Ο τρόπος που προωθήθηκε η διεθνοποίηση της οικονομίας καθώς και η αποδέσμευση των αγορών από κάθε πολιτική ρύθμιση οδήγησαν στην παγκόσμια κρίση. Οι απαντήσεις που δίνει η Ευρωπαϊκή Ενωση σε αυτή την κρίση είναι ένα μείγμα νεοφιλελεύθερης αντίληψης για το κράτος, με περιοριστική δημοσιονομική πολιτική και εθνοκεντρική οπτική. Αυτή η πολιτική υποβαθμίζει τη ζωή των πολιτών, ενισχύει τις φυγόκεντρες τάσεις, τροφοδοτεί τον εθνικισμό και αυξάνει την επιρροή των εθνικιστικών κομμάτων. Η προσφυγική κρίση περιπλέκει την κατάσταση, αφού τα αδιέξοδα της οικονομικής πολιτικής συνυφαίνονται με τις λογικές της εθνικής περιχαράκωσης. Απειλείται έτσι η ίδια η συνοχή της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Η Ευρωπαϊκή Ενωση για να αντιμετωπίσει τις φυγόκεντρες τάσεις πρέπει:
- Να συνδέσει τη δημοσιονομική προσαρμογή με την ανάπτυξη και την κοινωνική προστασία και να αναλάβει ουσιαστικές πρωτοβουλίες κοινής αντιμετώπισης του χρέους.
- Να προωθήσει τη δημοκρατική πολιτική για την ενοποίησή της.
- Να αντιμετωπίσει από κοινού το προσφυγικό πρόβλημα στη βάση των αξιών του ανθρωπισμού και της αλληλεγγύης.
Αυτές οι απαντήσεις θα κόψουν τον δρόμο στην επικίνδυνη αναβίωση του εθνικισμού και θα λειτουργήσουν ως θετικό παράδειγμα για την ανθρωπότητα. Αυτή η πολιτική βεβαίως δεν θα γίνει αποδεκτή στην Ευρώπη από τη μια στιγμή στην άλλη. Μέχρι τότε οι προοδευτικές δυνάμεις δεν μπορούν να βρίσκονται σε στάση αναμονής. Πρέπει να αναλάβουν τις ευθύνες τους και να επιχειρήσουν ρήγματα στις κυρίαρχες συντηρητικές πολιτικές, προωθώντας την υλοποίηση στοιχείων μιας σύγχρονης προοδευτικής πολιτικής. Μόνο έτσι θα αποκτούνται εμπειρίες, θα διαμορφώνονται δυνατότητες, θα αλλάζουν συνειδήσεις και θα δημιουργούνται προϋποθέσεις για τη σταδιακή επικράτηση των προοδευτικών πολιτικών.
Στην εποχή μας η κύρια διάζευξη είναι μεταξύ της δημοκρατικής συρρίκνωσης που προωθούν οι δυνάμεις της αγοράς και οι συντηρητικές πολιτικές δυνάμεις και της υπεράσπισης και εμβάθυνσης της δημοκρατίας στις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις της, που προωθούν οι προοδευτικές δυνάμεις. Ο αγώνας είναι δύσκολος. Χρειάζεται μαχητικότητα, σταθερότητα αλλά και ευρύτητα αντίληψης στις συμμαχίες, έτσι ώστε να συγκροτηθεί ένα ευρύ ευρωπαϊκό μέτωπο αλλαγής πολιτικών, με τη μέγιστη δυνατή συσπείρωση των αριστερών και προοδευτικών δυνάμεων. Με συμμαχίες και με ώθηση των σοσιαλδημοκρατικών δυνάμεων σε επαναπροσδιορισμό της πολιτικής τους για τη μετατόπιση και την απομάκρυνσή τους από την κυρίαρχη σήμερα νεοφιλελεύθερη πολιτική στην Ευρώπη.
