Η αυλαία πέφτει την Κυριακή και έτσι ο σκηνοθέτης Κώστας Χαλκιάς μιλά στην "Ε" για το έργο το οποίο έχει συζητηθεί περισσότερο από κανένα, τη σεζόν αυτή.
- Αν ο Βάις ερχόταν στη σημερινή εποχή, για μία ημέρα, τι πιστεύετε ότι θα τον εξόργιζε περισσότερο και τι θα εκτιμούσε;
"Πιστεύοντας ότι είναι συμβολικός ο χρονικός προσδιορισμός της ερώτησής σας... «...για μία ημέρα...», πρέπει να δώσουμε στον Βάις την ευκαιρία να ενημερωθεί πλήρως στο πολυδαίδαλο παζλ των ημερών μας. Ο Βάις είναι ένας από τους μεγαλύτερους εγκυκλοπαιδιστές του 20ού αιώνα, πολιτικοποιημένος διανοητής, βραβευμένος συγγραφέας μυθιστορημάτων και θεατρικών έργων, κινηματογραφιστής και ζωγράφος. Προσεγγίζει τα θέματα των δημιουργιών του με την ουμανιστική διαλεκτική των αρχών του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού. Θεωρώ ότι είναι αναγκαίο να δώσουμε ελάχιστες πληροφορίες στον αναγνώστη μας για το έργο του Βάις, για να κατανοηθεί το περιεχόμενο της τοποθέτησης μου στο ερώτημά σας. Συγγραφέας πρόσφυγας, σαν τον Μπρεχτ, του 20ού αιώνα, διωγμένος από τους ναζί, γράφει θεατρικά έργα για την υπόθεση του Βιετνάμ («Συνομιλίες για το Βιετνάμ») για τα εγκλήματα της αποικιοκρατίας («Το σκιάχτρο της Λουζιτάνια»), την «Ανάκριση», διαπραγματεύεται σκηνικά την ουτοπία της Γαλλικής επανάστασης (Η δολοφονία του Ζαν Πωλ Μαρά»), γράφει τα άπαιχτα έργα του «Ο Τρότσκι στην εξορία», «Χαίντερλιν» (από τους μεγαλύτερους Γερμανούς φιλέλληνες και δριμύς κατήγορος της ίδιας της πατρίδας του, που ο Βάις κυριολεκτικά την απαρνήθηκε). Ανάμεσα στο πληθωρικό έργο του γράφει κατά τον ίδιο το σημαντικότερο πόνημα του «Η αισθητική της ατίίστασης» (δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά), με το εξής περιεχόμενο: Βερολίνο 1937, Μουσείο της Περγάμου, τρεις νεαροί της εργατικής τάξης αναζητούν τρόπους να εκφράσουν το μίσος τους στον ναζισμό. Συναντιούνται σε μουσεία και γκαλερί και διερευνούν τη διασύνδεση αισθητικής και πολιτικής, τέχνης και πολιτικής αντίστασης. Με έντονo ιστορικό υπόβαθρο, ένα βιβλίο όχι μόνο για τα φυλετικά και θρησκευτικά θύματα του ναζισμού αλλά κυρίως για όσους αντιστάθηκαν και τον πολέμησαν συνειδητά. Μ' αυτό το ελάχιστο δείγμα πληροφοριών για το συνολικό έργο του, πιστεύω ότι θα διαπίστωνε κανείς, ότι είχε δίκιο σε σχέση με τον τρόπο που διάβασε την πολιτική ιστορία και τις πράξεις του ανθρώπου. Δείχνει τον δρόμο, για να γίνουν πράξεις οι ουτοπικοί στόχοι του ανθρώπου για δικαιοσύνη, ελευθερία και ψωμί για όλους, πρέπει πάνω απ όλα να πολεμηθεί ο ιός της ανοχής της βαρβαρότητας και της καταστροφής. Θα συγκρατούσε την οργή του ακόμα και στα φαινόμενα του νεοναζισμού, γιατί τα προέβλεψε (π.χ. στο τέλος της “Ανάκρισης”). Θα εκτιμούσε κατά τη γνώμη μου κάποιες νησίδες αισιόδοξης ουμανιστικής επιμονής που δρουν κάτω από τη σιδερένια φτέρνα των καιρών μας".
- "Πρόεδρος του δικαστηρίου" - "Μαρά". Τι κοινά έχουν οι δύο από τους κεντρικούς ήρωες του Βάις, τα έργα του οποίου επιλέξατε να ανεβάσετε στην Καλαμάτα;
"Οσον αφορά το θέμα της επιλογής δυο θεατρικών έργων του Βάις από την Θ.Δ. να παρουσιαστούν σκηνικά σε 3 χρόνια, (κάτι που έχει συμβεί μόνο στο Εθνικό Θέατρο, κι από μια συγκυρία, αν και πιστεύω τις συγκυρίες τις δημιουργούμε εμείς οι ίδιοι, συμμετέχω στη πρώτη παρουσίαση της “Ανάκρισης” στην ΕΡΑ 1982, μετά σκηνοθετώ δυο φορές το “Μαρά/Σαντ” και τώρα την “Ανάκριση”, ίσως να είμαι ο μόνος που σκηνοθέτησα τρεις φορές έργα του Πέτερ Βάις στην Ελλάδα),
βεβαίως ως προτάσεις μου έπαιξαν καθοριστικό ρόλο, αλλά το τελικό στάδιο επιλογής αφορά την Θ.Δ. και μόνο, επιλογή κι απόφαση που πάρθηκε με πρωτόφαντες για μένα δημοκρατικές διαδικασίες.
Τουλάχιστον στον δικό μου πρόεδρο της συγκεκριμένης “Ανάκρισης”, έτσι όπως παίζεται αυτή τη στιγμή στο Πνευματικό Κέντρο Καλαμάτας, αυτό που τον διασυνδέει με τον Μαρά που παίχθηκε πριν 2 χρόνια στον ίδιο χώρο, είναι το κυνήγι της ουτοπίας για συνολική δικαιοσύνη. Η πολιτική περιπέτεια του πραγματικού δικαστή της δίκης της Φρανκφούρτης (1964) Φριτς Μπάουερ, του στοίχησε ανεπανόρθωτα προβλήματα υγείας. Σαν σοσιαλιστής πολέμιος του χιτλερισμού, κατά τη γνώμη μου, διαβλέποντας ότι χρησιμοποιείται σαν άλλοθι της δυτικής Γερμανικής Ομοσπονδίας ως μιας ευνομούμενης κρατικής οντότητας στη καρδιά της “πολιτισμένης δυτικής Ευρώπης”, αναφώνησε: "Στο Γερμανικό δικαστικό σύστημα, νιώθω σαν εξόριστος". (Δείτε την γερμανική ταινία “Ο λαβύρινθος των ψεμάτων”). Παίρνοντας αφορμή από σημείωμα του Βάις για την “Ανάκριση” η άποψή μου για τον ρόλο του προέδρου είναι υποκειμενική προσπαθώντας να του δώσω μια πιο “φανταστική διάσταση” ιδανικότητας ως κεραυνοβολημένο κατ' αρχήν άνθρωπο, σε σχέση μ ότι αποτρόπαιη εγκληματική πράξη ακούει στην διάρκεια της “Ανάκρισης” και μετά ως αδέκαστο δικαστή-ανακριτή. Στην παράσταση που θα παίζεται ως στις 24 Απριλίου στο Π.Κ.Κ. δεν πρόκειται για μια κλασική δίκη, αλλά για μια ιδιότυπη ανάκριση όπου συνθλίβονται οι πάντες κάτω από τον όγκο εγκλημάτων καθοδηγούμενων από μια εξίσου εγκληματική πολιτική ιδεολογία που πρεσβεύει η “πολιτική υπηρεσία” των χιτλερικών-ναζιστικών στρατόπεδων συγκέντρωσης-εξόντωσης. Κατά τη γνώμη μου ο Βάις παρουσιάζει έναν πρόεδρο δικαστηρίου που διαβλέπει ότι οποιαδήποτε τιμωρία των ενόχων εγκληματιών δεν έχει ουσιαστικό νόημα εφόσον “το τέρας συνεχίζει να βρίσκεται σε οργασμό”. Το ίδιο τέρας της ιστορίας το βλέπει κι ο Μαρά να τον πλησιάζει μέχρι θανάτου, ως ήρωας του λαού και μόνον για το λαό, εκσφενδονίζεται στις παραληρηματικές ουτοπίες του πέρα από την βαρβαρότητα της ιστορικής πραγματικότητας, μόνο έτσι μπορεί να αντέξει το βίαιο τέλος του. Ο Μαρά σχεδόν οδηγείται στη “αποθέωση” από τον Πέτερ Βάις και βρίσκεται στην κορωνίδα των ουτοπικών ηρώων του".
- Αν η συγχώρεση είχε χρώμα, ποιο θα ήταν αυτό;
"Σαφέστατα το κόκκινο. Αλλά η συμβολική κωδικοποίηση ενός χρώματος δεν λέει τίποτα, εάν δεν συνδυαστεί με όλα τα χρώματα που λάμπουν σε εκατομμύρια αποχρώσεις πάνω στη γη μας και σε ολόκληρο το σύμπαν, με μια βασική εικαστική παρατήρηση, ότι στα χρώματα του ουράνιου τόξου δεν υπάρχει το μαύρο και το άσπρο. Αυτό που κυριαρχεί και δίνει αξία στα χρώματα είναι το θέμα της φωτεινότητάς τους και το πως γεννάει το ένα το άλλο … ίσως να είναι θέμα μιας εικαστικής διαλεκτικής, ως μέρος της συνολικής διαλεκτικής που γεννήθηκε στα παράλια της Αρχαίας Ιωνίας αρχίζοντας την αντίστροφη πορεία του ανθρώπου να γίνει Ανθρωπος".
- Επηρέασε καθόλου τη ζωή, την καθημερινότητά σας, η δυσκολία του κειμένου και των προβών; Πώς κύλησαν αυτοί οι μήνες της ετοιμασίας;
"Καθοριστικά, όπως πάντα. Τελειώνει το ένα ταξίδι κι αρχίζει αμέσως το άλλο. Στη περίπτωση του θεάτρου το θέμα είναι να βρεις όχι απλά συνοδοιπόρους, αλλά ταγμένους συντρόφους που δεν θα πιστέψουν απλά στο στόχο κάποιου σκηνικού αποτελέσματος, αλλά και πέρα απ' αυτόν. Ειδικά σε ένα σκηνικό δρώμενο σαν κι αυτό της «Ανάκρισής» μου, αλλά κυρίως της ομάδας που δημιουργήθηκε από όλους τους συντελεστές και εντός σκηνής και εκτός, ήταν επιτακτική ανάγκη να αντιληφθούμε τα μεγέθη. Η σύγκρουση με την καθημερινότητά μας ήταν αναπόφευκτη, μια καθημερινότητα ζοφερή κι αδυσώπητη σαν κι αυτή των ημερών μας, ειδικά για μέλη μιας ακτιβιστικής εθελοντικής θεατρικής ομάδας, ερασιτεχνικής, όπως την ονομάζουν σήμερα, με μια υπογράμμιση εύκολη όσον αφορά την λέξη: ερασιτεχνική. Επί της ουσίας αυτός ο καθορισμός δεν υπάρχει, το Θέατρο είναι ένα. Είναι θέμα μεγεθών και επίπονης ασκητικής δουλειάς να κατανοήσεις τα μεγέθη. Τα προβλήματα διαδέχονταν το ένα το άλλο, κυρίως όταν φτάνεις στο σημείο να κατανοήσεις μια σκηνική πραγματικότητα που επιβάλλεται με το σώμα σου. Είναι θέμα βαθιάς πίστης, σαν την πίστη των αναστενάρηδων: πρέπει να περπατήσεις ξυπόλυτος στα αναμμένα κάρβουνα, μα πως; Ετσι, δε γίνεται αλλιώς. Ο λόγος πρέπει να βγαίνει σαν ένα αγκαθωτό σύρμα από τα σπλάχνα σου. Ορίστε; Ναι! Μόνο με μια ταγμένη ομάδα μπορείς να καταφέρεις κάτι τέτοιο. Ορισμένοι δεν άντεξαν, κάποιοι επειδή ξέρουν πώς δουλεύω έφυγαν εκ των προτέρων, είναι θέμα αντοχών. Βασικό μοτίβο μου στις πρόβες: Οι «μάρτυρες» διηγούνται την κορυφή του παγόβουνου απ όσα πάθανε, κι οι «κατηγορούμενοι» διηγούνται τη κορυφή του παγόβουνου απ' όσα βάρβαρα εγκλήματα έπραξαν. Και να σκεφτεί κανείς ότι η πραγματική έκταση του κειμένου της «Ανάκρισης» είναι 302 σελίδες. Η δική μας σκηνική προσαρμογή ασχολείται μόνον με τις 100. Απ' ότι μπορεί να αντιληφθεί ο καθένας, επί 6 μήνες συν 1 των παραστάσεων μας, είναι η συνολική προσπάθειά μας να κατανοήσουμε σε κάποιο βαθμό τα μεγέθη. Διανύουμε 7 ολόκληρους μήνες, «σχεδόν μια στρατιωτική θητεία»... για να εντοπίσουμε το διαχρονικό νήμα που συνδέει την «Ανάκριση» με το αρχαίο δράμα... Είχα προειδοποιήσει τους πάντες ότι θα επρόκειτο για ένα επτάμηνο διαρκές σεμινάριο καταπόνησης... Χωρίς καταπόνηση δεν υπάρχει αποτέλεσμα σ οποιαδήποτε άσκηση έλεγε ο αρχαίος αθλίατρος Γαληνός... Κάθε παράστασή μας είναι μια γενική πρόβα για την επόμενη. Μια τέτοια διαδικασία είναι νοητό ότι καθορίζει σε πείσμα των καιρών ένα άλλο τρόπο ζωής. Αλλιώς δε γίνεται".
- Στη σκηνή ανεβαίνει για ένα βουνό ρόλο ένα παιδί. Πώς το προετοιμάσατε; Τι του είπατε για το έργο και για το Αουσβιτς;
"Μου είναι πολύ δύσκολο ν' απαντήσω σ' αυτή την ερώτηση. Πρόκειται για ένα πολύ ζοφερό θέμα: ίσως δεν είναι τυχαίο ότι στο υλικό της δικής μας σκηνικής προσαρμογής της “Ανάκρισης” αναφέρονται οι περιπτώσεις ενός μικρού κοριτσιού με το κόκκινο φουστανάκι κι ενός μικρού αγοριού με το μήλο. Το έργο το γνωρίζω εδώ και 40 χρόνια, το κοριτσάκι και το αγοράκι με κυνηγούν πάντα, όπως όλα τα παιδιά του κόσμου που πνίγονται αβοήθητα στις παραλίες της Αλικαρνασσού. Θα σας απαντήσω με μια συμβολική εικαστική εικόνα. “Το νεκρό δάσος” που ακούγεται στην αρχή και στο τέλος της παράστασής μας, από το συμφωνικό έργο του Μίκη Θεοδωράκη “Κατά Σαδδουκαίων”, σε ποίηση του μεγάλου Μεσσήνιου Κυπαρισσιώτη Μιχάλη Κατσαρού, ανασταίνεται, ζωντανεύει σφύζει από ζωή, κατάφυτο, πράσινο, καρποφόρο, ιδανική Εδέμ, κοριτσάκια με κόκκινα φουστανάκια χορεύουν, μαζεύουν λουλούδια, το παιδάκι με το μήλο, αντί να του το πάρει ο αρχιδολοφόνος Μπόγκερ, το δίνει στον Αΐλάν, τρέχουν κόβουν κι άλλα μήλα από τις φορτωμένες μηλιές … αυτά περίπου είπα στο παιδί η που θα ήθελα να του πω"…
- Οταν διαλέξατε την "Ανάκριση", σκεφτήκατε πως θα είναι πολύ δύσκολο, να μεταβείτε … στην επόμενη παράσταση;
"Είναι θέμα αποσκευών και εφοδίων … για οποιαδήποτε πρόκληση, δεν είναι εγωιστική αυτή η άποψη μου … συχνά λέω στους μαθητές μου, στο σκηνικό χώρο δεν υπάρχει αδιέξοδο, για όλα τα προβλήματα καιροφυλακτεί μια λύση … τεχνικά, αισθητικά, ιδεολογικά, δραματολογικά, σώμα ηθοποιού, φωνή, λόγος … Αρκεί να υπάρχει χρόνος και διαθεσιμότητα … Πως να αρνηθείς π.χ. την πρόκληση της κωμωδίας που πάντα σε περιμένει στη γωνία … είμαστε πανέτοιμοι για όλα"…
- Αν η παραγωγή αυτή δεν τα πάει πολύ καλά, ή δεν έχει την ανάλογη εμπορική επιτυχία με προηγούμενα έργα, θα απογοητευτείτε; Θα μετανιώσετε για την επιλογή σας;
"Το κοινό – οι θεατές από τη πρώτη στιγμή καταλαβαίνουν τα πάντα, ακόμα κι αυτοί που για κάποιο λόγο δεν θα καταφέρουν να δουν την παράσταση. Κι αυτή η πρώτη στιγμή εντοπίζεται ακόμη κι από την ανακοίνωση ότι το τάδε θεατρικό σχήμα πρόκειται να ανεβάσει το τάδε έργο με τον τάδε σκηνοθέτη κ.λ.π. Είναι το πώς ένα θεατρικό σχήμα εκπαιδεύει τους θεατές του, σ' ένα επί της ουσίας επίπεδο απαιτήσεων … Στη περίπτωση της Θ.Δ. αυτό έχει επιτευχθεί, το κοινό γνωρίζει, ότι και να δει, ακόμη κι αν δεν συμφωνήσει, δεν το αγγίξει το τελικό αποτέλεσμα, θα διακρίνει μόχθο, σοβαρότητα, άποψη … Με την “Ανάκριση” ήδη συμβαίνει ότι συνέβη με τις προηγούμενες παραστάσεις της Θ.Δ.: “Μαρά/Σάντ”, “Το τρίτο στεφάνι”. Μάλιστα οι 8 μέχρι τώρα παραστάσεις της “Ανάκρισης” προσέλκυσαν περισσότερους θεατές απ ότι αντίστοιχα πέρυσι με “Τ.Τ.Σ.” όπως και με το “Μ/Σ”.
Αλλά πώς να μην συμβεί κάτι τέτοιο. Οταν ο ίδιος ο θεατής γίνεται ο επικοινωνιακός φορέας της επιτυχίας ενός θεάματος. Αλλά πώς να μην συμβεί κάτι τέτοιο όταν κατορθώνεις να επιτύχεις ένα σύνθετο θέαμα περιεχομένου, λόγου, ήχου και εικόνας (κι εδώ ο Λεωνίδας Παπαδόπουλος έκανε πάλι το θαύμα του). Ο θεατής εκτιμάει τελικά το ρίσκο. Και για να ρισκάρεις πρέπει να δουλέψεις, κι όχι να κάνεις “αρπαχτές"… Κι αυτό το ρίσκο ειδικά εφέτος με την ”Ανάκριση”, εκτιμήθηκε απ όλα τα ΜΜΕ της Καλαμάτας μ έναν πρωτόφαντο τρόπο. Τα πάντα λειτουργούν υπέρ της επιτυχίας, κάτι τέτοιο είναι ήδη δρομολογημένο … δεν υπάρχει κανείς που να εξέφρασε αρνητική άποψη γι' αυτό το τολμηρό εγχείρημα της Θ.Δ. Βεβαίως ”Τα σημεία των καιρών” μπορούν ανά πάσα στιγμή να σου τη φέρουν. Αλλά σε τέτοιες εκδοχές, όταν είσαι πανέτοιμος για όλα, τις αντιμετωπίζεις και προχωράς. Οταν είσαι τίμιος με τον εαυτό σου και τη δουλειά σου δεν υπάρχει τίποτα που μπορεί να σε απογοητεύσει. Ο,τι κι αν συμβεί δεν μετανιώνεις, συνήθως μετανιώνουν οι ευκαιριακοί καταφερτζήδες.
Μετά από πολλά χρόνια παίζω ως ηθοποιός μπροστά στους φίλους μου θεατές της Καλαμάτας … Κατανόησαν την πρόθεσή μου και τους λόγους που με ανάγκασαν να το κάνω αυτό, το εκτίμησαν και κατακλύζουν κάθε βράδυ μέχρι στις 24 Απριλίου την αίθουσα του Π.Κ.Κ. Αυτό που ζω κάθε βράδυ με τα παιδιά - ηθοποιούς της “Ανάκρισης” και συνολικά με ό,τι απαρτίζει την Θεατρική Διαδρομή είναι συγκλονιστικό".
- Το εισιτήριο κοστίζει 10 ευρώ στην προπώληση (Πνευματικό Κέντρο), 12 στο ταμείο, τα ομαδικά 7 ευρώ και τα μαθητικά 5.
