Ενα σύνολο που απαρτίζεται από σπουδαία μνημεία, όπως το Ανάκτορο του Νέστορος, οι μυκηναϊκοί θολωτοί τάφοι της Περιστεριάς, της Μάλθης, της Ανθειας, η αρχαία και βυζαντινή πόλη της Μεσσήνης, η Αρχαία Θουρία, ο αρχαιολογικός χώρος των Ακοβίτικων, τα βυζαντινά, φράγκικα και ενετικά κάστρα του νομού, όπως τα κάστρα Μεθώνης, Κορώνης, Καλαμάτας, Ανδρούσας, Ναβαρίνου και Κυπαρισσίας, και πλήθος σημαντικών βυζαντινών ναών, όπως της Μεταμόρφωσης Χριστιάνων, της Ζωοδόχου Πηγής Σαμαρίνας, του Ανδρομονάστηρου, του Αγίου Νικολάου Πλάτσας, του Αγίου Πέτρου Καστάνιας. Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας είναι ικανοποιητικά στελεχωμένη από επιστημονικό, διοικητικό, φυλακτικό και εργατοτεχνικό προσωπικό, ενώ στα τέσσερα από τα συνολικά πέντε επιμέρους τμήματά της τοποθετήθηκαν προϊστάμενοι αντίστοιχης ειδικότητας: ο αρχαιολόγος Σταμάτης Φριτζίλας στο Τμήμα Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιολογικών Χώρων, Μνημείων, Αρχαιογνωστικής Ερευνας και Μουσείων, ο αρχαιολόγος Μιχάλης Κάππας στο Τμήμα Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιολογικών Χώρων, Μνημείων, Αρχαιογνωστικής Ερευνας και Μουσείων, η πολιτικός μηχανικός Δήμητρα Πίκουλα στο Τμήμα Αρχαιολογικών Εργων και Μελετών και ο συντηρητής αρχαιοτήτων και έργων τέχνης Θάνος Κατάκος στο Τμήμα Συντήρησης.

Τα τέσσερα τελευταία χρόνια μέσα από το Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Δυτική Ελλάδα – Πελοπόννησος – Ιόνιοι Νήσοι 2007-2013», το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανταγωνιστικότητα και Επιχειρηματικότητα και το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ψηφιακή Σύγκλιση, καθίσταται δυνατό να συντελείται ένα εκτενέστατο έργο αναστήλωσης και ανάδειξης, μετά την ολοκλήρωση του οποίου, στο τέλος του 2015, θα έχει κυριολεκτικά μεταμορφωθεί το πολιτιστικό τοπίο της Μεσσηνίας. Εκτός από τη χρηματοδότηση, που είναι φυσικά ο βασικός μοχλός για την υλοποίηση των έργων, η επιτυχημένη ολοκλήρωσή τους οφείλεται στην αφοσίωση, τον μόχθο και τον ζήλο του προσωπικού της Εφορείας, ανθρώπων που εργάζονται πέραν ωραρίου και δημοσιοϋπαλληλικής νοοτροπίας.

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι το σύνολο σχεδόν των αναστηλωτικών μας έργων υλοποιούνται με την μέθοδο της αυτεπιστασίας, χωρίς δηλαδή την μεσολάβηση αναδόχων, μέθοδος που εξασφαλίζει άριστο ποιοτικά αποτέλεσμα, επιφέρει μείωση του κόστους των έργων και ταυτόχρονα συντελεί στη μείωση της ανεργίας. Ο συνολικός προϋπολογισμός των έργων της Εφορείας που εκτελούνται με αυτεπιστασία προσεγγίζει τα 6.000.000 ευρώ. Σε αυτά θα πρέπει να προστεθούν έξι έργα σε βυζαντινά μνημεία της Αρκαδίας που ανέλαβε να υλοποιήσει η Εφορεία μας μετά τη συνένωση των υπηρεσιών με τον Νέο Οργανισμό, συνολικού προϋπολογισμού 2.840.000 ευρώ, καθώς και τα έργα τρίτων, δηλαδή τα υποέργα αρχαιολογικών εργασιών και ερευνών που γίνονται στο πλαίσιο κατασκευής αυτοκινητόδρομων, συνολικού προϋπολογισμού  1.800.000 ευρώ.

