"Ο Μάνος Χατζιδάκις, ως συνθέτης παραμένει εκούσια ανένταχτος" επισημαίνει η Ρενάτα Δαλιανούδη Διδάκτωρ Μουσικολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών, με ειδίκευση την Εθνομουσικολογία και συγγραφέας της μονογραφίας για το έργο του Μάνου Χατζιδάκι και το έντεχνο λαϊκό τραγούδι.
Μιλήσαμε μαζί της με την ευκαιρία της εκδήλωσης με τίτλο "Μάνος Χατζιδάκις και λαϊκή μουσική παράδοση" που διοργανώνει το Λύκειο των Ελληνίδων Καλαμάτας αύριο στις 8 μ.μ. στο Αμφιθέατρο του Πνευματικού Κέντρου Καλαμάτας.
- Είσαι από τους ανθρώπους που μελετά σε βάθος το έργο του Χατζιδάκι. Είναι μια μελέτη που δεν τελειώνει ποτέ τελικά; Που πάντα έχει νέα στοιχεία να σου δώσει;
«Η μελέτη του έργου του Μάνου Χατζιδάκι ξεκίνησε με αφορμή τη διδακτορική μου διατριβή το 1997 (Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Παν/μιο Αθηνών), η οποία πραγματεύεται τη σχέση του συνθέτη με την ελληνική λαϊκή μουσική παράδοση, ήτοι το δημοτικό, το ρεμπέτικο και το λαϊκό τραγούδι. Οταν -μετά από 6,5 χρόνια αναπάντεχα δύσκολης μα και ευχάριστης περιπέτειας, το 2004- ολοκληρώθηκε η διατριβή, θέλησα -με αφορμή και παράδειγμα το έργο του Χατζιδάκι- να προχωρήσω τη μελέτη αυτή πιο πέρα. Και αυτό γιατί τόσο ως απλή ακροάτρια όσο και ως μουσικολόγος αναζητούσα τις συνθήκες εκείνες που οδήγησαν στο είδος μουσικής, το οποίο -αν και ως όρος δεν περιέχει «ποιοτικά» κριτήρια- ατέχνως και αδοκίμως ονομάζεται από τη δεκαετία του '60 και μετά "έντεχνο λαϊκό" τραγούδι. Το γεγονός, μάλιστα, ότι υπάρχει στις μέρες μας ασάφεια και σύγχυση, οι οποίες συνοδεύονται –δυστυχώς από ιστορικές αναλήθειες και ανακρίβειες- γύρω απ’ αυτό το είδος τραγουδιού, ενέτεινε τον ευσεβή μου πόθο να εμβαθύνω πρώτα εγώ η ίδια στο πώς γίνεται να συνυπάρχουν μέσα στο ίδιο είδος μουσικής δυο αντίθετες μουσικές ταυτότητες (η λόγια και η λαϊκή). Προσπάθησα ν’ αναλύσω, ν’ αποτιμήσω και ν’ αποτυπώσω –και απ’ όσο γνωρίζω αυτό έγινε για πρώτη φορά- τις συνθήκες γένεσης και τα χαρακτηριστικά του "έντεχνου λαϊκού" τραγουδιού, του οποίου θεμελιωτής ήταν ο Μάνος Χατζιδάκις. Ετσι γεννήθηκε η μεταδιδακτορική μονογραφία "Μάνος Χατζιδάκις και λαϊκή μουσική παράδοση. Από το δημοτικό και το ρεμπέτικο στο «έντεχνο λαϊκό» τραγούδι". (εκδ. "Ελληνικά Πρόσωπα", 2010).
Η αλήθεια είναι, πάντως, ότι μια εκ νέου "ανάγνωση" του έργου ενός συνθέτη, σε συνδυασμό με συγκεκριμένα κάθε φορά κριτήρια μελέτης, δίνει πάντα καινούργια στοιχεία. Πόσω μάλλον, όταν ο συνθέτης είναι πολύπλευρος, όπως ο Μάνος Χατζιδάκις, ο οποίος κατά τη διάρκεια της 50ετούς δημιουργίας του (1944-1994) έγραψε μουσική για θέατρο, κινηματογράφο, μπαλέτο, κύκλους τραγουδιών. Αλλωστε, η ίδια η φύση της επιστήμης δεν αφήνει περιθώρια για εφησυχασμούς. Αλίμονο σε όποιον πιστέψει, ότι η μελέτη και η γνώση τελειώνουν εδώ… Προσωπικά, εύχομαι η εν λόγω μονογραφία ν’ αποτελέσει εφαλτήριο για περαιτέρω μελέτη σχετικά με το ελληνικό τραγούδι».
