Την άνοιξη του 2025 συμπληρώνονται 200 χρόνια από τα πολεμικά γεγονότα που συνέβησαν στη Μεσσηνία, ανάμεσα στον οθωμανικό - τουρκοαιγυπτιακό στρατό και στόλο του Ιμπραήμ και τους επαναστατημένους ‘Ελληνες. Η Σχοινόλακκα, το Κρεμμύδι, η Σφακτηρία, το Παλαιόκαστρο και το Νεόκαστρο της Πύλου, το Ναυαρίνο και η Μεθώνη ήταν τα κυριότερα πεδία των μαχών και ναυμαχιών της άνοιξης του 1825. Η επέτειος αυτή συμπίπτει με την κυκλοφορία του νέου (και επίκαιρου) βιβλίου του Γιάννη Μπίρη με τίτλο Ο Αμερικανικός Φιλελληνισμός στην Ελληνική Επανάσταση: Σφακτηρία και Ναυαρίνο. Οι περιπτώσεις των Έντουαρντ Έβερετ, Τζωρτζ Τζάρβις, Σάμουελ Γκρίντλεϋ Χάου, Τζόναθαν Πέκαμ Μίλερ, Τζον Ντ. Ρας. Το βιβλίο βασίζεται στην ομώνυμη εισήγηση του συγγραφέα στο Διεθνές Συνέδριο με θέμα «Πύλος: Ιστορία, Τέχνη και Πολιτισμός. Φιλελληνισμός», που διεξήχθη στην Πύλο, στην οικία του Ολυμπιονίκη Κώστα Τσικλητήρα, στις 13-14/11/2024 με την αρωγή της Περιφέρειας Πελοποννήσου και του Δήμου Πύλου - Νέστορος, και με ιδιαίτερο αφιέρωμα στον Φιλελληνισμό.
Πρόκειται για ένα πόνημα 60 σελίδων, διαθέσιμο στο διαδίκτυο (https://www.academia.edu/126584231/Ο_Αμερικανικός_Φιλελληνισμός_στην_Ελληνική_Επανάσταση_και_ειδικότερα_στη_Σφακτηρία_και_το_Ναυαρίνο_), αλλά και σε έντυπη μορφή με αυτοέκδοση. Ο συγγραφέας είναι Ιατρός Γενικός Χειρουργός Υπερηχοδιαγνώστης, διδάκτωρ Ιστορίας της Ιατρικής, αλλά και ερευνητής και συγγραφέας πολλών έργων που αναφέρονται στην ιστορική γεωγραφία της ιδιαίτερης πατρίδας του Μεσσηνίας (κατάγεται από τη Χώρα Τριφυλίας). Στα εκδεδομένα βιβλία του περιλαμβάνονται: Ένας δρόμος στο Νότο: Χώρα, Πύλος, Μεθώνη. Το βασίλειο του Νέστορα και ο Μόθων λίθος (τρεις εκδόσεις Αθήνα 2000 - 2005), Μεθώνη (Αθήνα 2005), Το φρούριο της Κορώνης: Περιηγητική και ιστορική αναζήτηση (Μανιατάκειον Ίδρυμα, Αθήνα 2016), Η ναυμαχία της Μεθώνης: Ιστορικό Δοκίμιο (Αθήνα 2018), The castle of Methoni: Visitors Guide (Athens 2018), το εμβληματικό του έργο Κάστρα και Οχυρά στη Μεσσηνία - Οχυρωματικές θέσεις ανά τους αιώνες - Περιηγητική και ιστορική αναζήτηση (Καλαμάτα 2020), για το οποίο βραβεύθηκε από την Ακαδημία Αθηνών, και το πιο πρόσφατο Η Ελληνική Επανάσταση 1699 - 1834 (Αθήνα 2022),. Είναι, επίσης, ιδρυτής και πρώην Πρόεδρος του Συλλόγου Φίλων Κάστρου Μεθώνης και αρθρογραφεί στην εφημερίδα Ελευθερία της Καλαμάτας.
Η πολυετής και καρποφόρα ενασχόληση του συγγραφέα με την ιστορική γεωγραφία της Μεσσηνίας και η πιο πρόσφατη με τα γεγονότα της Επανάστασης του 1821 κυρίως στον μεσσηνιακό χώρο συνέκλιναν στην εκπόνηση ενός έργου που έχει ως πλαίσιο τα ιστορικά γεγονότα της Επανάστασης που συνέβησαν το 1825 στη Μεσσηνία και ως κύριο αντικείμενο τη δράση των Αμερικανών Φιλελλήνων.
