Υπάρχουν τόποι που γίνονται σκηνικά μιας κακοπαιγμένης τραγωδίας. Τόποι μακρινοί και άγνωστοι που δεν «θυμούνται» πια τα έργα που παίχτηκαν πάνω τους. Το Γκέρλιτς, στο κρατίδιο της Σαξωνίας, είναι ένας τέτοιος τόπος.
1915-1922. Η διένεξη του βασιλιά Κωνσταντίνου με τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο οδήγησε στον «Εθνικό Διχασμό». Πηγή της διαφωνίας τους ήταν η συμμετοχή της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αιτία ήταν οι εξαρτήσεις των δυο πολιτικών παραγόντων από ξένες δυνάμεις. Από τη μία ο Βενιζέλος προσδοκούσε τη συμμαχία με την «Τριπλή Αντάντ» (Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία και Ρωσία) και από την άλλη ο βασιλιάς Κωνσταντίνος την ουδετερότητα, υποστηρίζοντας όμως την «Τετραπλή Συμμαχία» των «Κεντρικών Δυνάμεων» (Γερμανίας, Αυστροουγγαρίας, Οθωμανικής αυτοκρατορίας και Βουλγαρίας). Μια αντιπαράθεση του παλιού με το νέο, της παλιάς φιλοβασιλικής Ελλάδας με τη νέα, μετά την προσάρτηση των νέων χωρών, δηλαδή της Ηπειροθεσσαλίας και της Μακεδονίας. Πάνω σ’ αυτόν τον καμβά ήρθαν να δράσουν οι ξένες δυνάμεις. Ο διχασμός παρείχε τα εχέγγυα της επιτυχίας τους.
Τον Αύγουστο του 1914 η Ελλάδα διακηρύσσει την ουδετερότητά της υποστηρίζοντας όμως την Αντάντ! Τον Φεβρουάριο του 1915, ξεσπάει η αντιπαλότητα Βενιζέλου και βασιλιά Κωνσταντίνου. Ο Βενιζέλος που έχει τη διαβεβαίωση των συμμάχων ότι, αν η Ελλάδα στείλει στρατό στη συμμαχική εκστρατεία στην Καλλίπολη, θα πάρει ως αντάλλαγμα τη Σμύρνη, μετά την άρνηση του βασιλιά, παραιτείται.
Μετά την παραίτηση του Βενιζέλου, αναδεικνύεται από τα γεγονότα ο σεβασμός των «μεγάλων Δυνάμεων» στην ανεξαρτησία της Ελλάδας. Στις 5 Οκτωβρίου 2015, οι σύμμαχοι εισβάλουν στη Θεσσαλονίκη με τη «στρατιά της Ανατολής», με δικαιολογία τη δημιουργία μακεδονικού μετώπου για τον απεγκλωβισμό της Σερβίας. Εξακόσιες χιλιάδες στρατιώτες, σχεδόν απ’ όλες τις φυλές, εγκαθίστανται στη Θεσσαλονίκη. Στις νέες εκλογές, τον Δεκέμβριο, ο Βενιζέλος απείχε.
Κι ενώ οι δυνάμεις της Αντάντ κατείχαν τη Θεσσαλονίκη, ο βασιλιάς Κωνσταντίνος από την Αθήνα, μετά από πρόταση του επιτελάρχη Ιωάννη Μεταξά, παραδίδει στις 26 Μαίου 1916 το οχυρό του Ρούπελ στους Γερμανούς και τους Βούλγαρους των «Κεντρικών Δυνάμεων»! Ένα μήνα αργότερα, η Αντάντ προχώρησε στον αφοπλισμό του ελληνικού στρατού και του ναυτικού! Ως απάντηση, στην Αθήνα συγκροτείται από τον Ιωάννη Μεταξά ο «σύνδεσμος των Επιστράτων».
Στις 16 Αυγούστου 1916 μπροστά στην βουλγαρική επέλαση και την κατάληψη της ανατολικής Μακεδονίας, στη Θεσσαλονίκη δημιουργείται το βενιζελικό κίνημα «Εθνικής Αμύνης» που έχει υπό τον έλεγχό του την υπόλοιπη βόρεια Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και φυσικά την Κρήτη. Η πολιτική διαμάχη οδήγησε στη δημιουργία ξεχωριστού κράτους στη βόρεια Ελλάδα με πρωτεύουσα τη Θεσσαλονίκη. Η χώρα μοιράστηκε σε δύο στρατόπεδα.
Μπροστά στην κατακτητική μανία των Βουλγάρων, το εγκλωβισμένο τέταρτο σώμα Στρατού πήρε εντολή από την Αθήνα να παραδοθεί αμαχητί στους Γερμανούς. Στις 18 Αυγούστου έξι χιλιάδες εκατό Έλληνες οπλίτες, 430 αξιωματικοί, δυνάμεις της ελληνικής χωροφυλακής, στρατιωτικοί υπάλληλοι, 93 σύζυγοι των αξιωματικών και 5 παιδιά, οδηγήθηκαν ως αιχμάλωτοι πολέμου από τη Δράμα στο Γκέρλιτς της Σαξωνίας! Βενιζελικοί και φιλοβασιλικοί μαζί, αιχμάλωτοι πολέμου στη Γερμανία. Η Ανατολική Μακεδονία παραδόθηκε έρμαιο στους Βούλγαρους.
Οι Γερμανοί στο Γκέρλιτς τους υποδέχθηκαν φιλικά. Ήταν και γι’ αυτούς κάτι πρωτόγνωρο. Για τους βενιζελικούς αξιωματικούς και οπλίτες τα πράγματα ήταν δύσκολα. Οι φιλοβασιλικοί σχεδόν ενσωματώθηκαν στην καθημερινότητα. Κι όπως ήταν φυσικό έγινε και το ανακάτεμα. Μικτοί γάμοι, αρραβωνιάσματα, πολιτιστικές δραστηριότητες οδήγησαν σε συμβίωση Γερμανούς και Έλληνες.
Μετά την ανακωχή, τον Νοέμβριο του 1918, η επιστροφή στη βενιζελική Ελλάδα ήταν δύσκολη για όλους. Οι ανώμαλες συνθήκες δεν άφησαν την αλήθεια να λάμψει. Οι αιχμάλωτοι θεωρούνταν προδότες από τους βενιζελικούς και εισέπρατταν τη χλεύη και τη διαπόμπευση. Περισσότεροι από διακόσιοι Έλληνες παρέμειναν στο Γκρέλιτς.
Κι επειδή φαίνεται ότι κι οι τόποι έχουν τη μοίρα τους, τριάντα χρόνια αργότερα, κάποιοι άλλοι διωγμένοι Έλληνες ξαναβρήκαν στη Σαξωνία καταφύγιο. Στο τέλος του Εμφυλίου, το 1949, στα ανατολικά του Γκέρλιτς, μετά το ποτάμι, στο Ζγκοζέλετς που ανήκε πια στην Πολωνία, εγκαταστάθηκαν δεκατέσσερις χιλιάδες ψυχές. Στο δυτικό κομμάτι της πόλης, συνέχιζαν να ζουν κάποιοι από τους Έλληνες του Διχασμού. Όλοι το έμαθαν μετά από πολλά χρόνια. ‘Έτσι, για να μπορεί η μοίρα να παίζει τα παιγνίδια της.