- Χατζιδάκις και λαϊκή μουσική παράδοση λοιπόν. Τι σχέση ήταν αυτή;
«Ηταν, αν την περιέγραφα μονολεκτικά, θα έλεγα ιδιάζουσα και υπ’ αυτήν την έννοια μοναδική. Ευθύς εξ αρχής θα πρέπει να διευκρινιστεί τούτο: με τον όρο λαϊκή μουσική παράδοση εννοούμε: α) το δημοτικό τραγούδι/παραδοσιακή μουσική της υπαίθρου, ανώνυμη κληρονομιά που μεταδίδεται με προφορικές διαδικασίες, και β) την αστικο-λαϊκή μουσική, επώνυμο μουσικό προϊόν των πόλεων, στην οποία περιλαμβάνονται το σμυρναίικο/πολίτικο τραγούδι, η επτανησιακή και αθηναϊκή καντάδα, το αθηναϊκό, το ελαφρύ, το ρεμπέτικο τραγούδι και το μεταπολεμικό λαϊκό τραγούδι. Τα δύο τελευταία έχουν ταυτιστεί, μάλιστα, σ’ επίπεδο ονομασίας και περιεχομένου με τον όρο αστικο-λαϊκό τραγούδι και μαζί με το δημοτικό αποτελούν τους πυλώνες της λαϊκής μας μουσικής παράδοση. Ο αντίποδας της λαϊκής μουσικής παράδοσης είναι η λόγια μουσική, η οποία στην Ελλάδα έχει επίσης δύο εκφράσεις: τη βυζαντινή μουσική και την έντεχνη ελληνική μουσική κατά τα πρότυπα της δυτικής μουσικής.
Ο Μάνος Χατζιδάκις είναι ο πρώτος που επιχειρεί να πάρει δομικά και αισθητικά στοιχεία από τη λαϊκή και τη λόγια παράδοση, με τα οποία δημιουργεί μια μεικτή πρωτογενή μουσική γλώσσα: το "έντεχνο λαϊκό" τραγούδι (ημιλόγιο τραγούδι είναι η δική μου αντιπρόταση για τον αδόκιμο αυτό όρο). Στη μεικτή πρωτογενή μουσική γλώσσα η θεωρητική γνώση της δυτικής μουσικής συνδυάζεται με τις μελωδίες, τους ρυθμούς και τα όργανα της δημοτικής παράδοσης, του λαϊκού και του ρεμπέτικου τραγουδιού, ενώ ο "βασανισμένος" στίχος από την πένα λόγιου ποιητή ή στιχουργού έχει την ίδια αμεσότητα με τη λαϊκή σοφία της ανώνυμης δημοτικής ποίησης. Εν ολίγοις, ο Μάνος Χατζιδάκης άντλησε επιλεκτικά κομμάτια των "εθνικών" μας παραδόσεων και μας τα παρέδωσε ως μια νέα ενιαία "ελληνική" παράδοση».
- Μπορούμε να κατατάξουμε σε κατηγορίες τον Χατζιδάκι; Δηλαδή: Ο κινηματογραφικός, ή ο λαϊκός Χατζιδάκις, ή ο Χατζιδάκις του δημοτικού τραγουδιού;
«Ναι! Τόσο σε επίπεδο είδους μουσικής: π.χ. λαϊκό τραγούδι (όπως το "Είμαι αητός χωρίς φτερά", "Τα παιδιά του Πειραιά"), παραδοσιακοφανές τραγούδι (όπως τον μπάλο "Σ΄ αυτή τη γειτονίτσα"), λόγια μουσική (όπως το πιανιστικό έργο "Για μια μικρή λευκή αχιβάδα"), όσο και σε επίπεδο κατηγορίας μουσικής: π.χ. μουσική για αρχαίο δράμα, για σύγχρονο θέατρο, για κινηματογράφο, για φωνή, για ορχήστρα, για όπερα.
Θα μπορούσαμε, επίσης, να τον κατατάξουμε χρονολογικά, σύμφωνα με την περιοδολόγηση που ο ίδιος είχε κάνει στα έργα του, χωρίζοντάς τα σε 6 περιόδους δημιουργίας. Το σημαντικό, όμως, εδώ είναι να τονιστεί, ότι πέρα από τα επιμέρους κριτήρια που θέτουμε για τη μελέτη η παρουσίαση του έργου του Χατζιδάκι, γενικά ως συνθέτης παραμένει εκούσια ανένταχτος».
