Μετά τη νίκη του Αλέξανδρου στον Γρανικό το 334 π.Χ. και την εξασφάλιση της κατάκτησης της Μικράς Ασίας, η Σπάρτη με τον βασιλιά της Άγη Γ´, πρότεινε στους Πέρσες του Φαρνάβαζου κοινή δράση στο Αιγαίο και την ελληνική χερσόνησο εναντίον του Αλέξανδρου. Και πάλι το περσικό χρυσάφι προσπαθούσε να παίξει καταλυτικό ρόλο στην Ιστορία. Οι Πέρσες, το 333 π.Χ. υποσχέθηκαν στον Άγη Γ´ τριάντα τάλαντα και δέκα πλοία για την επίτευξη του κοινού σκοπού. Την ίδια εποχή ο Μακεδόνας αντιβασιλιάς Αντίπατρος βρισκόταν στη Θράκη καταστέλλοντας μια εξέγερση. Μόλις πληροφορήθηκε την αντιμακεδονική στάση των Σπαρτιατών, κατέβηκε στην Πελοπόννησο και με σαράντα χιλιάδες στρατιώτες συναντήθηκε με τον σπαρτιατικό στρατό στη Μεγαλόπολη, το 331 π.Χ. Ο Άγης Γ´ είχε να αντιπαρατάξει είκοσι δύο χιλιάδες στρατιώτες. Οι Μακεδόνες τους σκόρπισαν και η Σπάρτη εξαθλιώθηκε.
Αφού οι πόλεμοι των διαδόχων του Μεγάλου Αλέξανδρου με τις διαιρέσεις και τις γεωγραφικές κατατμήσεις που επέφεραν, αποδυνάμωσαν τη μακεδονική ηγεμονία, στον ελληνικό χώρο εμφανίστηκαν συνασπισμοί πόλεων που είχαν ως στόχο τους την ενδυνάμωσή τους, ώστε να έχουν ρόλο στις εξελίξεις της εποχής.
Η Φυλή των Αιτωλών, αποτελείται από όλες τις «τοπικές φυλές» της Αιτωλίας. Οι κυριότερες από αυτές γεωγραφικά από τα δυτικά ήταν των Αγραίων, των Απέραντων, των Ευρυτάνων, των Οφιονέων και των Αποδωτών. Ο Θουκυδίδης (Γ 94, 4) μιλώντας για τους Αιτωλούς αναφέρει τις τρεις:
…. [3.94.4] τὸ γὰρ ἔθνος μέγα μὲν εἶναι τὸ τῶν Αἰτωλῶν καὶ μάχιμον, οἰκοῦν δὲ κατὰ κώμας ἀτειχίστους, καὶ ταύτας διὰ πολλοῦ, καὶ σκευῇ ψιλῇ χρώμενον οὐ χαλεπὸν ἀπέφαινον, πρὶν ξυμβοηθῆσαι, καταστραφῆναι. [3.94.5] ἐπιχειρεῖν δ᾽ ἐκέλευον πρῶτον μὲν Ἀποδωτοῖς, ἔπειτα δὲ Ὀφιονεῦσι καὶ μετὰ τούτους Εὐρυτᾶσιν, ὅπερ μέγιστον μέρος ἐστὶ τῶν Αἰτωλῶν, ἀγνωστότατοι δὲ γλῶσσαν καὶ ὠμοφάγοι εἰσίν, ὡς λέγονται· τούτων γὰρ ληφθέντων ῥᾳδίως καὶ τἆλλα προσχωρήσειν….
[Οι Μεσσήνιοι έλεγαν στον Δημοσθένη] …[3.94.4] οι Αιτωλοί είναι, βέβαια, πολυάριθμοι και μάχιμοι, αλλά κατοικούν σε ατείχιστες πόλεις που απέχουν πολύ μεταξύ τους. Για τον λόγο αυτόν κι επειδή έχουν ελαφρύ οπλισμό, θα ήταν εύκολο να τους νικήσουν προτού μπορέσουν να αλληλοβοηθηθούν. [3.94.5] [Τον συμβούλευαν] να χτυπήσει πρώτα τους Αποδωτούς, μετά τους Οφιονείς και έπειτα τους Ευρυτάνες, οι οποίοι αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος των Αιτωλών. Μιλούν γλώσσα πολύ δυσνόητη και, καθώς λέγεται, τρώνε ωμό κρέας. Αν νικούσαν αυτούς, οι άλλοι Αιτωλοί θα προσχωρούσαν χωρίς δυσκολία…..
