Η περίοδος από την εμφάνιση του σύγχρονου ανθρώπου, περίπου από τα πέντε εκατομμύρια χρόνια, μέχρι την εμφάνιση της γραπτής ιστορίας ονομάζεται προϊστορία.

Ως Παλαιολιθική περίοδος ορίζεται η αρχική φάση της Λίθινης Εποχής ή Εποχής του Λίθου, κατά τη διάρκεια της οποίας ο άνθρωπος χρησιμοποίησε μεγάλα λίθινα «εργαλεία». Αυτή αφορά ένα μεγάλο διάστημα, που ξεκίνησε πριν από τουλάχιστον δυόμισι εκατομμύρια χρόνια και φτάνει μέχρι περίπου το τέλος της Εποχής των Παγετώνων, δηλαδή περίπου το 10.000 π.Χ. Η Παλαιολιθική περίοδος διακρίνεται

 Α. στην Κατώτερη Παλαιολιθική με την παρουσία πρώιμων μορφών του ανθρώπου, των ανθρωπίδων (Hominidae), δηλαδή της βιολογικής οικογένειας των Μεγάλων Πιθήκων ή Ανθρωποειδών, η οποία περιλαμβάνει μεγαλύτερα θηλαστικά όπως είναι ο άνθρωπος, οι χιμπατζήδες, οι γορίλες και οι ουρακοτάγκοι. Αυτή η περίοδος τελειώνει περίπου το 80.000 π.Χ.

 Β. στη Μέση Παλαιολιθική, δηλαδή την εποχή του ανθρώπου του Νεάντερταλ που αρχίζει το 170.000 π.Χ και τελειώνει το 33.000 π.Χ. και

 Γ. στην Ανώτερη Παλαιολιθική, όταν εμφανίστηκε και ο homo Sapiens και η οποία φτάνει ως το 10.000 π.Χ.
Τότε αρχίζει η μεταβατική Μεσολιθική περίοδος όταν οι άνθρωποι πια οργανώνονται σε ομάδες κυνηγών τροφοσυλλεκτών, εξημερώνουν ζώα και καλλιεργούν φυτά. Εγκαθίστανται σε παραθαλάσσιους ή λιμναίους οικισμούς, ασχολούνται με την αλιεία, χρησιμοποιούν τόξα και κατασκευάζουν τα πρώτα κεραμικά.

Τη Μεσολιθική περίοδο ακολούθησε η Νεολιθική, όταν πια ο άνθρωπος αποκτά κατοικία, εξημερώνει ζώα και καλλιεργεί φυτά, χρησιμοποιεί λεπτά λίθινα εργαλεία αλλά και ταυτόχρονα αναπτύσσει και την κεραμική. Η αρχή της περιόδου για την ελληνική χερσόνησο, τοποθετείται περίπου στα 6.500 π.Χ.

Και αφού ο χρόνος κατοίκησης των διαφόρων τόπων και της εξέλιξης των πολιτισμών σε αυτούς διαφέρουν, το τέλος της προϊστορίας γενικά τοποθετείται περίπου στα 6.000 χρόνια π.Χ. δηλαδή στη νεολιθική περίοδο, όπου συμβατικά τοποθετείται η επινόηση της γραφής.

Στην ελληνική χερσόνησο, το τέλος της προϊστορίας θα μπορούσε να οριστεί με βάση την πινακίδα του Δισπηλιού, στον ομώνυμο λιμναίο οικισμό στην Καστοριά. Η χρονολόγηση της ξύλινης πινακίδας με ραδιοϊσότοπο άνθρακα (C14), έδειξε ότι αυτή πιθανώς δημιουργήθηκε γύρω στο 5260 π.Χ., πολύ πριν τη σφηνοειδή γραφή των Σουμερίων στη Μεσοποταμία και των ιερογλυφικών στην Αίγυπτο. Πρακτικά όμως, το τέλος της προϊστορίας στην Ελλάδα τοποθετείται στην εποχή του Σιδήρου, δηλαδή από τον 11ο μέχρι τον 8ο π.Χ. αιώνα που συνοδεύεται με την πτώση του Μυκηναϊκού πολιτισμού και το τέλος της εποχής του Χαλκού, όταν και δημιουργείται γραπτή απόδοση των γεγονότων στα «Ομηρικά Έπη».

Από το 1991 μέχρι το 1995 ένα κλιμάκιο του Αμερικάνικου Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, με το πρόγραμμα Pylos Regional Archeological Project (PRAP), προχώρησε σε επιφανειακές αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή της δυτικής Μεσσηνίας και κυρίως της νότιας Τριφυλίας.

Το πρόγραμμα αφορούσε μια διεπιστημονική, διαχρονική αρχαιολογική αποστολή και αποσκοπούσε στη διερεύνηση των προϊστορικών και ιστορικών οικισμών στην περιοχή, με επίκεντρο το Παλάτι στον Εγκλιανό, που ήταν σαφώς το διοικητικό κέντρο της περιοχής την Εποχή του Χαλκού. Το επιστημονικό πρόγραμμα χρησιμοποίησε τις τεχνικές της επιφανειακής αρχαιολογικής έρευνας, αλλά και τη μελέτη του φυσικού περιβάλλοντος.

Τότε, ερευνήθηκαν αρχαιολογικά, με σχετική ακρίβεια, περίπου 40 τετραγωνικά χιλιόμετρα στη δυτική Μεσσηνία στις περιοχές βόρεια, ανατολικά, νότια και δυτικά της σύγχρονης πόλης της Χώρας και σε ολόκληρη την κορυφογραμμή του παλατιού του Εγκλιανού, που αποδίδεται στον Νέστορα. Κατά τη διάρκεια της έρευνας συνελέγησαν πάνω από χίλια λίθινα εργαλεία. Το μεγαλύτερο μέρος των ευρημάτων αυτών ανήκουν στην Νεολιθική και την εποχή του Χαλκού, με ένα σημαντικό ποσοστό των εργαλείων να είναι κατασκευασμένα από οψιδιανό που προέρχεται από το νησί της Μήλου.

Το Βρωμονέρι και η Ρικιά

Από το Βρωμονέρι, σε κοντινή απόσταση από την ακτή, συνελέγησαν 124 λίθινα εργαλεία. Η εξέταση των ευρημάτων, τα χρονολόγησε από το 120.000 π.Χ. μέχρι το 47.000 π.Χ., δηλαδή στη Μέση Παλαιολιθική εποχή και τον άνθρωπο του Νεάντερταλ. Επίσης στη θέση «Ρικιά» του Ρωμανού, 70 μέτρα από την ακτή, εντοπίστηκαν ακόμα 59 πυριτολιθικά εργαλεία της ίδιας εποχής. Τα ευρήματα αυτά είναι πολύ σημαντικά αφού αποτελούν τα αρχαιότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας στη Μεσσηνία.

Η Νεολιθική περίοδος της ανθρώπινης πολιτισμικής ανάπτυξης ακολούθησε την παλαιολιθική και τη μεσολιθική περίοδο. Πιστεύεται ότι η Νεολιθική περίοδος ξεκίνησε περίπου το 10.000 π.Χ. στη Δυτική Ασία και το 5.500 π.Χ. στην κεντρική Ευρώπη. Οι πρωιμότεροι οικισμοί στην Ελλάδα χρονολογούνται λίγο πριν από το 6.500 π.Χ. Πρόκειται για μια περίοδο κατά την οποία θεσμοθετείται σε μεγάλο εύρος η μόνιμη εγκατάσταση, η εξημέρωση των ζώων και η καλλιέργεια των φυτών καθώς και η δημιουργία κεραμικών. Κατά την περίοδο αυτή συνεχίζεται η χρήση των λίθινων εργαλείων.

Ας δούμε τώρα την εμπλοκή της Μεσσηνίας στην προϊστορία. Στη μυθολογική «Θεογονία» οι Κύκλωπες ήταν τρεις και ήταν γιοί του Ουρανού και της Γαίας. Ο Στερόπης, ο Βρόντης και ο Άργης. Η δύναμή τους ήταν τεράστια και ο πατέρας τους, φοβούμενος ότι θα τον ανατρέψουν, τους φυλάκισε στα τάρταρα, μέσα στην Αίτνα. Εκεί, με τη βοήθεια του Ηφαίστου, κατασκεύασαν τα δυο υπερόπλα τους. Τον κεραυνό και τη βροντή. Όμως ο Κρόνος και οι σύμμαχοί του Τιτάνες τους απελευθέρωσαν για να τους βοηθήσουν στην ανατροπή του Ουρανού. Αφού τα κατάφεραν και έριξαν τον Ουρανό, έριξαν ξανά στα τάρταρα τους Κύκλωπες. Λίγο αργότερα, ο Δίας με τους Ολύμπιους θεούς απελευθέρωσαν και πάλι τους Κύκλωπες για να τους βοηθήσουν να νικήσουν τους Τιτάνες, στην τιτανομαχία. Πράγματι οι Κύκλωπες, με τα υπερόπλα τους, νίκησαν τους Τιτάνες. Αφού ο Δίας ανέλαβε την εξουσία, τους ανέθεσε τη φύλαξη των Τιτάνων στα τάρταρα. Αυτοί σε ανταπόδοση της τιμής χάρισαν στον Δία τον κεραυνό και τη βροντή, που έγιναν πια τα σύμβολά του. Στην Άρτεμη χάρισαν το τόξο.

Ο Ασκληπιός ήταν γιός του Απόλλωνα. Ήταν γιατρός και με τις θεραπευτικές ικανότητές του είχε επαναφέρει στη ζωή πολλούς νεκρούς. Γι’ αυτό ο Δίας σκότωσε τον Ασκληπιό με τον κεραυνό του. Ο Απόλλωνας για να εκδικηθεί τον Δία για τον θάνατο του Ασκληπιού σκότωσε τους Κύκλωπες που του είχαν χαρίσει τον κεραυνό. Αυτό προκάλεσε την οργή του Δία που τιμωρώντας τον Απόλλωνα τον έστειλε στις Φέρες της Θεσσαλίας για να υπηρετεί τον Άδμητο, βόσκοντας τα κοπάδια του.

Τότε γεννήθηκε από τη νύμφη Μαία και ο αδελφός του Απόλλωνα, ο Ερμής. Με τις εξαιρετικές ικανότητές του να παίζει μουσική, ο Ερμής κατασκεύασε από το καύκαλο μιας χελώνας μια λίρα. Παίζοντας ο μικρός Ερμής είδε τα ζώα που έβοσκε ο Απόλλωνας και χωρίς αυτός να τον καταλάβει, του έκλεψε πενήντα βόδια. Κατέφυγε στη Μεσσηνία, τα έκρυψε σε μια σπηλιά και ξαναγύρισε στη μητέρα του.

Ο Απόλλωνας, που είχε και μαντικές ικανότητες, κατάλαβε ποιός του έκλεψε τα βόδια. Πήγε στη σπηλιά της Μαίας, πήρε τον μικρό Ερμή και τον οδήγησε μπροστά στον πατέρα τους, τον Δία. Εκεί ο Ερμής, παίζοντας τη λίρα του, ομολόγησε. Ο Απόλλωνας ακούγοντας τη μουσική ενθουσιάστηκε και ζήτησε από τον Ερμή να του την δώσει με αντάλλαγμα τα κλεμμένα βόδια. Έτσι κι έγινε. Ο Ερμής τότε έφτιαξε έναν αυλό για να παίζει μουσική στα βόδια του. Όμως κι αυτό το μουσικό όργανο κατέληξε στον Απόλλωνα, αφού πρόσφερε στον Ερμή τη χρυσή γκλίτσα (κηρύκειο) που έβοσκε τα ζώα. Έτσι ο Ερμής απόκτησε το έμβλημά του.

Εικάζεται ότι η σπηλιά που ο Ερμής έκρυψε τα κλεμμένα βόδια είναι αυτή του Νηλέα, πάνω από τη Βοϊδοκοιλιά.