- Η σύμπραξη με το Λύκειο Ελληνίδων της Καλαμάτας πώς γεννήθηκε;
«Πολλές φορές τα πράγματα διαδέχονται το ένα το άλλο σε μια φυσική ροή. Στις 23 Οκτωβρίου 2010, (γενέθλιος μέρα του Μάνου Χατζιδάκι), προσκεκλημένη του φιλόμουσου Σωτήρη Θεοδωρόπουλου, έγινε εδώ στην Καλαμάτα η παρουσίαση του βιβλίου μου "Μάνος Χατζιδάκις και λαϊκή παράδοση", από τον θεατρολόγο και ποιητή Θάνο Φωσκαρίνη και τον κοινωνιολόγο, μουσικογράφο και μουσικό παραγωγό Γιώργο Τσάμπρα. Τον Ιούλιο του 2012, προσκεκλημένη πάλι του Σωτήρη Θεοδωρόπουλου και του θεατρικού σχήματος "Συν ένα- Μιχάλης Τούμπουρος" συμμετείχα μαζί με τους Γιάννη Σολδάτο, συγγραφέα και διευθυντή των εκδόσεων "Αιγόκερως", και Θάνο Φωσκαρίνη, στην εκδήλωση για τον Ιάκωβο Καμπανέλλη, όπου μίλησα για τις θεατρικές και κινηματογραφικές συνεργασίες του Καμπανέλλη με τον Χατζιδάκι. Τις εκδηλώσεις αυτές παρακολούθησε η Ιωάννα Κορμπή -Εγγλέζου, μέλος του Συμβουλίου του Λυκείου Ελληνίδων, πολιτισμολόγος, αριστούχος απόφοιτη του ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου, την οποία είχα φοιτήτρια στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο. Με αφορμή τις εκδηλώσεις αυτές και το αφιέρωμα της "Καθημερινής" για το βιβλίο μου (το οποίο είχαν υπόψη και άλλα μέλη του Λυκείου) πρόταση της Ιωάννας και άλλων μελών ήταν να γίνει μια εκδήλωση-αφιέρωμα στον Μάνο Χατζιδάκι, με συμμετοχή του χορευτικού τμήματος και της χορωδίας του Λ.Ε.Κ., όπου να φαίνεται η σχέση αυτή του συνθέτη με τη δημοτική, τη λαϊκή μουσική και τον χορό. Βρήκα την ιδέα της ενδιαφέρουσα και την πρόσκληση του Λυκείου ιδιαίτερα τιμητική».
-Το πρόγραμμα τι θα περιλαμβάνει και πώς θα είναι δομημένο, καθώς θα δούμε δύο ερμηνευτές αλλά και τη χορωδία του Λυκείου Ελληνίδων Καλαμάτας;
«Στο α΄ μέρος της εκδήλωσης θα παρουσιαστεί συνοπτικά η σχέση του Μάνου Χατζιδάκι με την ελληνική μουσική παράδοση, καθώς και η προσφορά του στο ελληνικό τραγούδι. Οπτικο-ακουστικό υλικό και ντοκουμέντα με απόψεις του Μάνου Χατζιδάκι θα συνοδεύουν την παρουσίαση αυτή. Στο β’ μέρος, το οποίο είναι και το μεγαλύτερο σε διάρκεια, θ’ ακουστούν τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι με άμεση ή έμμεση επιρροή από τη δημοτική και τη λαϊκή/ρεμπέτικη μουσική, από τους Φιόρη-Αναστασία Μεταλληνού (τραγούδι), Δημήτρη Κεχαγιά (τραγούδι), Σάκη Κοντονικόλα (πιάνο & ενορχήστρωση), Νίκο Παλαιολόγο (μπουζούκι, μπαγλαμαδάκι) Σταύρο Βόλλαρη (κλαρινέτο), Παντελή Κεραμίδη (βιολί), Αντώνη Κουφουδάκη(κιθάρα), Ελίνα Εγγλέζου (φλάουτο), Αρίωνα Γυφτάκη (κοντραμπάσο). Μαζί τους θα συμπράξουν η χορωδία υπό τη διεύθυνση του Βαγγέλη Κώτσου και μέλη του χορευτικού τμήματος του Λ.Ε.Κ. σε διδασκαλία Τάσου Μίχου».
