Η Λουίζα Αναστοπούλου έζησε με την οικογένειά της πάνω από 30 χρόνια στις Βρυξέλλες κι έτσι γνωρίζει την καρδιά της Ενωμένης Ευρώπης όσο λίγοι. Είναι η γυναίκα που, μαζί με τους συνεργάτες της, φαντάστηκε, συνέλαβε, δημιούργησε το πρόγραμμα-ομπρέλα «Comenius» της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το οποίο μέχρι σήμερα δίνει τη δυνατότητα υλοποίησης ευρωπαϊκών προγραμμάτων στη σχολική εκπαίδευση. Είχε σπουδάσει Πολιτικές Επιστήμες στην Ελλάδα, στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, και στη συνέχεια επί 5 χρόνια έζησε στη Γαλλία, στο Στρασβούργο, όπου έκανε μεταπτυχιακά στην Κοινωνιολογία και στην Ψυχολογία - ενώ αργότερα απέκτησε και ένα μεταπτυχιακό στις Επιστήμες της Εκπαίδευσης, στη Λίλλη. Κι όταν μετά τη συνταξιοδότησή της από την Επιτροπή αποφάσισαν με το σύζυγό της (τον Μεσσήνιο Τάκη Αναστόπουλο) να επιστρέψουν στην Ελλάδα, σκέφτηκε να συνεχίσει να εργάζεται, εθελοντικά όμως, στηρίζοντας εκπαιδευτικούς φορείς στην Ελλάδα και διευκολύνοντας τη συμμετοχή τους σε ευρωπαϊκά προγράμματα.
Το δραστήριο Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Καλαμάτας αποτέλεσε τον ιδανικό χώρο για να στεγάσει η κ. Αναστοπούλου την εμπειρία της, τη γνώση, το αμείωτο πάθος της για εξέλιξη και για κοινό βηματισμό ανάμεσα στις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Αντικείμενο αυτής της συνεργασίας ήταν ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον ευρωπαϊκό πρόγραμμα, το οποίο εκπόνησαν οι ακούραστοι καταρτισμένοι «εργάτες» του ΚΠΕ με τη συνδρομή της Λουίζας Αναστοπούλου, μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια.
Πρόκειται για το πρόγραμμα «Αρχαιότητες και σχολείο για το μέλλον: Μια προσέγγιση αειφορίας» - το οποίο υπέβαλε το ΚΠΕ Καλαμάτας στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος «Erasmus+» και αξιολογήθηκε 2ο μεταξύ σχετικά 48 προτάσεων... οπότε και επελέγη πανηγυρικά για να υλοποιηθεί την περίοδο 2015-2018. Την εβδομάδα που μας πέρασε μάλιστα, ολοκληρώθηκε στην Καλαμάτα το πρώτο 5ήμερο επιμορφωτικό σεμινάριο των εταίρων του από Ελλάδα - Ιταλία - Ισπανία.
ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ
Το πρόγραμμα αφορά σχολεία που λειτουργούν σε περιοχές με αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Από πλευράς Ελλάδας, επίκεντρο είναι ο χώρος της Αρχαίας Μεσσήνης, με φορείς το ΚΠΕ Καλαμάτας (ως συντονιστής του προγράμματος), την Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας, το Γυμνάσιο Θουρίας και το Επαγγελματικό Λύκειο Μεσσήνης. Οι συμμετέχοντες φορείς της Ιταλίας προέρχονται από την περιοχή της Βερόνας, και της Ισπανίας από την ξακουστή Ταραγόνα.
«Η δική μου συμβολή σε όλο αυτό είναι καθαρά εθελοντική - και είναι κάτι που μου δίνει πολύ μεγάλη χαρά», λέει η Λουίζα Αναστοπούλου, περιγράφοντας στη συνέχεια πώς γεννήθηκε η ιδέα αυτού του προγράμματος:
«Το πρόγραμμα "Αρχαιότητες και σχολείο για το μέλλον" είναι εμπνευσμένο καταρχήν από την εξαιρετική αντίληψη που έχει ο καθηγητής Πέτρος Θέμελης και την οποία έχει αναπτύξει εδώ και χρόνια, για το ρόλο των αρχαιολογικών χώρων: Τους θέλει ανοιχτούς, "κοινωνικοποιημένους", και κυρίως θέλει άμεση πρόσβαση των ανθρώπων σ’ αυτούς - και ιδίως των νέων.