Το φαινόμενο του Φιλελληνισμού απασχολούσε ανέκαθεν τους Έλληνες και ξένους ιστορικούς, εφόσον υπήρξε ο ένας από τους δύο συντελεστές χάρη στον οποίο οι φιλοτουρκικές, αρχικά, κυβερνήσεις των Μεγάλων Δυνάμεων Μ. Βρετανίας και Γαλλίας, αλλά και οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές, αντίθετες ή αδιάφορες για τον αγώνα των Ελλήνων για εθνική ανεξαρτησία, αναγκάστηκαν να μεταστραφούν σε υποστηρικτές της. Ο άλλος ήταν η απειλή της υπαγωγής του υπό ίδρυση ελληνικού κράτους σε αποκλειστική ρωσική επιρροή μετά το 1825. Ανάμεσα στις δώδεκα χώρες προέλευσης των Φιλελλήνων αγωνιστών, οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής κατέχουν την όγδοη θέση σε αριθμό αγωνιστών (με 16 αγωνιστές ανάμεσα σε 940 συμμετέχοντες) και τη δέκατη και τελευταία θέση σε αριθμό νεκρών (τρεις ανάμεσα σε 313 συνολικά νεκρούς)1, Με δεδομένη τη μεγάλη γεωγραφική απόσταση της Αμερικής από τον ελληνικό χώρο σε σχέση με τις ευρωπαϊκές χώρες (το ταξίδι από την Αμερική στην Ελλάδα με ιστιοφόρα πλοία πριν από τα μέσα του 19ου αιώνα διαρκούσε μήνες), η προσφορά των Αμερικανών Φιλελλήνων κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική. Η διαφορά μεταξύ ευρωπαϊκού και αμερικανικού φιλελληνισμού επισημαίνεται και στη σχετική βιβλιογραφία: Κατά τα πρώτα χρόνια της Επανάστασης (1822-1824), μόνο στις ΗΠΑ οι φιλελληνικές ενέργειες είχαν μορφή μαζικών κινητοποιήσεων και παρεμβάσεων σε ανώτερο πολιτικό επίπεδο2.
Παρά το γεγονός αυτό, όπως διαπιστώνει ο Γιάννης Μπίρης, ο Αμερικανικός Φιλελληνισμός είναι εν πολλοίς άγνωστος στο ελληνικό κοινό, και αυτός είναι ο λόγος που συνέγραψε το πόνημά του, χρησιμοποιώντας ως βασική πηγή το εκδεδομένο ημερολόγιο ενός εκ των κορυφαίων Αμερικανών Φιλελλήνων, του Σάμιουελ Χάου. Οπωσδήποτε, ένας άλλος λόγος είναι το γεγονός ότι ο συγγραφέας ήθελε να αναδείξει τη δράση των Αμερικανών Φιλελλήνων ειδικότερα στη Μεσσηνία, την ιστορία και ιστορική γεωγραφία της οποίας έχει πολλαπλώς μελετήσει ο ίδιος στα πολυάριθμα πονήματά του.
Στην αρχή του βιβλίου παρατίθενται εικόνες του αγάλματος της Ελληνίδας σκλάβας Αμερικανού γλύπτη (1847) και εικόνες των αγαλμάτων δύο κορυφαίων Αμερικανών Φιλελλήνων, του Σάμιουελ Χάου και του Έντουαρντ Έβερετ, που κοσμούν πάρκο της Τρίπολης. Τα δύο αυτά αγάλματα, μαζί με ένα τρίτο του Χάου στην Αίγινα, είναι τα μοναδικά μνημεία αφιερωμένα στον Αμερικανικό Φιλελληνισμό, και κρίνονται ως δυσανάλογα μικρή τιμή στη μνήμη τους, κατά την άποψη του συγγραφέα, σε σχέση με την προσφορά των Αμερικανών Φιλελλήνων όχι μόνο στον αγώνα, αλλά και μετά τη λήξη του, στην οργάνωση του νέου ελληνικού κράτους.
Η ύλη του βιβλίου οργανώνεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο παρατίθενται μια γενική εισαγωγή για τον Φιλελληνισμό και ιδιαίτερα τον Αμερικανικό και η συμβολή του Έντουαρντ Έβερετ, πολιτικού και καθηγητή των Ελληνικών στο πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, στην ανάδειξη και υπεράσπιση του αγώνα των Ελλήνων. Ο συγγραφέας τεκμηριώνει πως η βοήθεια της Αμερικής προς την Ελλάδα δεν προήλθε από το αμερικανικό κράτος, αλλά από τις φιλελληνικές οργανώσεις ιδιωτών, που έστειλαν μεγάλες ποσότητες τροφίμων, εφοδίων και ρουχισμού, και, μεταξύ πολλών άλλων, δημιούργησαν καταφύγιο προσφύγων στην Αίγινα και νοσοκομείο στον Πόρο.
Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου παρουσιάζεται η συμμετοχή και προσφορά επτά Αμερικανών Φιλελλήνων στον ένοπλο απελευθερωτικό αγώνα. Παρουσιάζεται η βιογραφία καθενός από αυτούς, η συμμετοχή τους στην Ελληνική Επανάσταση, αλλά και η δράση τους στην Αμερική πριν και μετά την Επανάσταση. Χαρακτηριστικό όλων ήταν η απόφασή τους να θυσιάσουν τη ζωή τους, αν χρειαζόταν, για την ελευθερία των Ελλήνων, εμπνεόμενοι σε μεγάλο βαθμό από τον θαυμασμό τους προς τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, όπως άλλωστε και πολλοί άλλοι Ευρωπαίοι Φιλέλληνες. Σύμφωνα με τις πληροφορίες του συγγραφέα, τρεις από αυτούς πέθαναν κατά τη διάρκεια του αγώνα: ένας από τύφο, ένας φονεύθηκε σε εμφύλια διαμάχη και ένας πέθανε το 1829, κατά το τέλος της Επανάστασης, ενώ τέσσερις επέζησαν και επέστρεψαν στην Αμερική. Ένας από αυτούς, ο Σάμιουελ Χάου συμμετείχε και στην Επανάσταση της Κρήτης το 1866.
Το τρίτο μέρος είναι αφιερωμένο στη δράση των Αμερικανών Φιλελλήνων στη Μεσσηνία. Οι γνώσεις και η συγγραφική εμπειρία του συγγραφέα στο ζήτημα αυτό είναι καθοριστικές για την ενδελεχή και αναλυτική σε βάθος και έκταση μελέτη του θέματος, καθ’ όσον ο ίδιος έχει συστηματικά μελετήσει και αναδείξει τη νεότερη μεσσηνιακή ιστορία μέσα από τα δύο πρόσφατα προαναφερθέντα έργα του για τα Κάστρα της Μεσσηνίας και για την Επανάσταση του 1821. Η διαφθορά και ο εκμαυλισμός των αγωνιστών διά του χρήματος των αγγλικών δανείων του 1824 - 1825, η εκμετάλλευση της εμφύλιας διαμάχης από τον Ιμπραήμ κατά την αποβίβαση και προέλασή του στην Πελοπόννησο, τα εγκληματικά λάθη της ελληνικής κυβέρνησης, η φαυλότητα του πλοίαρχου Σκούρτη, διοικητή των ελληνικών δυνάμεων, και η συνακόλουθη ήττα στο Κρεμμύδι (στα Κρεμμύδια είναι η ορθή εκφορά του τοπωνυμίου κατά τον συγγραφέα), καθώς και η ναυτική επιτυχία στο λιμάνι της Μεθώνης περιγράφονται τεκμηριωμένα και ανάγλυφα, σχεδόν ζωντανά μέσα και από παράθεση αποσπασμάτων κειμένων των πρωταγωνιστών, μια μέθοδο που ο συγγραφέας είχε ακολουθήσει και στο προηγούμενο βιβλίο του με τίτλο Η Ελληνική Επανάσταση 1699 - 1834. Ιδιαίτερα μέσα από τα απομνημονεύματα του Σάμιουελ Χάου για τα γεγονότα της Σφακτηρίας και του Ναυαρίνου το 1825 περιγράφονται με ενάργεια και παραστατικότητα οι συγκλονιστικές λεπτομέρειες των μαχών και των χαρακτήρων των πρωταγωνιστών.