Τα μνημόνια ως συντηρητική απάντηση στην ελληνική κρίση
Η συντηρητική πολιτική εκφράστηκε στην Ελλάδα με την πολιτική των μνημονίων. Δεν δημιούργησαν βεβαίως τα μνημόνια την ελληνική κρίση. Αυτή είχε εγχώριες δομικές αιτίες, που επιδεινώθηκαν από την παγκόσμια κρίση. Στον πυρήνα της βρίσκονται η σχέση διαπλοκής της πολιτικής εξουσίας και της κρατικοδίαιτης επιχειρηματικότητας, η οικειοποίηση της δημόσιας διοίκησης με την εγκαθίδρυση πελατειακών σχέσεων και συντεχνιακών λογικών, η τροφοδότηση της διαφθοράς και η διαμόρφωση ενός κρατικοδίαιτου μη παραγωγικού και στηριζόμενου στο δανεισμό μοντέλου ανάπτυξης.
Ομως το μνημόνιο αποτέλεσε μια βίαιη προσαρμογή αποσυνδεδεμένη από κάθε έννοια αναπτυξιακής διάστασης και κοινωνικής προστασίας και επέφερε τρομακτική ύφεση, φτώχεια και αύξηση των ανισοτήτων. Η λιτότητα ήταν και είναι μια συνειδητή πολιτική επιλογή μείωσης του κοινωνικού κράτους και ενίσχυσης της κυριαρχίας των αγορών στο όνομα της διεθνούς ανταγωνιστικότητας, που προωθεί σήμερα ο ηγεμονικός ευρωπαϊκός συσχετισμός δυνάμεων. Ετσι αναπαρήγαγε την κρίση και δεν δημιούργησε προϋποθέσεις εξόδου από αυτήν.
Γιατί όμως το μνημόνιο είχε αυτό το χαρακτήρα; Η πρώτη αιτία ήταν η πολιτική κυριαρχία των συντηρητικών δυνάμεων στην Ευρωπαϊκή Ενωση και η συμμετοχή στο πρόγραμμα του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Η δεύτερη αιτία ήταν ότι το ελληνικό πολιτικό σύστημα δεν αντιπαρέθεσε στις επιλογές των δανειστών ένα εθνικό δημοκρατικό και κοινωνικά ισορροπημένο πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής.
Τα μνημόνια και η Αριστερά έως σήμερα
Απέναντι σε αυτές τις πολιτικές στάθηκαν οι δυνάμεις της Αριστεράς, έχοντας βέβαια διαφορές μεταξύ τους. Οσοι το 2010 συγκροτήσαμε τη Δημοκρατική Αριστερά επιχειρήσαμε να καταθέσουμε μια πολιτική πρόταση που με σταθερό τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό διεκδικούσε τροποποιήσεις στο πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής και σταδιακή απαγκίστρωση από το μνημόνιο. Εν τέλει δεν τα καταφέραμε, κάναμε λάθη, όμως οι πολιτικές και προγραμματικές προτάσεις αυτού του εγχειρήματος είναι χρήσιμες στην προσπάθεια της προοδευτικής αλλαγής.
Ο ΣΥΡΙΖΑ όσο ήταν στην αντιπολίτευση σωστά ανέδειξε τις ευθύνες του παλαιού πολιτικού συστήματος, την ευρωπαϊκή διάσταση της κρίσης και τη «λάθος συνταγή» της λιτότητας. Υποτίμησε, όμως, τους δημοσιονομικούς περιορισμούς και τους δυσμενείς ευρωπαϊκούς συσχετισμούς. Η ίδια η πραγματικότητα έδειξε ότι ο μόνος ρεαλιστικός δρόμος για τις δυνάμεις της Αριστεράς και της προόδου που επιδιώκουν να επηρεάσουν την πορεία των πολιτικών πραγμάτων είναι η προσπάθεια για την επίτευξη των καλύτερων δυνατών συμφωνιών με τους εταίρους και τη σταδιακή αλλαγή του χαρακτήρα της δημοσιονομικής προσαρμογής και των μεταρρυθμίσεων.
Για αυτό θεωρώ ότι ορθώς ο ΣΥΡΙΖΑ πραγματοποίησε μια σημαντική ευρωπαϊκή στροφή, προσέγγισε ρεαλιστικότερα την υπάρχουσα κατάσταση και ανέλαβε το βάρος της συμφωνίας με τους δανειστές, αφού η παραμονή στην ευρωζώνη είναι προς το συμφέρον της χώρας και ο αγώνας για αλλαγή των πολιτικών είναι αγώνας μεγάλων αποστάσεων.