Αυτό ήταν το ένα σκέλος. Το δεύτερο προέρχεται από μια πρωτοβουλία που είχε ξεκινήσει εδώ και 20 χρόνια από τη Νάπολη στην Ιταλία, για την "υιοθεσία μνημείων από σχολεία". Αυτή ήταν ουσιαστικά η απαρχή της έμπνευσης για όλα τα εκπαιδευτικά προγράμματα του είδους. Σήμερα εκείνο το πρόγραμμα εξελίχθηκε πια σε έναν εθνικό διαγωνισμό για τα σχολεία όλης της Ιταλίας - κάτι που καθιερώθηκε υπό την αιγίδα του πρώην Προέδρου της Ιταλικής Δημοκρατίας Τζ. Ναπολιτάνο.
Οταν, λοιπόν, εργαζόμουν στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ήμουν υπεύθυνη για τη σχολική συνεργασία στην Ευρώπη, το πρόγραμμα αυτό έγινε ευρωπαϊκό - και υπ’ αυτή την έννοια έγινε γνωστό και στην Ελλάδα. Μάλιστα, το 1998 τα πρώτα ελληνικά σχολεία που συμμετείχαν ήταν το 12ο και το 23ο Δημοτικά από την Καλαμάτα! Αυτή ήταν σαν να λέμε η "μαγιά" της δικής μας ιδέας».
ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ ΒΙΩΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΜΑΘΗΤΕΣ
Ποια είναι όμως ακριβώς αυτή η ιδέα; Ρωτήσαμε την κ. Αναστοπούλου, η οποία φρόντισε να μας πει και λίγα λόγια για το πώς λειτουργούν γενικά τα ευρωπαϊκά προγράμματα εκπαίδευσης - για τα οποία ακούει κανείς πολλά... αλλά συχνά καταλαβαίνει λίγα:
«Η ιδέα του προγράμματος "Αρχαιότητες και σχολείο για το μέλλον" είναι να δημιουργηθεί μία στρατηγική εταιρική σχέση, μεταξύ σχολείων και άλλων ενδιαφερομένων φορέων. Αυτό θα γίνει μέσα από το ευρωπαϊκό πρόγραμμα-πλαίσιο που λέγεται "Ερασμος" και το οποίο χρηματοδοτεί διάφορα προγράμματα, από τα νηπιαγωγεία μέχρι και τη διά βίου εκπαίδευση.
Τη διαχείριση του "Erasmus+" για την Ελλάδα την έχει αναλάβει το Ιδρυμα Κρατικών Υποτροφιών, και μάλιστα η συνεργασία με όλους τους εκπαιδευτικούς φορείς του ΙΚΥ υπήρξε εξαιρετική. Πριν αναφερθώ όμως αναλυτικότερα στο δικό μας πρόγραμμα, θα ήθελα να αναφέρω ορισμένα στοιχεία που συνήθως δεν τα διαβάζουμε, αλλά τα θεωρώ πολύ σημαντικά, από την εμπειρία μου των 25 χρόνων ενασχόλησης με αυτά τα προγράμματα:
Καταρχάς θεωρώ πολύ σημαντικό ότι δίνουν την ευκαιρία στους νέους να αποκτήσουν ευρωπαϊκά βιώματα. Οχι μόνο να λέει ο καθηγητής "τι καλή ή κακή που είναι η Ευρώπη" ή "κάνετε αυτό, κάνετε εκείνο" και να προσφέρει μια γνώση έτοιμη... αλλά οι μαθητές να αποκτήσουν μια βιωματική εμπειρία και ν’ αποφασίσουν οι ίδιοι σε ποιο βαθμό τους ενδιαφέρει και πώς θέλουν να προχωρήσουν».
ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΣΗ - ΑΥΤΟΠΕΠΟΙΘΗΣΗ
«Δεύτερο στοιχείο είναι ότι τα προγράμματα αυτά δίνουν μεγάλες προοπτικές, πολλά ανοίγματα μυαλού: Οι μαθητές γνωρίζουν μια άλλη κοινωνία, έρχονται σε επαφή με άλλους νέους της ηλικίας τους και τους δίνεται η δυνατότητα να συγκρίνουν αυτό που κάνουν οι ίδιοι με το τι κάνουν οι άλλοι. Οταν συγκρίνεις, αναγκαστικά σχετικοποιείς τις καταστάσεις και τις απόψεις που είχες στην αρχή: Κρίνω - συγκρίνω, μοιράζομαι βιώματα και αποκτώ αυτοπεποίθηση ώστε να μπορώ να τα προτείνω... Την πρώτη φορά συμμετοχής τους σε ευρωπαϊκά προγράμματα -και την έχω ζήσει από κοντά- τα παιδιά είναι πάντα λίγο διστακτικά. Αλλά πριν τελειώσει η μέρα, έχουν αποκτήσει τέτοια χαρά να εκφράζονται, τέτοια αυτοπεποίθηση, που νομίζει κανείς ότι αυτό το πράγμα το έκαναν επί χρόνια!
Αλλο χαρακτηριστικό, πολύ σημαντικό για την καινοτομία για την οποία μιλάμε πολύ τελευταία, είναι ότι τα ευρωπαϊκά προγράμματα δίνουν στους νέους τη δυνατότητα να αναπτύξουν τη φαντασία τους. Διότι γίνονται σε άλλες ώρες από το συγκεκριμένο σχολικό πρόγραμμα, με εξωτερικές δραστηριότητες - δεν αναγκάζουν τους μαθητές να έχουν την κλασική σχέση με τον καθηγητή: ο καθηγητής να έχει τη γνώση και τα παιδιά να ακούν. Αντίθετα, ξεκινούν μέσα στην τάξη με ένα θέμα, μία ερώτηση, και μετά δίνουν τη δυνατότητα στους μαθητές να πουν οι ίδιοι τις ιδέες τους, τη γνώμη τους, να ψάξουν μαζί να βρουν υλικό στο Ιντερνετ, ν’ ανακαλύψουν τη γνώση - κι από κει και πέρα να προσπαθήσουν να τη δομήσουν. Αναπτύσσουν λοιπόν κριτικό πνεύμα, μαθαίνουν πώς να βρίσκουν λύσεις».
ΟΙ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ
Αυτό δεν είναι άλλωστε και το κύριο ζητούμενο της εποχής; «Ολα τα παραπάνω (η φαντασία, η καινοτομία, το κριτικό πνεύμα, η συνεργασιμότητα, η εξεύρεση λύσεων) είναι μεταξύ των στοιχείων που έχουν θεωρηθεί διεθνώς ως τα απαραίτητα χαρακτηριστικά για τον 21ο αιώνα».
Συμπεριλαμβανομένων βέβαια των νέων τεχνολογιών: «Βεβαίως - και στο δικό μας πρόγραμμα μάλιστα, υπάρχει κι ένα καταπληκτικό λογισμικό που το προσφέρει ένας ιταλικός φορέας και δίνει τη δυνατότητα στους μαθητές να κάνουν προσομοιώσεις - ψηφιακές αναπαραστάσεις των μνημείων ή των διαφόρων αντικειμένων» σχολιάζει η Λουίζα Αναστοπούλου.
«Εγινε και επίδειξη αυτού του προγράμματος στο 5ήμερο επιμορφωτικό σεμινάριο: Μας έδειξαν πώς τα παιδιά "έφτιαξαν" ένα ναό στη Σελινούντα, στη Σικελία. Μάλιστα την προηγούμενη Κυριακή ο κ. Θέμελης έκανε σε όλους τους εκπαιδευτικούς από Ισπανία, Ιταλία και Ελλάδα, μια εκτενή ξενάγηση στην Αρχαία Μεσσήνη - και όλοι πήραν φωτογραφίες γιατί μία από τις δραστηριότητες θα είναι να δημιουργήσουν μια αναπαράσταση του Ασκληπιείου, της Αγοράς, του Βουλευτηρίου, του Θεάτρου...».
ΤΡΕΙΣ ΕΙΣΟΔΟΙ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ... ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ
Ποια είναι λοιπόν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του προγράμματος «Αρχαιότητες και σχολείο για το μέλλον: Μια προσέγγιση αειφορίας»; Τι ακριβώς φιλοδοξεί να καταφέρει; Η κ. Αναστοπουλου μας εξηγεί:
«Το πρόγραμμα αυτό έχει δουλευτεί επί 6 μήνες, από εμάς εδώ αλλά και από όλους τους εταίρους - και καταλήξαμε ότι τα παιδιά στις 3 συμμετέχουσες χώρες θα μελετήσουν συγκρίσιμα θέματα. Νομίζω όμως ότι η πολύ ενδιαφέρουσα πρωτοτυπία αυτού του προγράμματος είναι πως η προσέγγιση των αρχαιοτήτων από το σχολείο, με το βλέμμα στο μέλλον, στηρίζεται σε 3 κύριους πυλώνες:
- Ο πρώτος αφορά τις Ανθρωπιστικές Σπουδές. Οι μαθητές θα μελετήσουν την Ιστορία των μνημείων. Εχουν επιλεγεί μνημεία ελληνορωμαϊκής περιόδου (θέατρα κατά προτίμηση) αλλά και η μελέτη επιγραφών. Θα μάθουν τι σήμαινε το θέατρο στην αρχαιότητα, ποιος ήταν ο ρόλος του στη δημοκρατία κ.λπ.
- Η δεύτερη ενότητα έχει σχέση με τις σημερινές ανακαλύψεις, με επίκεντρο τις Θετικές Επιστήμες: περιβάλλον, υλικά, μαθηματικά... κι ακόμη τυπογραφία, design, φωτογραφία.
- Ο τρίτος πυλώνας προσέγγισης των αρχαιοτήτων έχει σχέση με τη σημερινή πραγματική οικονομία, με την επιχειρηματικότητα και τις θέσεις εργασίας στον τομέα του πολιτισμού.
Εκεί όπου συναντιούνται αυτοί οι 3 τομείς, ανθεί η βιωσιμότητα και η αειφορία... Αυτό που ονομάζεται "sustainability". Το πρόγραμμά μας λοιπόν αποβλέπει και σε μια πιο "χειροπιαστή" προσέγγιση - επιχειρώντας να καλλιεργήσει στους νέους τις δεξιότητες που αναφέραμε πιο πάνω, με απώτερο στόχο να δημιουργήσει ενεργούς πολίτες».
ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΩΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ - ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ
«Αυτή η συνολική προσέγγιση διέπεται από 3 εκπαιδευτικές μεθόδους. Η μία είναι αυτή του "γνωστικού δομητισμού", που με απλά λόγια σημαίνει ότι τα παιδιά ψάχνουν, ανακαλύπτουν και δημιουργούν νέα γνώση - την οποία μοιράζονται έπειτα σε μια κοινή ηλεκτρονική πλατφόρμα για τους συμμετέχοντες και στις 3 χώρες.
Η άλλη αφορά τις προσομοιώσεις και τις ψηφιακές αναπαραστάσεις, ενώ η τρίτη μέθοδος είναι η Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη (ESD)».
Πέρα όμως από τα οφέλη για παιδιά και εκπαιδευτικούς, πέρα ακόμη κι από τα εντυπωσιακά του «τεχνικά χαρακτηριστικά», το συγκεκριμένο ευρωπαϊκό πρόγραμμα του ΚΠΕ Καλαμάτας έχει και μια πολύ ουσιαστικότερη σημασία: Το σχολείο θα λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος, μεταξύ αρχαιοτήτων και κοινωνίας. Η κ. Αναστοπούλου επισήμανε σχετικά:
«Ανυπομονούμε για τη στιγμή που το πρόγραμμα θ’ αρχίσει να αναπτύσσεται, να γίνεται γνωστό στις τοπικές κοινωνίες... Και ο λόγος είναι ότι έχει αποδειχθεί, και το πιστεύουμε, πως το ενδιαφέρον για τις αρχαιότητες περνάει -και πρέπει να περνάει- μέσα από τους κατοίκους της τοπικής κοινωνίας. Για να μην είναι τα μνημεία "ξένα σώματα"... Το σχολείο λοιπόν θέλουμε να λειτουργήσει ως ένας ενδιάμεσος φορέας, που θα συνδεθεί τόσο με τα μνημεία όσο και με την κοινωνία - και θα τα διασυνδέσει μεταξύ τους.
Θα δώσει επίσης ένα άλλο νόημα, ζωντανό και πραγματικό, δείχνοντας ότι οι αρχαιότητες δεν είναι μόνο μια απόδειξη ότι υπήρξε κάποτε ένας πολιτισμός και μια πόλη που ζούσε εδώ... αλλά είναι ένα παράδειγμα για να καταλάβουμε καλύτερα τόσο το παρόν όσο και το μέλλον. Και για να ετοιμάσουμε αυτό το μέλλον! Γι’ αυτό στο πρόγραμμά μας υπάρχει ένας ολόκληρος τομέας διασύνδεσης με την τοπική κοινωνία, την οικονομία και την επιχειρηματικότητα».
«ΑΠΟ-ΔΑΙΜΟΝΟΠΟΙΗΣΗ» ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ
Η επιχειρηματικότητα όμως στη χώρα μας μοιάζει αρκετά δαιμονοποιημένη, εδώ και αρκετά χρόνια. Είναι εύκολο να αλλάξει αυτό - ώστε να μη θεωρείται «βέβηλο» το ότι συνδέουμε ευθέως την επιχειρηματικότητα με τις αρχαιότητες;
«Δεν το θεωρώ τόσο δύσκολο στόχο...» λέει η Λουίζα Αναστοπούλου. «Θα ήθελα μάλιστα να σημειώσω εδώ ότι οι εργασίες που έχει κάνει μέχρι τώρα το Σωματείο "Διάζωμα" έχουν αποδείξει πόσο σημαντική είναι η συμμετοχή των απλών πολιτών κι όχι μόνο των οργανωμένων ομάδων, στην αξιοποίηση της χορηγίας στη μελέτη των αρχαίων μνημείων.
Επίσης, η αντίληψη στις 3 χώρες του προγράμματος είναι διαφορετική: Σ’ εμάς έχει όντως δαιμονοποιηθεί κατά κάποιον τρόπο η επιχειρηματικότητα, στην Ισπανία όμως καθόλου! Θα συμμετέχουν σχολεία από την Ταραγόνα (μια περιοχή με Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς όπου βρίσκεται και ένα αρχαίο ρωμαϊκό θέατρο), η οποία έχει πολύ μεγάλη παράδοση στον τουρισμό. Εκεί έχουν δώσει τη δυνατότητα στους μαθητές σε γυμνάσια και λύκεια να αναπτύσσουν τις δυνατότητές τους στην επιχειρηματικότητα: Τους διδάσκουν πώς μπορείς να φτιάξεις μια επιχείρηση, τι χρειάζεται για να ξεκινήσεις...
Αλλά και στο δικό μας πρόγραμμα έχουμε προβλέψει στο τέλος να προταθεί μια νεοφυής επιχείρηση (start-up) από μαθητές, απ’ τα σχολεία που έχουν επιλεγεί, που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των 3 αυτών μεσογειακών χωρών.
Στην Ιταλία επίσης δεν έχει δαιμονοποιηθεί αυτή η δραστηριότητα, αντίθετα έχει συνδεθεί πολύ με την Ιστορία και την πολιτιστική κληρονομιά. Αρα, κάτι που είναι δύσκολο στη μία χώρα και λιγότερο δύσκολο στην άλλη, έχει δυνατότητα να προχωρήσει κι εδώ...
ΣΦΡΑΓΙΔΑ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ ΑΠΟ ΑΥΣΤΗΡΟ ΚΡΙΤΗ!
Την εβδομάδα που μας πέρασε ολοκληρώθηκε το επιμορφωτικό σεμινάριο που σήκωσε την αυλαία του προγράμματος «Αρχαιότητες και σχολείο για το μέλλον: Μια προσέγγιση αειφορίας». Οπως μας ενημέρωσε η Λουίζα Αναστοπούλου, συμμετείχαν περίπου 40 εκπαιδευτικοί και από τις 3 χώρες: «Θέλω δε να σας πω ότι ήταν εξαιρετικού επιπέδου! Τόσο από πλευράς οργάνωσης -με την οποία είχε ασχοληθεί στην παραμικρή λεπτομέρεια το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης- όσο και από πλευράς ατμόσφαιρας, που ήταν εξαιρετική, θετική απ’ όλους: Δεν υπήρξαν παράπονα, δεν υπήρξαν γκρίνιες, ο καθένας ρούφαγε την άλλη γνώμη, την παρουσίαση, τα γέλια, τη χαρά... Θέλω να πω ότι ήταν πραγματικά ένα επιμορφωτικό σεμινάριο-πρότυπο - και γι’ αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω πολύ όλο το προσωπικό, όλους τους εκπαιδευτικούς του ΚΠΕ, με πρωτοστάτη βέβαια τον διευθυντή του κ. Γιώργο Παναγόπουλο.
Το ίδιο κλίμα επικράτησε μάλιστα σε όλους τους χώρους εργασίας του σεμιναρίου, στο ΚΠΕ, το ΕΠΑΛ Μεσσήνης, το Γυμνάσιο Θουρίας και το Αρχαιολογικό Μουσείο Καλαμάτας...».
Ποιο ήταν όμως το πρακτικό κέρδος για το πρόγραμμα, από αυτό το πρώτο σεμινάριο;
«Καταρχάς, αποδείχθηκε πόσο χρήσιμη ήταν η συμμετοχή και άλλων φορέων. Τονίστηκε πόσο σημαντικό είναι να πλαισιώνονται αυτά τα προγράμματα και να εντάσσονται στην κοινωνία. Οσο για το πιο πρακτικό κέρδος, αυτό ήταν, πρώτον, ότι γνωρίστηκαν όλοι οι εταίροι και οι εκπαιδευτικοί: Το κάθε σχολείο, ο κάθε φορέας παρουσίασε την οργάνωσή του κι εξήγησε τι θα κάνει στο πρόγραμμα τα 3 αυτά χρόνια. Ο ένας ζητούσε πληροφορίες από τον άλλον... και έτσι πριν από τα παιδιά, συγκρίθηκαν οι ίδιοι μεταξύ τους! Ηταν, επίσης, η πρώτη τους συγκεκριμένη επιμόρφωση στις εκπαιδευτικές μεθόδους και τις νέες τεχνολογίες που προαναφέραμε - για το πώς θα προετοιμάσουν τα παιδιά στο χτίσιμο της νέας γνώσης, χωρίς μόνο βιβλία, χωρίς παπαγαλία».
ΑΡΧΗ ΚΑΙ ΦΙΝΑΛΕ ...ΣΤΗ ΜΕΣΣΗΝΙΑ
«Οι ετήσιες συναντήσεις στο πλαίσιο του 3ετούς προγράμματος θα γίνονται κάθε φορά σε άλλη χώρα» μας ενημέρωσε η κ. Αναστοπούλου. «Ξεκινήσαμε στην Καλαμάτα, του χρόνου θα πάμε στην Ταραγόνα, ενώ το 2017 στη Βερόνα. Και έχουμε ήδη προγραμματίσει, το 2018 το κλείσιμο του προγράμματος να γίνει στο Αρχαίο Θέατρο της Μεσσήνης».
Τι επίλογο -έστω προσωρινό- να δώσουμε λοιπόν στο ξεκίνημα αυτού του ωραίου εκπαιδευτικού ταξιδιού; Ας ελπίσουμε μονάχα ότι, στο τέλος του, η συμμετοχή της Πελοποννήσου σε τέτοια προγράμματα, που σύμφωνα με τα στοιχεία του ΙΚΥ αντιπροσωπεύει σήμερα μόνο το... 5% του συνόλου, να έχει σημαντικά αυξηθεί.
«Ας μείνουμε στο ότι η σημερινή συνέντευξη αφορά πραγματικά έναν πολύ θετικό απολογισμό του σεμιναρίου, αυτού του πρώτου μας βήματος», προτείνει η Λουίζα Αναστοπούλου - εκφράζοντας παράλληλα την ευχή, το βήμα αυτό να είναι... μεταδοτικό: Να αποτελέσει με τη σειρά του πρότυπο και έμπνευση για περισσότερα τέτοια προγράμματα, που θ’ αγκαλιάζουν τους νέους, θα τους ωθούν να ενωθούν φυσικά με την ιστορική τους κληρονομιά, και θα τους αφυπνίζουν για το οικονομικό μέλλον των κοινωνιών τους, ως ενεργούς Ευρωπαίους πολίτες.
