακό, λατρευτικό ή ταφικό σύνολο. Eίναι επίσης γνωστό ότι και σε περιόδους προγενέστερες της ελληνιστικής, τα σχήματα αγγείων που επιλέγονται να συνοδεύσουν τον νεκρό στην τελευταία του κατοικία δεν ταυτίζονται με όσα κατασκευάζονται για την κάλυψη καθημερινών αναγκών ή με εκείνα που χρησιμοποιούνται στις λατρευτικές ιεροπραξίες. Tα σύνολα αγγείων που είναι δυνατό να συμβάλουν -σε ένα πρώτο τουλάχιστον στάδιο- στην κατανόηση αυτού που ονομάζουμε «τοπικός χαρακτήρας της κεραμικής» είναι κατά κύριο λόγο τα κλειστά ταφικά σύνολα κάθε γεωγραφικής ενότητας, ενταγμένα σε αυστηρά χρονικά πλαίσια και ει δυνατόν ταξικά διαχωρισμένα: δηλαδή τους σαφώς διακρινόμενους πλούσιους τάφους της τοπικής αριστοκρατίας με σαφή τα τελετουργικά στοιχεία αυτοπροβολής, και από την άλλη τους πολυπληθείς τάφους με τις συνήθεις προσφορές, που χαρακτηρίζουν κατά κανόνα μια μέση αστική τάξη.
ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗ «ΜΟΛΥΝΣΗ» ΤΟΥ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟΥ
Mέσα από τέτοια σύνολα, θα μπορούσε να διακρίνει κανείς τοπικές προτιμήσεις σε σχήματα αγγείων. Ενα στοιχείο που, μαζί με τις τοπικές παραδόσεις και τους μύθους, τα χαμένα τραγούδια και τους χορούς, τις τελετουργίες της καθημερινής ζωής, συνέθετε την ιδιαίτερη ταυτότητα των τοπικών κοινωνικών ομάδων οι οποίες επιθυμούσαν να κρατήσουν την ιδιαιτερότητά τους και “αντιστέκονταν”, αλλού αδύναμα κι αλλού σθεναρά, στη γενικευμένη εισβολή των νέων πολιτιστικών στοιχείων από τα μεγάλα κέντρα και στην επικράτηση της ισοπεδωτικού κοινού τρόπου έκφρασης. Την έννοια της «πολιτισμικής αντίστασης» τη δανείζομαι από τον Levi-Strauss (1979), τον Sahlins (1985), τον Ian Morris (1992) και κυρίως τον Colin Renfrew (1984) ο οποίος μιλάει για «χαμηλό και υψηλό βαθμό αντίστασης στη «μόλυνση»), εννοώντας ότι ο νεωτερισμός, δηλαδή η νέα γνώση ή το νέο προϊόν, μεταδίδεται μέσω ενός «μολυσμένου μεταφορέα», όπως προσφυώς τον αποκαλεί, ο οποίος μεταφορέας έρχεται πρώτος σε επαφή με το «καινούργιο», το υιοθετεί και το μεταφέρει στη γενέτειρά του, όπου γίνεται αντικείμενο μίμησης. Οι «μολυσμένοι μεταφορείς» ήταν φυσικά πολλοί, άνθρωποι ανήσυχοι με ανοικτά μυαλά όπως θα τους χαρακτηρίζαμε σήμερα.
Στις ραγδαία μεταβαλλόμενες συνθήκες της ελληνιστικής περιόδου αντιπαρατίθενται ορισμένες σταθερές παραδοσιακές, δηλαδή συντηρητικές πολιτισμικές δομές στην περιφέρεια, οι οποίες αντιστέκονται παρά τα ανοίγματα προς το κοσμοπολίτικο περιβάλλον και την τάση εξόδου των τοπικών κοινωνιών από την απομόνωση. H εντός εισαγωγικών αυτή «αντίσταση» δεν ήταν αποτέλεσμα πολιτικού προγράμματος, αλλά άλογη διεργασία, όπως συμβαίνει και με τη λειτουργία της επιβολής των νεωτερισμών της μόδας παγκοσμίως. Mε τρόπο ανάλογο αναπτύσσονται -σποραδικά και αδύναμα θα έλεγα- στρατηγικές πολιτισμικής αντίστασης στα εισαγόμενα προϊόντα από τις προηγμένες βιομηχανικά χώρες προς τις «υπανάπτυκτες».
Θεωρώ, παρά τον τόνο υπερβολής, ιδιαίτερα αποκαλυπτική του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί κατά καιρούς η «πολιτισμική αντίσταση», την απάντηση του διάδοχου του Kινέζου αυτοκράτορα Τσιεν-λογκ προς τον Bρεττανό πρέσβη, ο οποίος του πρόσφερε ως δώρο μια πολύτιμη αγγλική αργυρή τσαγιέρα: «Η δυναστεία μου δεν δίνει σημασία σε προϊόντα από το εξωτερικό, τα παράξενα σκεύη σας ουδόλως με εντυπωσιάζουν».
Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΥΤΙΜΩΝ ΜΕΤΑΛΛΙΚΩΝ ΣΚΕΥΩΝ ΩΣ ΔΩΡΩΝ
Στο συμβάν διακρίνει κανείς ταυτόχρονα και τον σημαίνοντα ρόλο των πολύτιμων μεταλλικών σκευών, ως δώρων στις διακρατικές σχέσεις και ως συμβόλων κοινωνικής προβολής - άσχετα από το γεγονός της άρνησης του Κινέζου αξιωματούχου να δεχθεί τηΝ τσαγιέρα.
Τελικά, πάντως, η δύναμη του «νεωτερικού» είναι ακαταμάχητη: Νικά κάθε πολιτισμική αντίσταση, σπάει οποιαδήποτε «πολιτιστικά τελωνεία» - και ιδιαίτερα στο σύγχρονο «παγκόσμιο χωριό» του διαδικτύου και της ψηφιακής γενικά τεχνολογίας, που δεν γνωρίζει σύνορα.