Το νέο μνημόνιο έχει διαφορές από τα προηγούμενα, αφού προβλέπει την κάλυψη των χρηματοδοτικών αναγκών μέχρι το ’18 με δανεισμό, με πολύ χαμηλό επιτόκιο, μειώνει τους ετήσιους στόχους δημοσιονομικών πλεονασμάτων -δίνοντας χώρο για ενίσχυση του προγράμματος δημοσίων επενδύσεων, διασφαλίζει τις καταθέσεις, δημιουργεί προϋποθέσεις αύξησης των επενδύσεων μέσα από το αναπτυξιακό πακέτο.
Περιλαμβάνει όμως και επαχθή μέτρα. Για αυτό συστατικό στοιχείο της υλοποίησης της συμφωνίας δεν μπορεί παρά να είναι η προσπάθεια για λείανση αρνητικών πλευρών της, η αντιρρόπηση της υφεσιακής επίδρασης με την εκδίπλωση αναπτυξιακών παρεμβάσεων και η αντιστάθμιση των κοινωνικών επιβαρύνσεων με μέτρα υποστήριξης των ανέργων και των οικονομικά ασθενέστερων.
Η πορεία υλοποίησης της συμφωνίας και η στάση των πολιτικών δυνάμεων
Τούτες τις μέρες είναι σε εξέλιξη το θέμα της ολοκλήρωσης της αξιολόγησης με δυσκολίες για την οριστικοποίηση των μέτρων. Είναι απαραίτητη η μέγιστη δυνατή εθνική προσπάθεια ώστε να ολοκληρωθεί η αξιολόγηση πριν το Eurogroup εντός των πλαισίων της συμφωνίας του Αυγούστου και στη συνέχεια να ξεκινήσει η συζήτηση για την αναδιάρθρωση του χρέους.
Σε αυτή την κατεύθυνση δεν βοηθάει η αντιφατική στάση των κομμάτων της αντιπολίτευσης, καθώς από τη μια καλούν ουσιαστικά την κυβέρνηση να συμφωνήσει όπως - όπως στα μέτρα που ζητούν οι δανειστές και από την άλλη αποστασιοποιούνται από αυτά, παρουσιάζοντάς τα ως αποτέλεσμα διαχειριστικής ανεπάρκειας του ΣΥΡΙΖΑ. Στην πραγματικότητα εντρυφούν πάλι στο λαϊκισμό.
Αυτό που χρειάζεται η χώρα είναι οι συγκεκριμένες προτάσεις και η αναζήτηση συναινέσεων σε κρίσιμα ζητήματα, όπως είναι η απόκρουση απαιτήσεων των δανειστών που υπερβαίνουν τα συμφωνηθέντα και η διεκδίκηση της μέγιστης δυνατής αναδιάρθρωσης του χρέους.
Η δημιουργία κοινωνικών και πολιτικών συμπαρατάξεων για την προοδευτική αλλαγή
Η προοδευτική πολιτική σε συνθήκες μνημονίων είναι μια δύσκολη υπόθεση. Σε κοινωνικό επίπεδο πρέπει να στηριχθεί πρωτίστως στους πολίτες που κατανοούν το προοδευτικό ως αυτό που προωθεί το γενικό καλό και το δημόσιο συμφέρον και όχι ως αυτό που ικανοποιεί τα αιτήματα της επαγγελματικής τους κατηγορίας. Στους πολίτες που με τις πράξεις και τη στάση τους επιβραβεύουν την ορθή άσκηση των δημόσιων και μη λειτουργημάτων. Που υποστηρίζουν την καταπολέμηση των παθογενειών του παρελθόντος. Που δεν αρνούνται τις αλλαγές και επιθυμούν μεταρρυθμίσεις στο κράτος και την οικονομία με δημοκρατικό εκσυγχρονιστικό περιεχόμενο. Που υποστηρίζουν ένα παραγωγικό και καταναλωτικό πρότυπο ανοικτό, με εξωστρέφεια, καινοτομία και δημιουργικότητα.
Μια νέα προοδευτική πορεία της χώρας χρειάζεται τη μέγιστη δυνατή στράτευση δυνάμεων που αντιπαλεύουν τις συντηρητικές πολιτικές και τη νεοφιλελεύθερη διαχείριση της κρίσης. Αλλά και όλες οι πολιτικές δυνάμεις, που αναφέρονται στη Σοσιαλδημοκρατία, πρέπει να αποφασίσουν από ποια μεριά τάσσονται στο πλαίσιο της αντιπαράθεσης μεταξύ της προοδευτικής και της συντηρητικής πολιτικής. Με καθαρές θέσεις και όχι με την τακτική των ίσων αποστάσεων και με «à la carte» επιλογές.
Προοδευτικές παρεμβάσεις εν μέσω μνημονίων
Ποιες όμως μπορούν να είναι οι προοδευτικές παρεμβάσεις εν μέσω μνημονίων; Μια προοδευτική διακυβέρνηση δεν μπορεί παρά να εφαρμόσει τη συμφωνία με τους εταίρους και ταυτόχρονα να διεκδικήσει νέες υποστηρικτικές πολιτικές, εντάσσοντάς τες όμως σε ένα ευρωπαϊκό πλαίσιο και δημιουργώντας συμμαχίες στην Ευρώπη. Για παράδειγμα, μπορούν να διεκδικηθούν:
Στον τομέα της καταπολέμησης της ανεργίας, η υλοποίηση ενός ειδικού προγράμματος για τα 8 κράτη-μέλη που έχουν δείκτη αρκετά υψηλότερο από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο.
Στον τομέα της ανάπτυξης, η υλοποίηση ενός ειδικού προγράμματος επενδύσεων για τις χώρες που υπέστησαν μείωση του ΑΕΠ τα προηγούμενα χρόνια.
Στο θέμα του χρέους -σε αυτή τη φάση- η αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους έως το βαθμό που αυτό θα ενταχθεί στην ευρωπαϊκή κλίμακα (που έχει ως ανώτερο το 135% της Ιταλίας).
Στο κρίσιμο ζήτημα του τρόπου που λαμβάνονται οι αποφάσεις, η ελληνική κυβέρνηση πρέπει να πρωταγωνιστήσει για την καθιέρωση ουσιαστικών διαδικασιών δημοκρατικού συγκερασμού των διαφορετικών αποφάσεων που λαμβάνονται σε επίπεδο κρατών-μελών.
Στόχος μιας προοδευτικής διακυβέρνησης πρέπει να είναι να μην τελματώσουμε στην κρίση αλλά να «κόψουμε δρόμο».
Για να προωθηθεί ένα ανορθωτικό πρόγραμμα είναι πρωτίστως αναγκαίο να υπάρξει μια νέου τύπου σχέση με τους εταίρους που θα επιτρέπει στην ελληνική κυβέρνηση να σχεδιάζει και να εφαρμόζει τα μέσα για την επίτευξη των στόχων που έχουν συμφωνηθεί. Ομως σε κάθε περίπτωση η σταδιακή απαγκίστρωση από τις συντηρητικές πολιτικές μπορεί να κερδηθεί μόνο αν οι προτεινόμενες και εφαρμοζόμενες από την προοδευτική διακυβέρνηση πολιτικές παράγουν ισοδύναμα και καλύτερα αποτελέσματα. Το κόκκινο νήμα της προοδευτικής διακυβέρνησης πρέπει να είναι η προώθηση δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων και εκσυγχρονισμών σε όλους τους τομείς του κράτους και της οικονομίας. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές -συχνά με διαφοροποίηση από τις αντιλήψεις των δανειστών- πρέπει όχι μόνο να αντιμετωπίζουν τις παθογένειες που μας οδήγησαν στην κρίση, όπως η διαπλοκή και η διαφθορά, αλλά να δημιουργούν προϋποθέσεις βιώσιμης ανάπτυξης.
Χρειαζόμαστε όμως νέες προσεγγίσεις και εργαλεία ώστε να παραχθούν αποτελέσματα και όχι απλά να εκφωνηθούν φιλολαϊκές πολιτικές που δεν είναι δυνατόν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά σε συνθήκες διεθνοποιημένου καπιταλισμού.
Παλιότερα θεωρούνταν προοδευτική κάθε είδους επέκταση του κράτους και άνοιγμα της ατομικής πρόσβασης σε αυτό για τους ανθρώπους των λαϊκών τάξεων. Σήμερα είναι απαραίτητη μια πλήρης ανασυγκρότηση του δημόσιου τομέα με τεχνολογικό εκσυγχρονισμό, καθιέρωση νέων διαδικασιών διαφάνειας και αξιοκρατίας, αντιμετώπιση του κομματισμού, των πελατειακών σχέσεων, της διαφθοράς και των εκτεταμένων περιοχών μειωμένης παραγωγικότητας. Παλιότερα η αγορά πετύχαινε την ανάπτυξη και η Αριστερά επιζητούσε την αναδιανομή. Τώρα η Αριστερά πρέπει να ασχοληθεί πρωτίστως με την προώθηση μιας ανάπτυξης νέου τύπου με παραγωγή, θέσεις εργασίας και εισοδήματα που θα μπορούν να σταθούν σε ένα διεθνοποιημένο και ανταγωνιστικό περιβάλλον. Παλιότερα προοδευτικό οικονομικό μοντέλο θεωρούνταν ένα δημοσιοκεντρικό μοντέλο. Σήμερα είναι απαραίτητη η στροφή σε ένα μοντέλο που θα έχει σε κεντρικό ρόλο τις παραγωγικές επιχειρήσεις. Με τη δημιουργία περιβάλλοντος ανάπτυξης της επιχειρηματικότητας μέσω περιορισμού της γραφειοκρατίας, σταθερού φορολογικού συστήματος, βελτίωσης των υποδομών, διευκόλυνσης της πρόσβασης στο δανεισμό και συμβολής στη μείωση του ενεργειακού κόστους. Με τη δημιουργία ανοικτών αγορών και ισότιμων όρων επιχειρηματικότητας χωρίς ιεραρχημένα συμφέροντα και προνομιακές προσβάσεις. Παλιότερα προοδευτική κοινωνική πολιτική θεωρούνταν η προώθηση ευνοϊκών ρυθμίσεων για ομάδες με πρόσβαση στο δημόσιο τομέα. Τώρα είναι απαραίτητο η κοινωνική πολιτική να εμπεριέχει την αποδοτική διαχείριση των διατιθέμενων πόρων και να αποδίδει προτεραιότητα σε δράσεις, όπως το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα, τα εκτεταμένα μέτρα υποστήριξης των ανέργων, η σίτιση, η στέγαση, η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη για όλους. Παλιότερα η Αριστερά έθετε ως προτεραιότητα την προοδευτική φορολογία, ενώ σήμερα χρειάζεται να τεθεί ως προτεραιότητα και η καταπολέμηση της φοροδιαφυγής και της εισφοροδιαφυγής ώστε να υπάρξει μια ορθολογική φορολόγηση που δεν θα δημιουργεί αντικίνητρα στην επιχειρηματικότητα και τους συνεπείς φορολογούμενους. Παλιότερα θεωρούνταν προοδευτική πολιτική οι ευνοϊκές ρυθμίσεις συνταξιοδότησης. Τώρα χρειάζεται η ενσωμάτωση της διαγενεακής διάστασης σε όλες τις δημόσιες πολιτικές, ώστε να αρθεί το ηλικιακό status quo και η μετακύλιση των βαρών στη νέα γενιά.
Η επίτευξη αυτών των στόχων θα οδηγήσει στην πραγματική αντιμετώπιση και τον περιορισμό των κοινωνικών ανισοτήτων, έτσι ώστε η δημοκρατία, με την Αριστερά στη διακυβέρνηση του τόπου, να πάρει υλικό και συγκεκριμένο περιεχόμενο.
Η προοδευτική διακυβέρνηση εντός του μνημονίου είναι μια δύσκολη αλλά όχι ακατόρθωτη υπόθεση. Προϋποθέτει τις μέγιστες δυνατές κοινωνικές και πολιτικές συμπαρατάξεις σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, καινοτόμο πνεύμα και σύγχρονες προσεγγίσεις, προσήλωση στην παραγωγή αποτελεσμάτων. Είναι η σύγχρονη αριστερή πρόκληση της περιόδου που διανύουμε.
