“Μάρτυρες” πολλοί, δίνουν ενδείξεις για την καταγωγή της πόλης, σχεδόν όλοι εξαφανισμένοι, κάποιοι πρόλαβαν να δώσουν τις “καταθέσεις” τους στις λευκές σελίδες της ιστορίας, σπαράγματα μιας μεγάλης πορείας.
Η αναφορά στην πλατεία Υπαπαντής σε μια ιστορική αναδρομή με αφορμή τη γιορτή και τα 200 χρόνια από την Επανάσταση. Στα χρόνια της Επανάστασης πάνω και γύρω από αυτήν ήταν συγκεντρωμένοι οι “αρχοντικοί πύργοι”, όπως τους χαρακτηρίζει ο Δημήτρης Δουκάκης. Και τους προσδιορίζει μαζί με τη θέση τους με τα δεδομένα του 1905 όταν εκδόθηκε το βιβλίο του “Μεσσηνιακά και ιδία περί Φαρών και Καλαμάτας”: «1) Των Τζαναίων υπήρχον τρεις πύργοι. Του Πανάγου Τζάνε έκειτο όπου νυν η οικία του ιατρού Ασημακοπούλου. Του Ηλία έκειτο όπου νυν κείται η οικία των αδελφών Νικολόπουλων. Και του Αθανασίου έκειτο εκεί όπου τώρα είναι η οικία του Σαράντου Παπαγιαννοπούλου εις της οποίας την θύραν υπήρχε και οικόσημον - 2) Των Ψάλτηδων έκειτο εις την οικίαν του Ι. Σκορδιά (του Δημητρακούλια ο πύργος) παρά την Φραγκόλιμναν - 3) Των Αλεξάκηδων σώζεται νυν κατεστραμμένος - 4) Των Δουκάκηδων εις την οικίαν του Φιλ. Στρούμπου, νυν κατεδαφίσθη υπό του πρώην δημάρχου Γ. Κουτσομητοπούλου - 5) Των Εφεσαίων πλησίον του ναού του Αγίου Ιωάννου - 6) Των Κυριακών πλησίον του Αγίου Αθανασίου, και έτερος πλησίον του Αγίου Ιωάννου οικία Πανάγου Κυριακού - 7) Των Αντωνοπουλαίων. Σώζεται νυν η οικία Β. Γιακουμάκη - 8) Του Βαλσαμά εις την δυτικήν γωνίαν της Μονής των Καλογραιών - 9) Των Αρμογκαβλαίων ένθα νυν οικία Παύλου Αρμόγκαβλη (νυν Κωτσέα) - 10) Ο Καραλιάνικος εις το Νοσοκομείον του Αλεξανδράκη - 11) Των Πετουσαίων - 12) Των Καμαριναίων (Δουκάκηδων) παρά το Γυμνάσιον. Οικία Καμαρινού Δουκάκη νυν κτήμα Π. Ψάλτη πλησίον του Γυμνασίου - 13) Των Μελισσουργαίων, οικία Αριστ. Πανταζόπουλου πλησίον της Υπαπαντής - 14) Κορφιωτάκηδων, η νυν οικία των κληρονόμων Βασιλείου Κορφιωτάκη ένθα κατώκει ο Τούρκος διοικητής Αρναούτογλου το έτος 1821 - 15) Του Σπυρίδωνος Βλαντή, έκειτο κάτωθεν του φρουρίου οικία Γ. Μαντζαροπούλου - 16) Των Στραβοσκιάδηδων εις την νυν οικία του Λεωνίδα Στραβοσκιάδη - 17) Των Κουτσόγιαννη, νυν οικία Αντ. Σκνηφού - 18) Παγώνη. Προ μικρού ηγοράσθη και κατηδαφίσθη χάριν της πλατείας Υπαπαντής υπό των επιτρόπων Π.Φ. Στρούμπου και Κ.Δ. Παρθενίου».