Από το 320 π.Χ., οι αιτωλικές πόλεις είχαν προχωρήσει σε μια ομοσπονδία, μια πολιτική και στρατιωτική συμμαχία, που είχε κύρια αποστολή την επίλυση των διαφορών μεταξύ τους, σ΄ένα ετήσιο συνέδριο, που συνερχόταν στο Θέρμο. Η Συμπολιτεία είχε καταφέρει να έχει συμμάχους της, με τη βία ή με τη θέλησή τους, την Ακαρνανία, τη Φωκίδα, τη Λοκρίδα, τη Βοιωτία, ένα μέρος της Θεσσαλίας, την Κεφαλονιά αλλά και τη Μεσσηνία. Η διοίκηση της Αιτωλικής Συμπολιτείας γινόταν από έναν στρατηγό, που εκλεγόταν κάθε χρόνο.
Στη Β.Δ. Πελοπόννησο, μια πρώτη προσπάθεια για συνασπισμό δώδεκα αχαϊκών πόλεων, είχε γίνει τον 5ο αιώνα π.Χ. Η κοινή δραστηριότητα των μελών της τότε, αφορούσε την τέλεση πανηγυριών και θρησκευτικών τελετών στο Αίγιο, στο ιερό του Δία Ομαγυρίου (ή Ομαρίου ή Αμαρίου). Εκεί εξομάλυναν και τις όποιες έριδες είχαν αναφυεί, λύνοντας ειρηνικά τις διαφορές τους. Αυτή η πρώτη φάση της ομοσπονδίας έληξε με το τέλος του «Λαμιακού πολέμου» και την εγκατάσταση μακεδονικών φρουρών στις πόλεις του συνασπισμού. Το 280 π.Χ., ακολουθώντας το παράδειγμα των Αιτωλών γειτόνων τους, κάποιες πόλεις της Αχαΐας συγκρότησαν την Αχαϊκή Συμπολιτεία. Αυτές οι πόλεις ήταν: η Δύμη και η Πάτρα, η Τριταία και οι Φαρές, το Αίγιο, η Βούρα, η Κερύνεια, η Πελλήνη, η Αιγείρα και το Λεόντιο. Λίγο αργότερα, το 251 π.Χ. ο Άρατος ο Σικυώνιος εκθρόνισε τον τύραννο της Σικυώνας, Νικοκλή και ενέταξε και την κορινθιακή πόλη, μαζί με τις περισσότερες πόλεις της βόρειας Πελοποννήσου, στην Αχαϊκή Συμπολιτεία. O Άρατος εξελίχθηκε σε στρατιωτικό ηγέτη της Συμπολιτείας και την μεταμόρφωσε σε σημαντική δύναμη του ελληνικού χώρου. Το 235 π.Χ. κατάφερε να εντάξει στη Συμπολιτεία και τη Μεγαλόπολη. Μετά το 230 π.Χ. εκμεταλλευόμενος τις συγκρούσεις των Μακεδόνων με τους Αιτωλούς και την αποχώρηση των Μακεδόνων από την Πελοπόννησο, ο Άρατος διεύρυνε τη Συμπολιτεία με μεγάλο μέρος των αρκαδικών πόλεων, την Ερμιόνη, τον Φλιούντα, το Άργος και την Αίγινα. Μέχρι το 190 π.Χ. η ομοσπονδία περιελάμβανε σχεδόν όλες τις πόλεις της Πελοποννήσου.
Και στην Αχαϊκή Συμπολιτεία οι αποφάσεις παίρνονταν σε ετήσια σύνοδο που γινόταν στο Αίγιο. Αρχικά τη διοίκηση ασκούσαν δυο στρατηγοί και ένας γραμματέας. Μετά το 253 π.Χ. όμως, η εξουσία είχε περάσει σε μια τριανδρία, ένα στρατηγό, έναν ίππαρχο κι ένα ναύαρχο. Ένα συμβούλιο δέκα αντιπροσώπων, των δέκα αρχικών πόλεων της ομοσπονδίας, οι «δημιουργοί» ή «συνάρχοντες» ή «πρόβουλοι», πλαισίωνε των στρατηγό. Βέβαια αυτά εφαρμόζονταν στην αρχική φάση της λειτουργίας της Συμπολιτείας. Αργότερα οι αντιπρόσωποι γίνονταν κατά περιόδους περισσότεροι και κέντρο των αποφάσεων της Συμπολιτείας έγινε η Μεγαλόπολη.
Η Αχαϊκή Συμπολιτεία αρχικά προσπάθησε να σταθεί απέναντι στους Μακεδόνες και στη συνέχεια, αφού αυτοί υποχώρησαν μπροστά στη στρατιωτική υπεροχή των Ρωμαίων, αντιστάθηκε και στη ρωμαϊκή κυριαρχία και έγινε το τελευταίο προπύργιο του ελληνισμού. Οι σημαντικότεροι ηγέτες της συμπολιτείας ήταν ο Άρατος από τη Σικυώνα (272-213 π.Χ.) και ο Φιλοποίμην από τη Μεγαλόπολη (253-183 π.Χ.). Αυτοί την ισχυροποίησαν επεκτείνοντας τα όρια της και προσπάθησαν να αποκρούσουν τους Ρωμαίους.
Το πολίτευμα της Μεσσηνίας ήταν ολιγαρχικό, φεουδαρχικό, αφού η γη ανήκε σε λίγες οικογένειες ενώ οι πολλοί κατείχαν μόλις το 3% του συνόλου των εδαφών της. Επικεφαλής βρίσκονταν οι πέντε Έφοροι, ένας από κάθε φυλή και η Μεσσηνία ανήκε στην Αιτωλική Συμπολιτεία.
Στη Σπάρτη υπήρχαν, παραδοσιακά, δυο βασιλικές οικογένειες, οι Αγίδες και οι Ευρυποντίδες και φυσικά, δυο βασιλιάδες. Μετά τη συντριβή από τους Μακεδόνες του Αντίπατρου το 331 π.Χ., η πόλη προσπάθησε να ανακάμψει το 245 π.Χ., με τη μεταρρυθμιστική προσπάθεια του Άγη Δ΄αφού μέχρι τότε οι περίπου εκατό ολιγαρχικοί, προνομιούχοι Σπαρτιάτες, αντιστεκόταν σε κάθε μεταρρυθμιστική απόπειρα. Και η προσπάθεια του Άγη Δ΄ έπεσε όμως στο κενό, αφού τον ανέτρεψε ο συμβασιλέας του Λεωνίδας Β΄. Το 241 π.Χ. ο Άγης Δ΄ καταδικάστηκε σε θάνατο και οι μεταρρυθμίσεις του ακυρώθηκαν. Η Σπάρτη άρχισε να ανακάμπτει όμως το 235 π.Χ., μετά την άνοδο στον θρόνο της του Κλεομένη Γ΄, την ίδια εποχή που ο Άρατος είχε προσαρτήσει στην Αχαϊκή Συμπολιτεία τη Μεγαλόπολη και προσπαθούσε να τη διευρύνει σε όλη την Πελοπόννησο. Στη Σπάρτη οι μεταρρυθμίσεις ήταν:
• α) κατάργηση όλων των χρεών,
• β) αύξηση του αριθμού των Σπαρτιατών πολιτών σε τέσσερις χιλιάδες και
• γ) αναδιανομή της γης σε ίσα μερίδια μεταξύ των πολιτών, έτσι ώστε οι νέοι Σπαρτιάτες να είναι ίσοι μεταξύ τους.
Το 229 π.Χ., οι αρκαδικές πόλεις Τεγέα, Μαντίνεια, Καφυά και Ορχομενός που ανήκαν στην Αχαϊκή Συμπολιτεία, συμμάχησαν με τη Σπάρτη. Την ίδια χρονιά οι Έφοροι της Σπάρτης έστειλαν τον Κλεομένη Γ΄να καταλάβει το Αθήναιον στα σύνορα της Σπάρτης με τη Μεγαλόπολη. Ο Κλεομένης Γ΄το κατέλαβε και η Αχαϊκή Συμπολιτεία αποφάσισε να κηρύξει τον πόλεμο στη Σπάρτη και να συμμαχήσει με τους Μακεδόνες. Στα αρκαδολακωνικά σύνορα, στη Σελασσία, το 222 π.Χ. ο Κλεομένης Γ΄ηττήθηκε και η Σπάρτη υποχρεώθηκε να επιστρέψει τα κατακτημένα εδάφη στην Αχαϊκή Συμπολιτεία καθώς και τη Δενθαλιάτιδα στη Μεσσηνία, ενώ υποχρεώθηκε να δεχθεί μακεδονική φρουρά στη Σπάρτη και να συμμαχήσει με τους Μακεδόνες. Ο Αντίγονος, λόγω της αποστασίας της Μαντίνειας από τη Συμπολιτεία, έδιωξε τους κατοίκους της και την επανίδρυσε δίνοντάς της το όνομά του. Αντιγόνεια! Στη συνέχεια τη δώρισε στους Αργείους.
Ο Κλεομένης Γ΄, το 219 π.Χ., κατέφυγε στην Αίγυπτο όπου λίγο αργότερα αυτοκτόνησε. Η Σπάρτη πέρασε στην αφάνεια. Μετά τη μακεδονική κατοχή η βασιλεία στη Σπάρτη έγινε μονοπρόσωπη. Από το 219 π.Χ. μέχρι την υποδούλωση στην Αχαϊκή Συμπολιτεία, βασίλεψαν στη Σπάρτη: ο Λυκούργος (219 – 210 π.Χ.), ο Μαχανίδας (210 – 207 π.Χ.) και τέλος ο Νάβις (207 – 192 π.Χ.)
Οι δυο Συμπολιτείες, που διέφεραν σε πολλά χαρακτηριστικά, δεν κατάφεραν ποτέ να ομονοήσουν για να αναβιώσουν μια ενιαία Ελλάδα. Η Αχαϊκή Συμπολιτεία, προσπαθώντας να αποκρούσει τις επεκτατικές τάσεις της Σπάρτης, έφερε στην Πελοπόννησο τους Μακεδόνες, που συνέτριψαν βέβαια τη Σπάρτη αλλά έθεσαν υπό την κηδεμονία τους ολόκληρη την Πελοπόννησο, μειώνοντας και την Αχαϊκή Συμπολιτεία.
Οι Αιτωλοί θέλησαν να εκμεταλλευτούν τη στιγμή και να κατακτήσουν την Πελοπόννησο. Με αυτό τον σκοπό, το 220 π.Χ. έστειλαν έναν κατάσκοπο στη συμμαχική τους Φιγάλεια, τον Δωρίμαχο. Πρόφαση ήταν η προστασία της συμμαχικής πόλης. Τον Δωρίμαχο ακολούθησαν στη Φιγάλεια και Αιτωλοί κλέφτες και πειρατές. Αυτός τους έστειλε όμως στη γειτονική και σύμμαχο Μεσσηνία. Οι ληστείες, οι δολοφονίες και η δολιότητα του Δωρίμαχου και των Αιτωλών έκαναν τους Μεσσήνιους να διαμαρτυρηθούν έντονα στην Αιτωλική Συμπολιτεία. Τελικά η διαμαρτυρία έγινε αιτία πολέμου της Αιτωλίας με τη Μεσσηνία. Κύριος λόγος ήταν βέβαια η εύφορη γη της Μεσσηνίας. Οι Αιτωλοί συγκεντρώθηκαν στο Αντίριο και από εκεί, με Κεφαλονίτικα πλοία, διεκπεραιώθηκαν στη Β.Δ. ακτή της Πελοποννήσου, που ανήκε στην Αχαϊκή Συμπολιτεία. Αφού υποσχέθηκαν ότι πηγαίνοντας για τη Φιγάλεια, απλά θα διασχίσουν τα αχαϊκά εδάφη, δεν τήρησαν τις υποσχέσεις τους και εδήωσαν την Αχαΐα και την Ηλεία. Και αφού έφτασαν στη Φιγάλεια πέρασαν στη Μεσσηνία και συνέχισαν κι εκεί τη λεηλασία και τις ληστείες.
Οι Μεσσήνιοι ήταν απροστάτευτοι αφού δέχονταν εισβολή από συμμάχους τους. Αφού δεν μπορούσαν πια να προστατευτούν, οι Μεσσήνιοι έστειλαν πρέσβεις στο Αίγιο ζητώντας προστασία από την Αχαϊκή Συμπολιτεία. Άλλωστε αυτή περιλάμβανε στους σκοπούς της και την προστασία κάθε αδικούμενου. Η συνέλευση στο Αίγιο, αφού έλαβε υπόψη τα παράπονα των Μεσσηνίων αλλά και των δικών τους πόλεων που είχαν υποστεί τις δηώσεις κατά το πέρασμα των Αιτωλών, αποφάσισε τη συγκέντρωση των στρατευμάτων της στη Μεγαλόπολη. Επικεφαλής στρατηγός τοποθετήθηκε ο Άρατος.
Εν τω μεταξύ οι Αιτωλοί συνέχιζαν τις λεηλασίες και τις δηώσεις στη Μεσσηνία. Οι Μεσσήνιοι προσπαθούσαν να τους αντιμετωπίσουν αλλά μάταια. Όταν οι Αιτωλοί πληροφορήθηκαν όμως ότι τα στρατεύματα της Αχαϊκής Συμπολιτείας είχαν συγκεντρωθεί στη Μεγαλόπολη, πήραν τα κλοπιμαία και μέσω του λιμανιού της Φειάς (του σημερινού Κατάκολου) και του Αντίρριου τα φυγάδευσαν στην Αιτωλία. Η στρατιά των Αιτωλών, που συνόδευσε τα κλοπιμαία στη Φεία, αποχώρησε προς την Ολυμπία και από εκεί στην Αρκαδία. Πίστευαν ότι το στράτευμα των Αχαιών βρισκόταν στην Κλειτορία και ότι αυτοί θα καταφέρουν να διαφύγουν εύκολα, χωρίς συγκρούσεις.
…. καὶ κατεστρατοπέδευσαν περὶ Μεθύδριον τῆς Μεγαλοπολίτιδος· οἱ δὲ τῶν Ἀχαιῶν ἡγεμόνες, συνέντες τὴν παρουσίαν τῶν Αἰτωλῶν, οὕτως κακῶς ἐχρήσαντο τοῖς πράγμασιν ὥσθ' ὑπερβολὴν ἀνοίας μὴ καταλιπεῖν. ἀναστρέψαντες γὰρ ἐκ τῆς Κλειτορίας κατεστρατοπέδευσαν περὶ Καφύας. τῶν δ' Αἰτωλῶν ποιουμένων τὴν πορείαν ἀπὸ Μεθυδρίου παρὰ τὴν τῶν Ὀρχομενίων πόλιν, ἐξάγοντες τοὺς Ἀχαιοὺς ἐν τῷ τῶν Καφυέων πεδίῳ παρενέβαλον, πρόβλημα ποιούμενοι τὸν δι' αὐτοῦ ῥέοντα ποταμόν…..
Πολύβιος, Ιστορίαι 4, 8
Οι Αχαιοί έφτασαν εκεί αλλά δεν έδειξαν ζήλο να τους καταδιώξουν. Οι Αιτωλοί ανενόχλητοι επέστρεψαν στην πατρίδα τους. Οι ληστρικές επιδρομές στη Μεσσηνία συνεχίζονταν όμως, χωρίς ουσιαστική αντιμετώπιση. Η λύση ήρθε και πάλι από τη Μακεδονία. Στο πανελλήνιο συνέδριο στην Κόρινθο το 219 π.Χ., ο νεαρός βασιλιάς των Μακεδόνων Φίλιππος Ε’ ενίσχυσε τους Αχαιούς (Β΄ Συμμαχικός Πόλεμος) και καταδίκασε την επιθετικότητα των Αιτωλών. Τελικά εισβάλλοντας στην Αιτωλία τους κατατρόπωσε, δίνοντας τέλος στη σύγκρουση των Συμπολιτειών.
[Στη φωτογραφία: Νόμισμα του κοινού των Αιτωλών - Αθήνα, Αρχαιολογικό Μουσείο]