Ανάμεσα στα έργα που υλοποιούνται μέσω του ΕΣΠΑ τα τελευταία χρόνια, εξέχουσα θέση κατέχει το Ανάκτορο του Νέστορος, όπου εκτελούνται δύο συνολικά έργα για την προστασία και ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου. Το πρώτο αφορά στην αντικατάσταση του παλαιού στεγάστρου προστασίας, έργο που εκτελεί η Διεύθυνση Μελετών και Εκτέλεσης Εργων Μουσείων και Πολιτιστικών Κτιρίων, ενώ η Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας υλοποιεί το υποέργο των εργασιών προστασίας και αποκατάστασης του μνημείου πριν και μετά την κατασκευή του νέου στεγάστρου. Η καινοτομία του είναι ότι θα συμβάλει στη δημιουργία και διατήρηση των απαραίτητων συνθηκών μικροκλίματος για την προστασία του μνημείου και επιπλέον οι επισκέπτες θα έχουν τη δυνατότητα περιήγησης από αναρτώμενους υπερυψωμένους διαδρόμους, ώστε να κατανοήσουν πλήρως τα επιμέρους δομικά και μορφολογικά του στοιχεία. Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας επιπλέον εκτελεί ένα δεύτερο έργο για την ανάδειξη του χώρου, που περιλαμβάνει την ανακατασκευή των χώρων υγιεινής, την κατασκευή αναψυκτηρίου, πωλητηρίου, χώρου προβολών και ενημέρωσης και διαδρομών περιήγησης.  

Στην ίδια περιοχή υλοποιείται το έργο της μετεγκατάστασης και επανέκθεσης του Αρχαιολογικού Μουσείου Πύλου, από το Αντωνοπούλειο Κτήριο στο ισόγειο του κτηρίου του Μαιζώνος μέσα στο Νιόκαστρο της Πύλου. Η μουσειολογική και μουσειογραφική προσέγγιση βασίζεται στη χρήση σύγχρονων μέσων παρουσίασης και ψηφιακών πολυμεσικών εφαρμογών. Η επανέκθεση του αρχαιολογικού μουσείου μέσα στο Νιόκαστρο, όπου εκτός από το ίδιο το μνημείο ο επισκέπτης μπορεί να δει εκθέσεις σχετικές με ενάλιες αρχαιότητες αλλά και μια ψηφιακή αναπαράσταση της Ναυμαχίας του Ναβαρίνου, θα συμβάλει στη δημιουργία ενός πολυεπίπεδου πολιτιστικού κόμβου, διαχρονικής περιήγησης στην Πύλο.

Σε στενή συνάφεια με τα παραπάνω βρίσκεται και το έργο της Ψηφιακής Ανάδειξης Πυλίας, στο πλαίσιο του οποίου περιλαμβάνονται η ανάπτυξη μιας ψηφιακής πλατφόρμας διαχείρισης πολυμεσικού ψηφιακού περιεχομένου με επιστημονική τεκμηρίωση αρχαιολογικών εκθεμάτων από τα Μουσεία της Πύλου και της Χώρας. Επίσης η δημιουργία διαδικτυακού τόπου που θα έχει δυνατότητες κοινωνικής δικτύωσης και θα συνοδεύεται από διαδραστικές εφαρμογές και διαδραστικού χάρτη σε οθόνη που θα φιλοξενείται στο Μουσείο της Χώρας και θα αναδεικνύει τις ανασκαφικές θέσεις της Πυλίας. Σύστημα αυτόματης ξενάγησης στο Μουσείο της Χώρας και στο Ανάκτορο του Νέστορος μέσω έξυπνων συσκευών θα παρέχει στους επισκέπτες πληροφοριακό υλικό και τρισδιάστατες αναπαραστάσεις του Ανακτόρου του Νέστορος και του μυκηναϊκού μεγάρου της Ικλαινας. Τα τρία προαναφερόμενα έργα σχεδιάστηκαν και ξεκίνησαν να υλοποιούνται από την πρώην αρμόδια ΛΗ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων.

Το σημαντικότερο ίσως από τα έργα που ξεκίνησαν από την πρώην 26η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων είναι η συνολική αποκατάσταση της Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος ή Ανδρομονάστηρου, που βρίσκεται στα Πετράλωνα, λίγα χιλιόμετρα νότια της Αρχαίας Μεσσήνης και αποτελεί ένα από τα καλύτερα διατηρημένα μοναστηριακά συγκροτήματα του ελλαδικού χώρου. Η μεγάλη τρουλαία εκκλησία της μονής κτίστηκε το 13ο αιώνα, πάνω σε κεφαλόβρυσο, από το οποίο αναβλύζει μέχρι σήμερα πόσιμο νερό. Πύργοι, στάβλοι, πατητήρια, φούρνοι, η τράπεζα και τα κελιά προσφέρουν τη δική τους μαρτυρία για τον τρόπο διαβίωσης των μοναχών κατά τη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας της μονής. Οι περισσότεροι χώροι του μοναστηριού αντιμετώπιζαν στατικά προβλήματα, ενώ μεγάλο μέρος της Τράπεζας είχε καταρρεύσει. Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών στο τέλος του 2015, η ιστορική μονή μπορεί να αναδειχθεί σε πόλο έλξης για τους επισκέπτες, μιας και εκτός από την σπουδαιότητα του μνημείου, πλατάνια, τρεχούμενα νερά και ήπιες καλλιέργειες στους γύρω λόφους συγκροτούν ένα οικοσύστημα μοναδικής φυσικής ομορφιάς.