Βεβαίως ο μεγαλύτερος και περισσότερο ιστορούμενος πύργος που έχει αποτυπωθεί σε γκραβούρα ήταν αυτός των Μπενάκηδων, ο οποίος “έκειτο εις την νυν οικίαν Δ. Σαράβα και Α. Μαυρομιχάλη”. Βρισκόταν στον “αυχένα” της χαμηλής λοφοσειράς που ξεκινά από το Κάστρο και “σβήνει” στην πλατεία Ταξιαρχών και στη θέση της πολυκατοικίας ακριβώς στη βόρεια πλευρά της πλατείας Μαυρομιχάλη. Από σύγκριση φωτογραφιών του κτίσματος τη δεκαετία του 1950 και της γκραβούρας, εκτιμώ ότι στοιχεία του πύργου έφθασαν μέχρι τα νεότερα χρόνια, παρά το γεγονός ότι καταστράφηκε και ερειπώθηκε μετά τα Ορλωφικά. Μακρύτερα από το κέντρο της πόλης ο πύργος βρισκόταν σε μια τεράστια περιοχή ιδιοκτησίας της οικογένειας, μέσα στην οποία βρισκόταν το “Ταξιαρχάκι” (η μικρή εκκλησία των Ταξιαρχών δυτικά της πλατείας Μαυρομιχάλη), εκτεινόταν στη νότια πλευρά της πλατείας 23ης Μαρτίου και ανατολικά κάλυπτε μια μεγάλη περιοχή στην οποία υπήρχε “φυτεία” της οικογένειας Μπενάκη (και από εκεί πιθανολογείται ότι πήρε το όνομα η περιοχή). Για να ολοκληρωθεί η εικόνα αυτής της περιοχής θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ενδεχομένως ο “αρχοντικός πύργος Πετούση” βρισκόταν νοτίως του πύργου Μπενάκη στην ίδια λοφοσειρά. Και αυτό γιατί αφ’ ενός μεν ο Δουκάκης δεν προσδιορίζει τη θέση, αφ’ ετέρου δε η παλιά εκκλησία του Αγίου Νικολάου Φλαρίου βρισκόταν σε μεγάλο περιβόλι που ανήκε στην οικογένεια Πετούση, η οποία και ανέλαβε την ανέγερση της σημερινής εκκλησίας στη θέση της παλαιάς.
Επιστρέφοντας στην καταγραφή του Δ. Δουκάκη για τους πύργους, σε συνδυασμό με άλλες εργασίες και πληροφορίες μπορούμε να προσδιορίσουμε τη θέση ορισμένων. Ο πύργος Κορφιωτάκη (ακριβώς νότια της Υπαπαντής και δυτικά από το Επισκοπικό Μέγαρο) ήταν ο μόνος που έφθασε μέχρι τις ημέρες μας, δυστυχώς κατεδαφίστηκε, ξεκίνησε η ανακατασκευή του με βάση την αποτύπωση και ας ελπίσουμε ότι θα ολοκληρωθεί, καθώς προβλέπεται ότι θα λειτουργήσει ως μουσειακός χώρος. Στοιχεία του πύργου Βαρσαμά υπήρχαν στη Μονή Καλογραιών μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1950. Πιο πάνω στη συμβολή των οδών Αλαγονίας και Πατριάρχου Προκοπίου βρισκόταν ο πύργος του Παν. Τζάνε. Οι πύργοι Καραλιά και Κουτσόγιαννη βρίσκονταν στη δυτική πλευρά του Γηροκομείου. Ο πύργος Παγώνη βρισκόταν στη νοτιοανατολική γωνία της πλατείας Υπαπαντής. Ο πύργος Αλεξάκη βρισκόταν στη δυτική πλευρά της πλατείας (οι Αγιοι Ανάργυροι ήταν εκκλησάκι στον κήπο του) και κατεδαφίστηκε για να γίνει διεύρυνση. Ισως μια περισσότερο συστηματική έρευνα και η βοήθεια κάποιων Καλαματιανών που γνωρίζουν τα ιδιοκτησιακά της περιοχής θα μπορούσε να εντοπίσει ακριβέστερα θέσεις και άλλων, που περιγράφονται στην αφήγηση του Δ. Δουκάκη. Από παλαιοτάτων χρόνων η οίκηση αναπτυσσόταν δίπλα στους δρόμους και από τοπογραφικό διάγραμμα του 1836 είναι γνωστό ότι ο μοναδικός μεγάλος δρόμος της Καλαμάτας εκείνης της εποχής ήταν ο δρόμος που ξεκινώντας από το Κάστρο, έφθανε στην Αλαγονίας και συνέχιζε δυτικά, περνούσε από εκεί που είναι σήμερα το ιερό της Υπαπαντής και αμέσως δυτικά από αυτήν έστριβε προς τους Αγίους Αποστόλους (Μπενάκη) και διακλαδιζόταν βορείως προς τα σκαλιά του Γυμνασίου (Δημοτικού Ωδείου).
Με βάση το διάγραμμα και την πολεοδομική λογική η σημερινή πλατεία ήταν μια κατοικημένη περιοχή και δεν υπήρχε καμία εκκλησία. Υπήρχαν όμως δύο μικρές εκκλησίες (με βάση την αποτύπωση του 1836) και ο Π. Οικονομάκης τοποθετεί τη μία στο χώρο του ξενώνα Υπαπαντής και τη νότια πλευρά του Γυμνασίου. Και την άλλη (Εισόδια της Θεοτόκου) λίγο βορειότερα και 14 μέτρα από την Βιλεαρδουίνου. Λίγο μακρύτερα υπήρχαν ο Αγιος Αθανάσιος Τζάνε (ακριβώς στη βόρεια πλευρά της Μητροπολίτου Μελετίου με την Υπαπαντής) που για ένα διάστημα ήταν μητροπολιτικός ναός (κατεδαφίστηκε το 1913 για να περάσει το τραμ και να ανοίξει η Υπαπαντής). Υπήρχε ακόμη και ο Αγιος Γεώργιος στην Αλαγονίας. Στη θέση που βρίσκεται σήμερα η εκκλησία της Υπαπαντής το 1836 υπήρχε “καζάρμα”, δηλαδή στρατόπεδο που κατεδαφίστηκε αργότερα. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως όταν κατασκευαζόταν η εκκλησία της Υπαπαντής, ο Δουκάκης μαρτυρεί ότι είδε ο ίδιος τα ερείπια του παλατιού του Βιλεαρδουίνου. Η πρώτη εκκλησία κατασκευάστηκε το 1854 νοτιοανατολικά της σημερινής και κατεδαφίστηκε 20 χρόνια αργότερα όταν ολοκληρώθηκε η καινούργια. Είτε σε ερείπια ενδεχομένως παλαιότερης, είτε εξ αρχής για να τοποθετηθεί η εικόνα που κατά τη θρησκευτική παράδοση βρέθηκε κάτω από το στάβλο του Πασά σε εκείνο το σημείο από τον Τζάνε, βεκίλη του Μοριά την εποχή εκείνη. Στη θέση που εικάζεται ότι υπήρχε το ιερό του ναού είχε τοποθετηθεί σταυρός με την επιγραφή “ιερό και άδυτον”, ο οποίος υπάρχει μέχρι σήμερα. Ο μπαρμπα-Γιάννης Ταβουλαρέας που ήταν άγρυπνος φρουρός στη διάρκεια των εκσκαφών για τη διαμόρφωση της πλατείας Υπαπαντής το 1966, αναφέρει ότι ο σταυρός μεταφέρθηκε ανατολικότερα για να μην εμποδίζει τη διαμόρφωση με σκαλιά, ενώ δεν υπήρχαν πουθενά θεμέλια παλαιάς εκκλησίας.
Στην πρώτη φάση του αστικού μετασχηματισμού, το 1857, ο Δήμος Καλαμάτας προκήρυξε την κατασκευή τριών μεγάλων εκκλησιών: Υπαπαντή, Αγιάννης και Αγιος Νικόλαος Φλαρίου που εγκαινιάστηκαν στο διάστημα από τα μέσα της δεκαετίας του 1860 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1870. Η Υπαπαντή βρισκόταν “πολιορκημένη” από κτίσματα και ήταν δύσκολα προσβάσιμη από την πόλη που αναπτυσσόταν νοτιότερα με κατεύθυνση την Παραλία. Πριν ακόμη το σχέδιο του 1905, ο δήμος της πόλης είχε “χαράξει” για διάνοιξη τη διαδρομή από την είσοδο της πόλης προς την εκκλησία που αποτελούσε πλέον σημείο αναφοράς ως θρησκευτικό σύμβολο. Και αυτό έγινε από δύο “πλάγιους” δρόμους που ένωναν το σιδηροδρομικό σταθμό με την Αριστομένους και την Κάτω Πλατεία (23ης Μαρτίου) με το μητροπολιτικό ναό. Η διάνοιξη της Υπαπαντής έγινε σταδιακά από τη νότια πλευρά μετά από πυρκαγιά το 1879 και σταδιακή κατεδάφιση των “εργαστηρίων” που έφραζαν το δρόμο και στη βόρεια το 1913 με την κατεδάφιση του Αγίου Αθανασίου. Παράλληλα και από τα τέλη του 19ου αιώνα και μέχρι τη δεκαετία του 1950 έγιναν διαδοχικές απαλλοτριώσεις στην περιοχή έτσι ώστε να διαμορφωθεί η σημερινή πλατεία.
Μικρές ιστορίες στη μεγάλη ιστορική διαδρομή της πόλης που έχει ανάγκη να αποκατασταθεί αυτή η συνέχεια με την αποκάλυψη των “μαρτύρων” και τη σύνδεση των στοιχείων που οδηγούν από τους ομηρικούς και κλασικούς χρόνους μέχρι την εποχή της Τουρκοκρατίας και τις φάσεις του αστικού μετασχηματισμού. Αυτή είναι η πρόκληση για την πόλη και το δήμο...