Η μετονομασία σε "Μεσσήνη" το 1867 εξυπηρετούσε άγνωστη σκοπιμότητα της εποχής και επικρίθηκε έντονα. Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι βασικός επικριτής στάθηκε ο σχολάρχης Αθαν. Πετρίδης, ο οποίος χαρακτηρίζει το Νησί μεσαιωνική πόλη και γράφει για τη μετονομασία: «Β. Διατάγματι μετωνομάσθη Μεσσήνη και ωρίσθη πρωτεύουσα επαρχίας Μεσσηνίας, ανέλαβε δηλαδή το αρχαίο όνομα της Μεσσήνης, της αρχαίας πόλεως, ήτις ωκοδομήθη, ως γνωστόν, υπό του Επαμινώνδου υπό τους νότιους πρόποδας τού της Ιθώμης όρους εν κοιλάδι, απεχούση του Νησίου τεσσάρας ώρας προς Β. Ωστε όλως ακαταλλήλως η τοιαύτη μεταβολή του ονόματος κρίνεται επιστημονικώς». Ο φιλόλογος Αθαν. Πετρίδης ήταν σπουδαίος ερευνητής της τοπικής ιστορίας στη Μεσσηνία, άφησε σημαντικό έργο, διετέλεσε σχολάρχης στο Νησί, πρώτος γυμνασιάρχης στο Γυμνάσιο Καλαμάτας και αργότερα υπουργός Παιδείας (1). Η γνώμη του, διατυπωμένη το 1886, έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί αποτελεί προϊόν συστηματικής εργασίας, τόσο σε φιλολογικό όσο και σε ερευνητικό πεδίο.

Νησί ονομάζει τον τόπο των παιδικών του χρόνων και ένας άλλος διαπρεπής επιστήμονας, ο καθηγητής Βυζαντινολογίας Αδ. Αδαμαντίου. Σε κείμενο γραμμένο το 1894 που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Παρνασσός", αναφέρει διαρκώς την πόλη με αυτό το όνομα παρά το γεγονός ότι είχε μετονομασθεί από χρόνια σε Μεσσήνη (2). Πρέπει να σημειωθεί μάλιστα ότι επιμένει στο όνομα Νησί, παρ’ ότι ο ίδιος δεν έχει καταλήξει αν αυτό έχει ελληνική ή φράγκικη προέλευση, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Στην γραπτή έκφραση του Αδ. Αδαμαντίου όμως, κυριαρχεί η ιστορικότητα του ονόματος Νησί.

Η αναφορά στους δύο σημαντικούς πνευματικούς ανθρώπους που συνδέονται άμεσα με το Νησί, κρίθηκε αναγκαία για να καταδειχθεί ότι σε ιστορικό χρόνο, έχουν δοθεί απαντήσεις σε ζητήματα τα οποία οψίμως προέκυψαν στην τοπική ιστοριογραφία, ως αποτέλεσμα φορτίσεων και ιδεοληψιών.

Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας, θα ήταν χρήσιμο αρχικώς να αποσαφηνιστεί ότι στη σημερινή θέση της πόλης ουδέποτε υπήρξε οικισμός με διαφορετικό όνομα καταγεγραμμένο στις φιλολογικές πηγές. Οι απόψεις που έχουν διατυπωθεί μέχρι τώρα, βασίζονται σε διαστρέβλωση των πηγών, σε λανθασμένη ανάγνωση και ανεπαρκή έρευνα της βιβλιογραφίας αλλά και στοιχείων που είναι δυνατόν να υποστηρίξουν την προσπάθεια σχηματισμού ευκρινούς εικόνας για το "Νησί στο χώρο και το χρόνο". Ως εκ τούτου θα χρειαστεί να ανατρέξουμε σε αυτές και να ανατρέψουμε αντιλήψεις που στηρίζονται σε λανθασμένη θεμελίωση.

Το Νησί ουδέποτε ήταν το χωρίον "Λίμναι" του Παυσανία και πολύ περισσότερο το χωριό Λίμναι, όπως ισχυρίζεται μετά βεβαιότητος ο Θεοδ. Τσερπές. Κατ’ αρχήν εννοιολογικά στην αρχαία ελληνική γλώσσα "χωρίον" σημαίνει τοποθεσία και μερικές φορές οχυρά θέση. Ετσι η χρήση του δεν παραπέμπει σε οικισμό και εν προκειμένω η αναφορά έχει να κάνει με τη θέση του ιερού της Λιμνάτιδας Αρτέμιδος. Ο Θεοδ. Τσερπές επικαλείται τον Ουίλιαμ Μάρτιν Ληκ και γράφει ότι σύμφωνα με αυτόν «το χωρίον Λίμναι πρέπει να είναι κάπου γύρω από το Νησί». Θα χρειαστεί να δούμε ακριβώς τι γράφει ο Αγγλος περιηγητής, για να υπάρχει σαφής εικόνα των απόψεών του, οι οποίες θεωρούμε ότι τεκμηριώνουν τον ισχυρισμό μας.

Γράφει λοιπόν ο Ληκ: «Η τοποθεσία στην πεδιάδα του Νησιού, κοντά στην αριστερή όχθη του Παμίσου, δείχνει να είναι η μόνη που μπορεί να καλύψει ικανοποιητικά όλες τις αναφορές της αρχαίας ιστορίας ως προς το "Λίμναι"». Σε άλλο σημείο αναφέρει ότι «οι Λίμναι καταλαμβάνουν περιοχή είτε στη Μακάρια είτε στο Μεσσηνιακό Κάμπο, αριστερά του Παμίσου, και ενδεχομένως σχεδόν απέναντι από τη σύγχρονη πόλη Νησί». Και ακόμη πως «το όνομα "Λίμναι" ιδιαίτερα περίεργα προσαρμόζεται στην ελώδη πεδιάδα γύρω από το Νησί» (3). Σύμφωνα με τον ίδιο «οι Λίμναι πήραν το όνομά τους από τα έλη περί το στόμιο του Αρι και του Παμίσου, και φαίνεται ότι βρίσκονταν στην αριστερή όχθη του τελευταίου όχι μακριά από τη θέση της σύγχρονης πόλης Νησί» (4).

Από τις αναφορές του Ληκ προκύπτουν ορισμένα σαφή συμπεράσματα: Θεωρεί ότι "Λίμναι" ήταν τοποθεσία (situation στο αγγλικό κείμενο) στην ανατολική πλευρά του Παμίσου και μάλιστα ελώδης (marshy plain στο αγγλικό κείμενο), αποκλείοντας έτσι (χωρίς να τον έχει απασχολήσει το θέμα) το ενδεχόμενο να πρόκειται για κατοικημένη περιοχή. Χρησιμοποιεί το Νησί ως σημείο αναφοράς, επειδή θεωρεί ότι και αυτό πήρε το όνομα «από την ομοιότητα των συνθηκών σε αυτή τη θέση», χωρίς να κάνει καμία άλλη σύνδεση μεταξύ τους. Και όταν διαπιστώνει μετά από 25 χρόνια ότι η συμβολή του Αρι με τον Πάμισο δεν γίνεται νοτίως του Νησιού και κοντά στη θάλασσα, αλλά νοτίως της Μικρομάνης, τροποποιεί την αρχική του θέση. Προσδιορίζοντας πλέον την τοποθεσία όχι στη συμβολή των ποταμών, αλλά σε μια ευρύτατη περιοχή από τη Μικρομάνη μέχρι τη θάλασσα (στο Μεσσηνιακό Κάμπο ή στη Μακαρία όπως αναφέρει).

Τέλος θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα έλη κάλυπταν τεράστια περιοχή ανατολικά του Παμίσου, πράγμα που σημαίνει ότι ακόμη και αν αποδεχόταν κάποιος την άποψη του Ληκ, το ιερό της Λιμνάτιδας Αρτέμιδος θα έπρεπε να βρίσκεται πολύ ανατολικότερα του Παμίσου και σε σημείο το οποίο δεν καλυπτόταν από νερά καμία εποχή του χρόνου. Ουσιαστικά εκεί που αρχίζουν οι χαμηλοί λόφοι κατά μήκος του εθνικού δρόμου.

Ο Θεόδ. Τσερπές χρησιμοποιεί λανθασμένα την άποψη του Ληκ και στη συνέχεια παραποιεί την άποψη του καθηγητή Αρχαιολογίας Χρ. Τσούντα γράφοντας ότι και αυτός «θεωρεί ότι το χωρίον Λίμναι είναι κάπου γύρω στο Νησί». Αντιθέτως ο Χρ. Τσούντας, στο κείμενο που επικαλείται ο Θεόδ. Τσερπές, γράφει ότι το ιερό της Λιμνάτιδας Αρτέμιδος «ετοποθέτει ο Ληκ εν τη πεδιάδι περί το Νησί, κατόπιν όμως ο Ρος ανεκάλυψε την αληθή θέσιν αυτού μεταξύ των ορέων προς τα λακωνικά σύνορα»(5). Η "αληθής θέση" είναι η περιοχή Βόλυμος ή Βόλιμνος βορειοδυτικά της Αρτεμισίας, όπου ο Γερμανός Λ. Ρος ανακάλυψε ενεπίγραφες στήλες όπου αναφέρεται η Λιμνάτις. Στο σημείο αυτό τοποθετεί η κρατούσα άποψη τη θέση Λίμναι και μάλιστα γίνονται προσπάθειες από την αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων για την ανάδειξη των αρχαιοτήτων που σχετίζονται με το ιερό της Λιμνάτιδας Αρτέμιδος (6).

Πρέπει ακόμη να σημειωθεί πως όχι μόνον ο Τσούντας θεωρεί ότι είναι σωστή η άποψη του Ρος για τη θέση του χωρίου Λίμναι στην Αρτεμισία, αλλά τονίζει με έμφαση ότι «το όνομα Λίμναι δεν είναι εξάπαντος ανάγκη να σημαίνει λιμνάζοντα και σεσηπότα ύδατα, όπως κοινώς πιστεύεται, αλλά δύναται να σημάνει και πηγάς, ων το ύδωρ συλλέγεται εις λεκάνας ή λάκκους φρεατοειδείς». Και αποδεικνύει ότι στη θέση Βόλυμος υπάρχει τέτοια πηγή και «αρχαίο αβαθές φρέαρ, κυκλοτερές περίπου, κτιστόν διά λίθων όχι πολύ μεγάλων».

Μετά τη σύντομη παρουσίαση των απόψεων που έχουν διατυπώσει ο Ληκ και ο Τσούντας τις οποίες επικαλείται ο Θεόδ. Τσερπές, είναι φανερό ότι το Νησί δεν έχει καμία σχέση με το αρχαίο "χωρίον Λίμναι" και είναι αβάσιμο ό,τι συνδέεται με αυτή την παραδοχή. Ομως ο Θεόδ. Τσερπές για να στηρίξει την άποψή του, παραποιεί και την εργασία του Αθ. Πετρίδη στην οποία αναφερθήκαμε νωρίτερα. Γράφει λοιπόν πως «φαίνεται βέβαιον ότι το χωρίον Λίμναι των αρχαίων είναι η Μεσσήνη και συνεπικουρεί σε αυτό η πληροφορία του Πετρίδη "Παρνασσός" 1877 σελ. 7 ότι καθ’ όλην την Βυζαντινήν περίοδον η Μεσσήνη ελέγετο Λιμνοχώρι». Σε κανένα σημείο της εν λόγω δημοσίευσης, όμως, ο Αθ. Πετρίδης δεν αναφέρει κάτι τέτοιο.

Πρέπει ακόμη να τονίσουμε ότι στην περίοδο που αναφέρεται ο Παυσανίας, δεν υπάρχει αξιόλογος οικισμός στην περιοχή ανάμεσα στην (αρχαία) Μεσσήνη και τις εκβολές του Παμίσου. Οι ερευνητές της διαδρομής που έκανε ο σπουδαίος περιηγητής, θεωρούν ότι αυτός κινούμενος σχεδόν παράλληλα με τη δυτική όχθη, από τη Μεσσήνη έφθασε μέχρι τις εκβολές του Παμίσου τον οποίο περιγράφει λεπτομερειακά (7). Κατά μήκος της διαδρομής αυτής υπογραμμίζει ότι η γη είναι καλλιεργημένη, αλλά δεν καταγράφει κανέναν οικισμό ή ιερό.

(Συνεχίζεται)

Σημειώσεις

1. Ν. Καράμπελα "Μεσσηνιακό βιογραφικό λεξικό"

Β. Παναγιωτόπουλου "Ιωσήφ Ανδρούσης: Απομνημονεύματα περί της εν Τριπόλει εγκαθείρξεως αυτού και άλλων αρχιερέων και προυχόντων της Πελοποννήσου εν έτει 1821" - "Μεσσηνιακά Χρονικά" τ. Β’

2. Αδ. Αδαμαντίου "Αναμνήσεις από την Μεσσηνίαν" - "Παρνασσός" τ. 16 αρ. 11 (1894) και "Παρνασσός" τ. 17, αρ. 2 (1894)

3. W. M. Leake "Peloponnesiaka a supplement to Travels on the Morea" - 1846 - Λαϊκή Βιβλιοθήκη Καλαμάτας - Μετάφραση αποσπάσματος Βασ. Μπακόπουλος

4. W. M. Leake "Travels on the Morea" - 1830 - Προβολή στο Google Books - Μετάφραση αποσπάσματος Βαγγ. Μπιτσάνης

W. Smith "Dictionary of Greek and Roman geography" - 1857 - Προβολή στο Google Books - Μετάφραση αποσπάσματος Βαγγ. Μπιτσάνης 

Οπως γράφει ο Ληκ, επισκέφθηκε την περιοχή δύο φορές σε διάστημα περίπου 25 χρόνων. Την πρώτη φορά (1805) διαπίστωσε ότι «(ο ποταμός) Πήδημα συναντά τη Μαυροζούμαινα κάτω από το Νησί, όπου τα ενωμένα ποτάμια έχουν το όνομα Διπόταμο, και είναι πλωτό με μικρές βάρκες». Στη δεύτερη επίσκεψη διαπίστωσε ότι η συνάντηση των δύο ποταμιών γίνεται «νοτίως της Μικρομάνης» και εκτίμησε ότι αυτές οι αλλαγές μπορεί να γίνονται με φυσικό ή τεχνητό τρόπο.

Ο Κ. Π. Δάρμος ("Οι αρχαίοι ποταμοί της Πελοποννήσου") αναφέρει ότι η ένωση των ποταμών γινόταν στο ύψος του Αρι. Ανάλογη είναι η αναφορά από τον F. Lukerman στο "Recunstructing a Bronge Regional" που περιλαμβάνεται στο συλλογικό έργο "The Minnesota Messenia Expedition". Οι Αμερικάνοι αρχαιολόγοι έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο δρόμος που ένωνε την ομηρική Πύλο με τις πόλεις στην ανατολική πλευρά του Παμίσου, περνούσε από το ύψος του Αρι. Εκεί στένευε το ποτάμι και περιορίζονταν οι ελώδεις εκτάσεις.

5. Χρ. Τσούντα "Λίμναι" - "Εστία" τ. 37, αρ. 7 (1894)

6. Στο κλασικό έργο για τον Παυσανία, ο Ν. Παπαχατζής στα "Μεσσηνιακά" γράφει: "Η Αρτεμις λιμνάτις είχε πολλά ιερά στη Μεσσηνία. Το εδώ αναφερόμενο βρίσκονταν στη θέση Βόλυμος ή Βόλυμνος, δύο περίπου ώρες βορειοδυτικά του χωριού Αρτεμισία. Τη θέση του ιερού κατέχει το ερημοκκλήσι της Παναγίας Βολυμνιώτισσας, στους τοίχους του οποίου είδε λίγο πριν από το 1840 ο L. Ross χρησιμοποιημένα ως οικοδομικό υλικό τα κομμάτια των ενεπίγραφων στηλών όπου αναφέρεται η Λιμνάτις θεά. Τα 6 κομμάτια που δημοσίευσε ο Ross βρίσκονταν ανάμεσα σε πολύ άλλο αρχαίο υλικό που είχε χρησιμοποιηθεί για το χτίσιμο της εκκλησίας, δεν φαίνονται όμως σήμερα, αν και άλλο αρχαίο υλικό είναι εμφανές, γιατί το εκκλησάκι με τη σημερινή του μορφή είναι χτίσμα του 1910 [...]. Επειδή δεν υπάρχει αμφιβολία πως τον καιρό του Παυσανία το ιερό της Βολυμνιώτισσας θεωρούνταν ως το Αρτεμίσιο, το ονομαστό από το φόνο του βασιλιά Τήλεκλου, και επειδή στο ιερό αυτό βρέθηκαν και αναθήματα των πρώιμων αρχαϊκών χρόνων, η περιοχή της σημερινής Αρτεμισίας ταυτίστηκε με την αρχαία Δενθελιάτιδα".

7. Δ. Σταματόπουλου "Παυσανίου Μεσσηνιακά" 

Διεθνές Συμπόσιο "Στα βήματα του Παυσανία" - 2007