Οι εργασίες στα τρία επόμενα μνημεία ολοκληρώθηκαν το 2013: στον σταυροειδή εγγεγραμμένο τρουλαίο ναό της Ζωοδόχου Πηγής Σαμαρίνας, που χρονολογείται στο 12ο αι. και είναι ένα από τα ωραιότερα βυζαντινά μνημεία της Ελλάδας, περιελάμβαναν μεταξύ άλλων την ανακεράμωση, τη συντήρηση των τοιχογραφιών και την τοποθέτηση νέων ξύλινων θυρών. Ο κοιμητηριακός ναός της Αγίας Σοφίας, στη Λαγκάδα της Μάνης, που ανήκει σε μια σπάνια παραλλαγή μονόχωρων εκκλησιών και χρονολογείται στον 13ο αι., βρισκόταν σε ερειπιώδη κατάσταση και αποκαταστάθηκε στο σύνολό του, όπως και ο σταυρεπίστεγος ναός της Ανάληψης στα Φιλιατρά, που επίσης χρονολογείται στον 13ο αι. και αντιμετώπιζε σοβαρά στατικά προβλήματα.

Τον Δεκέμβριο του 2014 ολοκληρώθηκαν οι εργασίες στον Αγιο Νικόλαο στο Καμπινάρι της Πλάτσας, στη Μάνη, τρίκλιτη τρουλαία βασιλική, με δύο κύριες φάσεις, εκ των οποίων η πρώτη ανάγεται μάλλον στον 9ο αι., ενώ η δεύτερη χρονολογείται βάσει επιγραφής το 1337/8. Οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό του ναού συνιστούν ένα εξαιρετικής ποιότητας σύνολο, που αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πρωτοπόρα καλλιτεχνικά ρεύματα της ζωγραφικής των Παλαιολόγων στην Πελοπόννησο.

Σε τελικό στάδιο βρίσκονται οι εργασίες αποκατάστασης του Αγίου Νικολάου στη Μεσόρουγα Αλαγονίας, που ανήκει στον τύπο του ελεύθερου σταυρού με τρούλο, χρονολογείται στις αρχές του 14ου αι. και συνδέεται με την αρχιτεκτονική παράδοση του Δεσποτάτου του Μορέως. Το μνημείο αντιμετώπιζε σοβαρά στατικά προβλήματα, τα οποία έχουν αντιμετωπισθεί και ταυτόχρονα πραγματοποιήθηκε συντήρηση του τοιχογραφικού διακόσμου, ενώ άμεσα ολοκληρώνονται οι εργασίες διαμόρφωσης του περιβάλλοντος χώρου.

Το 2012 ξεκίνησε το έργο της αποκατάστασης του ανατολικού τμήματος των τειχών του κάστρου της Ανδρούσας. Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα οχυρωματικά σύνολα της φραγκοκρατίας στη Μεσσηνία, που κτίστηκε πιθανώς στα μέσα του 13ου αι. Μέχρι σήμερα έχει συντελεστεί εκτενές αναστηλωτικό έργο στα τείχη και τους πύργους του μνημείου.

Τον Σεπτέμβριο του 2014 ξεκίνησαν οι εργασίες στον Πύργο Δουράκη στην Καστάνια, πυργοκατοικία του 18ου αι., οι οποίες θα ολοκληρωθούν μέχρι το τέλος του έτους.