Το βιβλίο τελειώνει με μια εύστοχη παράθεση αποσπάσματος του Ύμνου εις την Ελευθερίαν του Διονυσίου Σολωμού, όπου μέσα σε τέσσερις στίχους και δεκαέξι μόνο λέξεις, μεστές πυκνού νοήματος, ο εθνικός ποιητής παραλληλίζει τη συμμετοχή των Αμερικανών Φιλελλήνων στην επανάσταση με τη δράση των Αμερικανών επαναστατών στον αγώνα για την αποτίναξη της αγγλικής αποικιοκρατίας μερικές δεκαετίες νωρίτερα. Την ίδια πνευματική συγγένεια μεταξύ Ελλήνων και Αμερικανών της εποχής, σε αντιδιαστολή με τη μεγάλη απόσταση ανάμεσα στις δύο χώρες, είχε τονίσει και ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης στην έκκληση προς τον Αμερικανικό λαό που έστειλε η Μεσσηνιακή Σύγκλητος (25-5-1821), την οποία παραθέτει ο συγγραφέας στις πρώτες σελίδες του βιβλίου, και όπου τονίζεται ότι: «Αι αρεταί σας ώ Αμερικανοί! μας προσεγγίζουν εις εσάς, μ’ όλον ότι μας χωρίζουν ευρύταται θάλασσαι».
Συμπερασματικά, το νέο βιβλίο του Γιάννη Μπίρη συμπληρώνει το προηγούμενό του για την Επανάσταση του 1821 με εξειδικευμένο υλικό, τόσο για τη συμβολή του αμερικανικού έθνους στον απελευθερωτικό αγώνα, όσο και για τα γεγονότα της περιόδου 1824-25 στη νοτιοδυτική Μεσσηνία, την ιδιαίτερη πατρίδα του συγγραφέα, της οποίας οι μαρτυρικοί τόποι της Σφακτηρίας, της Πύλου, του Ναυαρίνου έχουν ξεχωριστή θέση στη νεοελληνική ιστορία. Το έργο του χαρακτηρίζεται από επιστημονική ακρίβεια, αναλυτική και ολοκληρωμένη παρουσίαση του θέματος και συγγραφική δεινότητα, που προέρχεται και από την πολυετή του εμπειρία στην ιστορική έρευνα και συγγραφή, και καθιστά, εκτός από πολύτιμη τη συμβολή του στην τοπική ιστορία της Μεσσηνίας, και την ανάγνωση του βιβλίου του ευχάριστη και τερπνή. Είναι, επιπλέον, αξιέπαινος επειδή προσθέτει συνεχώς νέες ψηφίδες στην ολοκλήρωση της μεσσηνιακής ιστορίας εμπνεόμενος όχι μόνο από ερευνητικό πάθος για την ιστορική αλήθεια, αλλά και από το (παραγνωρισμένο και σπάνιο σήμερα) ευγενές αίσθημα της φιλοπατρίας, δηλαδή της αγάπης για τον τόπο του, στον οποίο, αν και είναι εγκατεστημένος στην Αθήνα στο μέγιστο της ζωής του διάστημα, συνεχίζει ποικιλοτρόπως να προσφέρει στο περιθώριο του χρόνου που του αφήνουν οι επαγγελματικές του υποχρεώσεις, όπως προκύπτει και από τις συνεχείς και αγωνιώδεις προσπάθειές του για ανάδειξη του ιστορικού τόπου της μεσσηνιακής Λιγούδιστας ως χώρου της πρώτης μάχης της Επανάστασης του 1821. Του ευχόμαστε να συνεχίσει με τον ίδιο επιστημονικό ζήλο, ακαταπόνητος και παραγωγικός, να ερευνά και να συγγράφει για τη μεσσηνιακή και γενικότερα, για την ελληνική ιστορία και γεωγραφία.
* Ο Γεώργιος Π. Τσότσος κατοικεί στη Θεσσαλονίκη. Είναι Τοπογράφος Μηχανικός, με μεταπτυχιακό Πολιτισμικών Σπουδών, μεταπτυχιακό D.E.A. Ιστορίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας, διδάκτωρ Πολεοδομίας - Χωροταξίας και μεταδιδακτορικός ερευνητής Ιστορικής Γεωγραφίας. Είναι συνταξιούχος Σχολικός Σύμβουλος εκπαιδευτικών Πολιτικών Μηχανικών, Αρχιτεκτόνων, Τοπογράφων Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Δίδαξε στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας και στο ΤΕΙ Θεσσαλονίκης. Είναι συγγραφέας τεσσάρων βιβλίων, επιμελητής έκδοσης άλλων οκτώ και συγγραφέας 80 επιστημονικών μελετών με θέματα κυρίως της Ιστορικής Ανθρωπογεωγραφίας.
