Η μορφή της σημερινής Καλαμάτας είναι εν πολλοίς αποτέλεσμα οξύτατων ανταγωνισμών και συσχετισμών επιρροής στα κέντρα των αποφάσεων. Πολλά από τα όσα έχουν συμβεί στο παρελθόν είναι άγνωστα αλλά παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον. Και αναφέρονται στο σχέδιο πόλης πολύ πριν από αυτό που γνωρίσαμε. Κατά καιρούς και μέχρι το σχέδιο του 1905 που οργανώθηκε με ελλείψεις μεν αλλά με πιο επιστημονικό τρόπο (χωροστάθμιση της πόλεως το χαρακτήριζαν προφανώς σε αντιδιαστολή με τις… γραμμές που τραβούσαν), υπήρχαν διάφορα σχέδια επί χάρτου αλλά δεσμευτικά για το μέλλον της πόλης.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει μια υπόθεση του 1898, όταν το δημοτικό συμβούλιο ενέκρινε σχέδιο με το οποίο στην εποχή που η πόλη μόλις είχε αρχίσει να… κατηφορίζει, επρόκειτο να δημιουργηθεί από την αρχή περίπου της σημερινής πλατείας μέχρι το λιμάνι, ένας δρόμος με μεγάλα πεζοδρόμια και δενδροστοιχίες πλάτους 46 μέτρων (με την ενσωμάτωση και της τότε λεωφόρου Παραλίας, μετέπειτα Αριστομένους). Δυτικά από αυτό το δρόμο το σχέδιο προέβλεπε δρόμους ανατολή - δύση με πλάτος 14 μέτρων και βορράς – νότος με πλάτος 16 μέτρων. Υποβλήθηκε η πρόταση μαζί με σχεδιάγραμμα, αλλά βρέθηκε ένας καλαματιανός ο οποίος χωρίς να τον πάρουν χαμπάρι οι άρχοντες, πήγε το υπουργείο και… έκοψε το σχέδιο αυτό που θα μπορούσε να έχει αλλάξει εντελώς τη σημερινή μορφή της Καλαμάτας. Την ιστορία περιγράφει ένας «Καλαματιανός» στην «Ευνομία» στις 11/7/1898.
Η αφήγηση ξεκινάει από ένα «αστικό μύθο» σύμφωνα με τον οποίο τίποτα δεν πάει μπροστά στην πόλη γιατί την είχε καταραστεί ο δεσπότης. Ανάλογη δοξασία υπάρχει και στη Μεσσήνη αλλά ας δούμε πως περιγράφει το σχέδιο και την απόρριψή του ο επιστολογράφος: «Εξακολουθεί, φαίνεται, το απαίσιον έργον της εις την ατυχή ταύτην πόλιν η μυθολογουμένη “Κατάρα του Δεσπότη”, και εν ώ όλα τα πέριξ δρώσιν εις πρόοδον και προκοπήν αργώντα, αύτη εξακολουθεί οπισθοδρομικώς βαίνουσα.
Ιδού και μια άλλη απόδειξις ήτις δεν δύναται παρά να καταπλήξη πάντα και εις συλλογισμούς να εμβάλη και τον μάλλον αμέριμνον των πολιτών περί του μέλλοντος του τόπου τούτου.
Το Δημοτικόν Συμβούλιον, αφορών εις τας ανάγκας της πόλεως, στερουμένης, ως γνωστόν, εις το παντελές πλατειών και ευρέων οδών, και εις τον εξωραϊσμόν και δη και εις την εξυγίανσιν της πόλεως αποβλέπον, δια ψηφίσματός του εζήτησε να τροποποιηθή το σχέδιον της πόλεως κατά το προς Δυσμάς της εις παραλίαν αγούσης λεωφόρου μέρος, μέχρις νομίζομεν, των Συνεργείων του Σιδηροδρόμου, κατά τρόπον ώστε η λεωφόρος αύτη να ευρυνθή κατά 32 μέτρα και αποτελέση μετά των 14 μέτρων της παλαιάς οδού εν βουλεβάρτον πλάτους μέτρων 46 από της οικίας Βογοπούλου μέχρι των Συνεργείων του Σιδηροδρόμου και εκείθεν μέχρι παραλίας, να καθορισθώσιν δε εκείθεν προς Δυσμάς οικοδομικά τετράγωνα με οδούς απ’ ανατολών προς δυσμάς πλάτους 14 μέτρων και απ΄άρκτου προς μεσημβρίαν 16. Υπέβαλεν δε το δημοτικόν συμβούλιον εις το υπουργείον συν τω ψηφίσματι και τα αναγκαία σχεδιαγράμματα. Εν ώ δε παρά πάντων περιεμένετο η έγκρισις της τροποποιήσεως ταύτης, διότι ουδείς υπήρχε λόγος να μη εγκριθή, αφού μάλιστα ο Δήμος εις ουδεμίαν σχεδόν δαπάνην λόγω αποζημιώσεως επρόκειτο να υποβληθή καθόσον τα 32 μέτρα πλάτους προς προσαύξησιν της οδού διεκδικούνται παρά του δημοσίου ως κοίτη του ποταμού και των παρόχθιων ιδιοκτητών, οίτινες προκειμένου να ευρυνθή η οδός και πλατυνθή εις 46 μέτρα παραιτούνται των δικαιωμάτων, στέλλεται σήμερον εις το γραφείον του κ. Νομομηχανικού η εγκριθείσα δια Βασιλικού Διατάγματος τροποποίησις, δια της οποίας παραδόξως ανατρέπονται τα πάντα ουχί πλέον επί βλάβη αλλ’ επί καταστροφή της πόλεως. Καταργείται πλήρως η μεγάλη και λαμπρά αύτη οδός, ήτις δενδροφυτευομένη ήθελεν αποτελέσει ένα λαμπρόν περίπατον και ήθελεν χρησιμεύει να εισπνέει δίκην του μεγάλου πνεύμονος, να εισπνέει η πόλις αέρα, και σχηματίζονται οικοδομικά τετράγωνα μέχρι του παλαιού της οδού τείχους, ήτις ούτω μένει μόνον με πλάτος 12 μέτρων και, όπερ έτι παραδοξότερον, αι μεταξύ των οικοδομικών τούτων τετραγώνων οδοί ορίζονται με πλάτος μόνον 6 και 8 μέτρων, όπερ εστίν, αφαιρουμένων των πεζοδρομίων, πλάτος 4 και 6 μέτρων. Εξέλαβον φαίνεται οι του γραφείου των Δημοσίων έργων τους Καλαματιανούς δια Λιλιπουτίους ή άλλως δια να μη χαλάσουν, φαίνεται, το ομοιόμορφον των άλλων της πόλεως οδών.
Επί της τερατώδους ταύτης πράξεως περιττός αποβαίνει πας λόγος και πάσα επίκρισις. Πως και διατί εγένετο ημείς τουλάχιστον ακόμη δεν ηδυνήθημεν να ανακαλύψωμεν. Αλλ’ ουδέ κρυπτόν ου μη φανερόν γεννήσεται. Λέγεται ότι όλα αυτά εγένοντο χάριν ενός προσώπου αν Αθήναις διαμένοντος, ούτινος δύο οικόπεδα επρόκειτο να καταλάβη η μεγάλη οδός. Λέγουσι μάλιστα ότι απολέσθη εκ του Υπουργείου το σχεδιάγραμμα, όπερ υπέβαλεν το Δημοτικόν Συμβούλιον και τούτο δεν φαίνεται απίθανον, καθόσον η τροποποίησις φαίνεται ότι δεν έλαβε ποσώς υπ’ όψιν το σχεδιάγραμμα του Δημοτικού Συμβουλίου, αλλ’ εγένετο επί τη βάσει του παμπαλαίου της πόλεως σχεδίου. Όπως όμως ποτ΄αν ή βέβαιον είναι πλέον ότι η απαισία πράξις συνετελέσθη. Λοιπόν μην υπνώσητε και την φοράν ταύτην τον νήδυμον. Συμπολίται περιμένοντες τα πάντα από την εξ ύψους αντίληψιν. Η εξ ύψους αντίληψις δεν αρκεί μόνον να αποτρέπη τα τοιούτου είδους κακά. Συν Αθηνά και χείρα κίνει, έλεγον οι σοφοί πρόγονοί μας.
Ας συνέλθη εκτάκτως και κατεπειγόντως το Δημοτικόν Συμβούλιον, ας διαμαρτυρηθή εντόνως και πικρώς κατά του τοιούτου πραξικοπήματος, το οποίον βεβαίως εγένετο εν αγνοία του Βασιλέως και του κ. Υπουργού. Ας ζητήση δια νέου ψηφίσματος την διόρθωσιν του κακού. Ας εκφράσωσιν οι πολίται δια συλλαλητηρίων την αγανάκτησίν των την δικαίαν επί τοις διαπραττομένοις, ας διαμαρτυρηθή ο Εμπορικός Σύλλογος και εν ενί λόγω ας γενή ό, τι πρέπει και αρμόζει εις την σπουδαιότητα του πράγματος προς αποτροπήν και διόρθωσιν του κακού. Θα επανέλθωμεν».
Την απάντηση δίνει ο καλαματιανός με τις… άκρες, οποίος φαίνεται πως είναι αυτός που παρενέβη στο υπουργείο και έκοψε το σχέδιο. Πρόκειται για τον Κωνσταντίνο Καρακατζάνη ο οποίος διατείνεται ότι το σχέδιο που προωθούσε το δημοτικό συμβούλιο εξυπηρετούσε συμφέροντα σε βάρος άλλων (στην ίδια εφημερίδα 2/8/1898): «Το υπουργείον των Εσωτερικών, ξένον και μακράν των ατομικών ορέξεων, μελετήσαν τούτο από σφαίρας υψηλοτέρας, οξυτέρας δε και αμερολήπτου διανοίας, ετροποποίησεν συμφώνως προς τα ενόντα της πόλεως ως και κατωτέρω εν παρόδω ρηθήσεται. Αποκαταστήσαν δε αξιεπαίνως τα πράγματα εις την θέσιν των, προσυποδεικνύει ότι δεν είμαθα ατυχώς εισέτι άξιοι αποκεντρώσεως του ιδίου συμφέροντος κατά του κοινού κυριεύοντος. Το ατομικόν και ίδιον μόνον όφελος υπό το προς ό εξωκειώθημεν μέχρι εξ επαγγέλματος έντεχνόν πρόσχημα του κοινού καλού ατυχώς αεί κινεί τα νεύρα των δράσεων, ενταφιαζομένου αναλγήτως του κοινού καλού! Τουτ’ αυτό νυν ποιούν και ευάριθμοι τινές φωνασκούντες κατά του σχεδίου τούτου, και στρέφοντες κατ΄άλλων το ανωτέρω αρμόζον αυτοίς όνομα, κατ΄ηχώ μάλλον των κερδοσκοπούντων επιφωνούσι δίκην υποκριτικού σχετλιασμού δια τα κοινά, εδώ μεν εκ συναισθήσεως δήθεν προς υπεράσπισιν της ταλαίνης ταύτης πόλεώς μας, επιθυμούντες των εξωραϊσμόν της, εκεί δε εκ νευρικής, επ’ αγαθώ δήθεν ταραχής δια το απαίσιον τούτο έργον τη πόλει, τόπω, εν ώ ουδέν καλόν δύναται να γείνη δεσποτικής ένεκεν κατάρας».
Αναφέρεται εκτενώς (και με ισχυρή δόση ειρωνείας) σε διάφορα ζητήματα και για τους τέσσερις δρόμους που υπάρχουν από βορρά προς νότο και για να τεκμηριώσει την άποψη θέτει ορισμένα ζητήματα σχετικά με το χαρακτήρα του κοινόχρηστου χώρου, αξιοποιώντας τις παρεμβάσεις που είχαν γίνει από την εταιρεία σιδηροδρόμων: «Εάν είναι οδός προς τι και Πέμπτη τοιαύτη συνεχομένη προφανώς με πρώτου εν Καλάμαις πλάτους τρίτην ανωτέρω οδόν εντός μάλιστα του στενού τούτου χώρου; Εν τη ενώσει των θα έχομεν οδόν πλάτους 46 μέτρων και άνευ διεξόδου εν όλω δίκην τραγελάφου, μέτρων, όσων δεν είναι ούτε το «Βουλεβάρ» των Παρισίων, πόλεως πρωτευούσης Βασιλείου και πληθυσμοιύ, ίσου του πληθυσμού όλης της Ελλάδος. Προς τι εδώ η τόση λίαν εξαιρετικών πολυτελής και πρωτοφανής ευρύτης, απέναντι του τόσου χώρου και τόσου ελαχίστου πληθυσμού, αφού αλλαχού της πόλεώς μας και εις τα κέντρα μάλιστα έχομεν στενωπούς, εξακολουθούσας και μετά τα προ πολλού εγκριθέντα σχέδια και μετά ανακαινίσεις και μετά δεδομένας ευκαιρίας, καθ’ ας ουδεμία εξήλθε φωνή εκ των χειλέων τούτων της μερίμνης του κοινού καλού και του εξωραϊσμού της πόλεώς μας;
Εάν είναι «Βουλεβάρ» όρον, όν το πρώτον ήδη βλέπομεν παρ΄ημίν, τούτο όμως σταματά αμέσως εις την επέκτασίν του, εν αρχή μεν εμποδιζόμενον υπό της καμπύλης του σιδηροδρόμου Μύλων – Καλαμών, ακολούθως δε αμέσως στενούμενον μέχρι στενού, ως περιοριζόμενον υπό της δι΄επιχωματώσεως υψωθείσης γραμμής τούτου του σιδηροδρόμου, ίνα εκεί εγγύτατα σβεσθή πίπτον εις το χαώδες κοίλωμα, το υπό της εταιρείας των σιδηροδρόμων δωρηθέν ημίν, και το οποίον ασυγχωρήτως ηνέχθημεν άθλιον βαθύ χάος, προς πλήρη συντέλεσιν του ανεπιστρεπτί καταστραφέντος ωραίου χώρου και ματαιώσαντος παν σχέδιον δημοτικής μερίμνης εν τω μέλλοντι! Προ πάντως δε την οξείαν όρασιν των δημοφελών, των οποίων την υπερ των κοινών οξείαν όρασιν απορώ πως διέφυγε τούτο άνευ φωνής:
Σεις τόσον ερασταί το κοινού καλού, διατί τότε ότε αληθώς έπρεπεν ίνα και τα νυν, έστω, έχωσιν αξίαν συνεπή δεν υψώσατε την τοιαύτην φωνήν σας τύπω, ως και νυν και δράσει ίνα μη καταστραφή άπαξ και δια παντός ωράισμα τούτο, αφού κέκτησθε τόσην συναίσθησιν;
Εάν είναι πλατεία, δεν μοι δεικνύετε που αλλαχού ευρίσκεται τούτο το ακανόνιστον, όπερ αντί προσδόσεως εξωραϊσμού εις υμάς ιδίως αρνείται τούτον; Που ηκούσθη πλατεία πλάτους 32 μέτρων προς μήκος 600 περίπου»
Και συνεχίζοντας επιτίθεται και πάλι σε συμφέροντα και στο δημοτικό συμβούλιο: «Ενιοι εκ τούτων των αγαθών κεκτημένοι, φαίνεται όρασιν οξυπετούσαν μέχρι πέραν του Ωκεανού προς ευρείαν άποψιν και θέλοντες εκτάσεις προς όφελος αυτών και βάρος άλλων δυστυχώς μετ’ αγωνιώδεις ειπείν, αρπακτικάς αποπείρας επί των εκτάσεων τούτων και επιτυχεία απωθήσεις υπό των ιδιοκτητων, κατόπιν δε μετά άλλου είδους τεχνάσματα και σχέδια πεπλασμένων αναφορών επί σχεδίων μέχρι των ανωτάτων αρχών κατέφυγον εις τον μυθον της αλώπεκος. Προσηνέχθησαν να δωρήσωσι ταύτας ως καλοί τεβεκίληδες δωρούντες τα ξένα και κρατούντες σφικτά τα ίδια. Αντιφάσκοντες πάλιν προς ταύτα εδώ μεν καταγγέλουν, εκεί δε μεταθέτουν την ιδιοκτησίαν προς άλλους κτλ., πρότερον όμως ουχί. Τοιαύτα τα όνειρα και τ΄απαυγάσματα των θερμών και συχνών συμβουλίων των».
Κάπως έτσι άδοξα έκλεισε η ιστορία, για να ανοίξει μια άλλη η οποία οδήγησε στο σχέδιο του 1905, το οποίο παραμορφώθηκε έντονα από την αρχική πρόταση μέχρι την ψήφισή του, καθώς έγινε αντικείμενο διαπραγμάτευσης με τους ιδιοκτήτες και με το δήμο να υποχωρεί πάντα στις απαιτήσεις τους. Το ζήτημα της ιδιοκτησίας αναδεικνύεται κυρίαρχη τους σχεδιασμούς του δημόσιου χώρου. Φαίνεται και από την ιστορία του 1898 που δημοσιεύουμε, από την οποία αξίζει να κρατήσουμε την καταπάτηση της δημόσιας γης καθώς το ποτάμι έγινε ιδιοκτησία και όχι μόνο λόγω του Οθωνικού διατάγματος για τους ποταμούς που όταν δεν ήταν πλωτοί γινόταν παραχώρηση της παρόχθιας περιοχής στους ιδιοκτήτες που συνόρευαν.
[Στη φωτογραφία των αρχών του 20ου αιώνα φαίνεται η διαμόρφωση του χώρου στο ύψος του σημερινού πάρκου σιδηροδρόμων. Για να αποδειχθεί ότι «η ζωή κύκλους κάνει» αλλά το σπιράλ βγάζει σε άλλη θέση και με άλλους όρους τις επεμβάσεις]