Παράλληλα η Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας παρακολουθεί και συνδράμει αναστηλωτικές επεμβάσεις που εκτελούνται μέσω του ΕΣΠΑ από Διευθύνσεις της Κεντρικής Υπηρεσίας του Υπουργείου. Η Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων υλοποίησε την αποκατάσταση του εντυπωσιακού ναού της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στους Χριστιάνους Τριφυλίας και του πύργου και των υπόλοιπων εγκαταστάσεων του οχυρού συγκροτήματος των Μούρτζινων-Τρουπάκηδων στην Καρδαμύλη. Πρόσφατα η ίδια υπηρεσία ξεκίνησε την υλοποίηση τριών νέων έργων: την προστασία της παράκτιας ζώνης και τη στερέωση των βραχωδών πρανών του Κάστρου Κορώνης, την αποκατάσταση της Νέας Μονής Βουλκάνου και της Μονής Ζωοδόχου Πηγής Βελανιδιάς. Στο πλαίσιο αυτών των έργων η Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας εκτελεί με αυτεπιστασία δύο υποέργα: τη στερέωση του νότιου τείχους του Κάστρου Κορώνης και την αποκατάσταση του Καθολικού της Μονής Βουλκάνου, που ξεκίνησαν μόλις πριν από ένα μήνα. Η Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων εκτελεί με αυτεπιστασία εργασίες αποκατάστασης στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος στο Νιόκαστρο Πύλου, στον πύργο του Βιλλεαρδουΐνου και στο δυτικό επιθαλάσσιο τείχος του Κάστρου Μεθώνης και στο Καποδιστριακό Σχολείο Μεθώνης.

Εκτός των παραπάνω έργων, η Εφορεία μας δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στη συνεργασία με πολιτιστικούς συλλόγους, εκκλησιαστικά συμβούλια και παράγοντες της τοπικής αυτοδιοίκησης, προκειμένου να υλοποιηθούν αναστηλωτικά έργα σε δεκάδες μνημεία του νομού που αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα. Ενδεικτικά την τελευταία τετραετία μέσα από τέτοιες συνεργασίες, έγιναν εργασίες στον Αγιο Νικόλαο Αίπειας, στο καθολικό της Κοίμησης στη Μικρομάνη, στο καμπαναριό των Εισοδίων της Θεοτόκου στα Καστέλλια Πυλίας, στο νέο καθολικό της μονής Αγίων Θεοδώρων στο Προάστειο, στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος στο Νομιτσί, στον Αγιο Ιωάννη τον Ριγανά και στον Αγιο Νικόλαο στο Μαυρομμάτι και στο παλαιό καθολικό της Μονής Βουλκάνου.

Στον οικισμό της Καστάνιας, από τους σημαντικότερους της Μάνης, με συνεχή κατοίκηση από τη μεσοβυζαντινή περίοδο μέχρι σήμερα, σώζονται πολλοί ναοί, ενώ διατηρείται και η αρχική χάραξη του μεσαιωνικού οδικού δικτύου. Τα τελευταία χρόνια, σε συνεργασία με την Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού και με τη χρηματοδότηση του Θανάση και της Μαρίνας Μαρτίνου πραγματοποιήθηκαν υποδειγματικές εργασίες αποκατάστασης στον σταυρεπίστεγο ναό του Αγίου Νικολάου στης Μαρούλαινας (13ος αι.), και στον τετρακιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό του Αγίου Πέτρου (12ος αι.), συνολικής δαπάνης 600.000 ευρώ. Παράλληλα, μετά από ενέργειες του αρχαιολόγου Μιχάλη Κάππα, προϊσταμένου του Τμήματος Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων της Εφορείας μας και της καθηγήτριας του πανεπιστημίου UCLA Sharon Gerstel, η ελληνική ομογένεια του Los Angeles ανέλαβε τη δαπάνη για την αποκατάσταση του σταυρεπίστεγου ναού του Αγίου Νικολάου Τρικάμπανου Καστάνιας(15ος αι.), προϋπολογισμού 100.000 ευρώ.

Η υλοποίηση των προαναφερόμενων αναστηλωτικών εργασιών συμβάλλει καθοριστικά στην αναβάθμιση του πολιτιστικού τοπίου της Μεσσηνίας. Ωστόσο τα μνημεία που χρήζουν αποκατάστασης παραμένουν πολλά και ο αγώνας για τη διάσωσή τους είναι συνεχής. Για την επόμενη προγραμματική περίοδο η Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας έχει ήδη υποβάλει στην κεντρική υπηρεσία του υπουργείου ένα ολοκληρωμένο σύνολο προτάσεων, που αφορά κυρίως στην αξιοποίηση των υποδομών που υλοποιήθηκαν μέσα από το Γ΄ ΚΠΣ και το ΕΣΠΑ, στη δημιουργία αρχαιολογικών πολιτιστικών δικτύων και διαδρομών και στην αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών, ώστε μέσα από ψηφιακές πολυμεσικές εφαρμογές τα μνημεία να είναι πιο κατανοητά, ελκυστικά και εύκολα προσβάσιμα. Επιπλέον έχουμε προτείνει την ενεργή συμμετοχή των παραγωγικών δυνάμεων ή των τοπικών συλλόγων, για παράδειγμα την πώληση τοπικών προϊόντων σε χώρους του Ανδρομονάστηρου ή τη συνεργασία με οινοπαραγωγούς και ελαιοπαραγωγούς για τη διεξαγωγή εκδηλώσεων οινογνωσίας και γευσιγνωσίας σε κατάλληλους χώρους, όπως το πατητήρι του Ανδρομονάστηρου ή των Χριστιάνων ή το ελαιοτριβείο των Μούρτζινων. Αλλη μία πρότασή μας αφορά στην πιστοποιημένη κατάρτιση νέων ή ανέργων σε παραδοσιακές τεχνικές λάξευσης και στέγασης, μέσα από κύκλους εκπαίδευσης που θα διεξάγονται από το έμπειρο προσωπικό της Υπηρεσίας μας σε κάστρα ή άλλους αρχαιολογικούς χώρους.

Παράλληλα και προκειμένου να είμαστε έτοιμοι για οποιαδήποτε δυνατότητα χρηματοδότησης, δημιουργούμε μια δεξαμενή μελετών για τα σημαντικότερα μνημεία του νομού: έχουν ήδη εγκριθεί οι μελέτες αποκατάστασης για τους Ταξιάρχες Καστάνιας και το Κάστρο του Μίλα, σε τελικό στάδιο βρίσκονται μελέτες για τη Μονή Λυκάκη στη Μάνη, τη Μονή Παναγίας Γριβιτσιανής στη Φαλάνθη Κορώνης, την Παναγίτσα και τον Αγιο Νικόλαο στα Ζερμπίσια και την Κλησά Πόρτη στην Αρχαία Μεσσήνη, ενώ πρόσφατα ξεκίνησε η εκπόνηση μελετών για τον αρχαιολογικό χώρο των Ακοβίτικων και τον θολωτό τάφο και το ρωμαϊκό λουτρό της Ανθειας. Επιπλέον, μετά από Προγραμματική Σύμβαση που υπογράφτηκε πρόσφατα, ο Δήμος Πύλου - Νέστορος θα αναλάβει τη χρηματοδότηση των μελετών για την κτηριολογική αναβάθμιση του Μουσείου της Χώρας, του σπουδαίου αυτού μουσείου στο οποίο εκτίθενται μεταξύ άλλων τα ευρήματα από τις ανασκαφές του Ανακτόρου του Νέστορος, προκειμένου η κτηριολογική αποκατάσταση και η επανέκθεση να ενταχθούν στην επόμενη προγραμματική περίοδο. Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί η κατά τον περασμένο Δεκέμβριο κατεδάφιση του κτηρίου του ελαιοτριβείου που βρισκόταν δίπλα στην πύλη του Κάστρου της Καλαμάτας, καταλαμβάνοντας τμήμα του νοτίου τείχους του. Αυτή την περίοδο εκπονείται με ταχείς ρυθμούς από το επιστημονικό προσωπικό της Εφορείας η μελέτη για την διαμόρφωση και ανάδειξη του χώρου, με στόχο να εγκριθεί και να υλοποιηθεί πριν από το τέλος του επερχόμενου καλοκαιριού.

Ανάμεσα στα παραπάνω η Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας διεξάγει πλήθος άλλων δράσεων, όπως οι μόνιμες και περιοδικές εκθέσεις, τα εκπαιδευτικά προγράμματα, οι προβολές, οι ομιλίες και οι οργανωμένες περιηγήσεις που έχουν στόχο να φέρουν τους πολίτες πιο κοντά στον μνημειακό πλούτο της Μεσσηνίας, να τους εκπαιδεύσουν, να τους ευαισθητοποιήσουν και τελικά να τους μετατρέψουν από απλούς επισκέπτες σε κοινωνούς του πολιτιστικού μας αποθέματος.

Πρέπει να τονιστεί ότι η Αρχαιολογική Υπηρεσία της Μεσσηνίας, όπως και όλες οι Εφορείες Αρχαιοτήτων της χώρας, έχει τεράστια δυναμική, που πηγάζει κυρίως από το επιστημονικά καταρτισμένο και ηθικά αρραγές προσωπικό της, και με την ανάλογη χρηματοδότηση και στελέχωση, μπορεί, όπως αποδείχθηκε, να αντιμετωπίσει τις σύγχρονες προκλήσεις, να αναδείξει τα μνημεία και να τα διαχειριστεί με τον ορθότερο και ασφαλέστερο τρόπο.

Ευαγγελία Μηλίτση-Κεχαγιά

Δρ. Αρχαιολόγος

Διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας