Ο φημισμένος καλλιτέχνης Σκόπας ο Πάριος χαρακτηρίζεται από τους αρχαίους συγγραφείς ως αρχιτέκτων και γλύπτης. Αυτός ήταν ο εμπνευστής του ναού της Αλέας Αθηνάς στην Τεγέα της Αρκαδίας, και έργο δικό του ήταν το λατρευτικό σύμπλεγμα μέσα στον ίδιο ναό, που περιελάμβανε την Αθηνά Ιππία συνοδευόμενη από τον Ασκληπιό και την Υγεία. Στην τριαδική αυτή σύνθεση προβαλλόταν η θεραπευτική υπόσταση της Αλέας Αθηνάς και η στενή σχέση της με τον Ασκληπιό και την Υγεία (Παυσ. 8.47.1-2).
Κάποια φυσική καταστροφή ή λοιμός οδήγησε πιθανότατα τους Τεγεάτες στην ανέγερση του ναού της Αλέας Αθηνάς, στην επιλογή του θεματολογίου στις αετωματικές συνθέσεις (θήρα του καταστροφικού Καλυδώνιου κάπρου στην οποία πήραν μέρος και Τεγεάτες, καθώς επίσης τραυματισμός και ίαση του Τήλεφου), όπως και στην ανίδρυση της λατρευτικής τριάδας Ασκληπιού - Αθηνάς Αλέας - Υγείας.
Το 370 π.Χ., ένα χρόνο μετά τη μάχη στα Λεύκτρα όπου οι Θηβαίοι με στρατηγό τον μεγάλο Επαμεινώνδα εκμηδένισαν τη σπαρτιατική δύναμη, ιδρύθηκε, με πρωτοβουλία των Δημοκρατικών από τη Μαντίνεια και την Τεγέα, το Κοινόν των Αρκάδων. Την ίδια χρονιά αποφασίστηκε από το Κοινό, με παρακίνηση του Επαμεινώνδα, η ίδρυση και ο συνοικισμός της Μεγάλης Πόλης. Ο αρχαίος ναός στο τεγεατικό ιερό της Αλέας Αθηνάς στην Τεγέα είχε καταστραφεί από πυρκαγιά το 394 π.Χ. Μετά παρέλευση 30 περίπου ετών, το 365/60 π.Χ., λίγα χρόνια μετά την ίδρυση του Κοινού των Αρκάδων, αποφασίστηκε η οικοδόμηση ενός νέου μεγαλόπρεπου ολομάρμαρου ναού, η οποία ανατέθηκε σε έναν από τους πλέον αξιόλογους νέους καλλιτέχνες της εποχής, τον Πάριο αρχιτέκτονα και γλύπτη Σκόπα.
Αν πρέπει να αναζητηθούν και πολιτικοί λόγοι που οδήγησαν στην απόφαση ανέγερσης του νέου ολομάρμαρου ναού της Αλέας Αθηνάς στην Τεγέα, νομίζω ότι αυτοί συνδέονται με το μέγα ιστορικό γεγονός της ίδρυσης του Κοινού των Αρκάδων και της “απελευθέρωσης” της Αρκαδίας από τον έλεγχο της Σπάρτης.
«ΔΕΜΕΝΑ» ΤΑ ΓΛΥΠΤΑ ΜΕ ΤΟΝ ΝΑΟ ΤΟΥΣ
Η εικόνα που αποκομίζει κανείς αντικρίζοντας τα γλυπτά των αετωμάτων αποκαλύπτει έναν πηγαίο και πρωτοπόρο δημιουργό, ο οποίος αναζητά νέες λύσεις στους καλλιτεχνικούς προβληματισμούς της εποχής του. Το σπάνιο χάρισμα της γνώσης και των δύο τεχνών, της αρχιτεκτονικής και της γλυπτικής, βρίσκει την πληρέστερη έκφρασή του στην εκρηκτική προσωπικότητα του Πάριου Σκόπα.
Βέβαια, τα αρχιτεκτονικά γλυπτά του ναού της Αλέας του Σκόπα έχουν άμεση σχέση με το αρχιτεκτόνημα: Εξαρτώνται από αυτό, το υπηρετούν, δεν μπορούν να υπάρξουν πέρα από τον συγκεκριμένο χώρο και τη θέση τους ψηλά στο ανατολικό και το δυτικό αέτωμα. Η απόσταση των γλυπτών αυτών από τον θεατή που στέκεται μπροστά στο ναό, η οπτική γωνία, το ύψος του ναού, ακόμη και το βάθος του αετώματος, είναι παράμετροι σημαντικές, τις οποίες ο καλλιτέχνης είχε υπολογίσει σμιλεύοντας τις μορφές του.
Ετσι, πολλές από τις αρετές και τα χαρακτηριστικά των αρχιτεκτονικών γλυπτών του Σκόπα χάνονται καθώς οι μορφές του εκτίθενται χαμηλά κοντά στο δάπεδο του Μουσείου, όπου ο θεατής τις βλέπει αναγκαστικά εκ του σύνεγγυς, υπό λανθασμένες οπτικές γωνίες, χωρίς το κινούμενο ζωντανό φυσικό φως του ανοιχτού ουρανού.
Η εκφραστική δύναμη των έγκλειστων και διάσπαρτων σκοπαδικών μορφών, οι έντονες συστροφές τους, οι παραμορφώσεις των όγκων στα πρόσωπα, το παιχνίδι φωτός και σκιάς και το πάθος που αποπνέουν, εξαφανίζονται. Οι αναλογίες των σωμάτων, η σχέση του ενδύματος με τον κορμό και τα μέλη, καθώς και οι συνθετικές ικανότητες του καλλιτέχνη δεν γίνονται αντιληπτές, για όλους τους παραπάνω λόγους, και επιπλέον λόγω της μοιραίας αποσπασματικότητας και της έντονης φθοράς που σημάδεψε δυστυχώς ανεπανόρθωτα τα γλυπτά του Πάριου καλλιτέχνη.
ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΣ ΝΕΩΝ ΤΑΣΕΩΝ
Ο Σκόπας ήταν χαρακτηριστικός εκπρόσωπος των νέων τάσεων που επικρατούσαν στην τέχνη του 4ου αι. π.Χ. Τάσεων που σχετίζονταν με το αυξημένο ενδιαφέρον των καλλιτεχνών για την επίδραση που ασκούσαν τα μορφολογικά στοιχεία των έργων της τέχνης (όπως οι αναλογίες, οι κινήσεις, η σύνθεση) στον θεατή. Υπολόγιζε στην αξία και τον ρόλο του υποκείμενου της θέασης, του ενεργού πολίτη.
Ο Πλάτων (Σοφιστής 235Ε-236C) παρατηρεί ότι ήταν συνηθισμένο την εποχή του, οι ζωγράφοι και οι γλύπτες που φιλοτεχνούσαν μεγάλα έργα, να αλλάζουν τις φυσικές αναλογίες των μορφών τους για να διορθώσουν οπτικά την παραμόρφωση που δημιουργούσε η θέαση αυτών των έργων από απόσταση και υπό γωνία. Οι καλλιτέχνες παραβίαζαν σκόπιμα τον κανόνα της συμμετρίας, για να δημιουργήσουν οπτικά εφέ.
ΕΝΑ «ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΕΧΝΗΣ» ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΑΜΟΦΩΝΤΑ
Ο συνδυασμός της τέχνης του αρχιτέκτονα και του γλύπτη σε ένα και μόνο πρόσωπο μαρτυρείται και για άλλους καλλιτέχνες: Για τον 6ο αιώνα π.Χ. εξέχουσες περιπτώσεις αποτελούσαν ο Βούπαλος, ο Ροίκος, ο Θεόδωρος και ο Βαθυκλής, ενώ για τον 4ο αιώνα π.Χ. ο Πύθεος και ο Σάτυρος. Στα ελληνιστικά χρόνια, ξεχωρίζει η πολύπλευρη προσωπικότητα του Μεσσήνιου γλύπτη και αρχιτέκτονα Δαμοφώντα.
H ανέγερση του συγκροτήματος του Aσκληπιείου της Μεσσήνης, που συντελέστηκε αμέσως μετά τα γεγονότα του 215/14 π.X., εντάσσεται σε ένα μεγαλόπνοο οικοδομικό πρόγραμμα κατά το πρότυπο της αθηναϊκής Aκρόπολης, με στόχο την προβολή των Mεσσηνίων ως ιδιαίτερου έθνους στην Πελοπόννησο με βαθιές ρίζες στο προδωρικό και το δωρικό παρελθόν. H συμβολή του Δαμοφώντα στο πρόγραμμα αυτό ως αρχιτέκτονα ήταν καθοριστική. Ολα τα γλυπτά ήταν έργα δικά του, με εξαίρεση τον σιδερένιο ανδριάντα του Eπαμεινώνδα, και ενσωματωμένα στο αρχιτεκτόνημα σε προκαθορισμένες θέσεις και με προφανές ιδεολογικό περιεχόμενο που στόχευε στη διαιώνιση του ιστορικού γεγονότος της ίδρυσης της νέας πόλης το 369 π.X. από τους Θηβαίους.
Tα οικοδομήματα της ανατολικής πτέρυγας του Aσκληπιείου, ιδιαίτερα το Bουλευτήριο, σχετίζονται τόσο με τον δημόσιο/πολιτικό χαρακτήρα του συγκροτήματος όσο και με τον εκδημοκρατισμό του πολιτεύματος. H Mεσσήνη άρχισε τότε να λειτουργεί κατ' ουσίαν ως διοικητικό-πολιτικό κέντρο της αυτόνομης ομόσπονδης Mεσσηνίας.
O Παυσανίας (4.9.10) παρουσιάζει το Aσκληπιείο ως μουσείο έργων τέχνης, κυρίως αγαλμάτων, και όχι ως συνηθισμένο τέμενος θεραπείας ασθενών (φωτό). Ηταν ο επιφανέστερος χώρος της Mεσσήνης, κέντρο της δημόσιας ζωής της πόλης, που λειτουργούσε ως πολιτική αγορά, παράλληλα με την παρακείμενη εμπορική αγορά.
Εκατόν σαράντα περίπου βάθρα για χάλκινους ανδριάντες πολιτικών κυρίως προσώπων και πέντε εξέδρες, που έφεραν χάλκινα επίσης αγάλματα, περιβάλλουν ασφυκτικά το ναό και το βωμό, ενώ πολλά αγάλματα ήταν τοποθετημένα και μπροστά στις στοές.
Ενας σχεδόν τετράγωνος υπαίθριος χώρος πλαισιώνεται εσωτερικά από τέσσερις στοές, ανοιχτές προς τον κεντρικό υπαίθριο χώρο. Οι στοές της βόρειας και νότιας πλευράς είχαν στην πρόσοψη είκοσι τρεις κίονες κορινθιακού ρυθμού, που στήριζαν θριγκό, αποτελούμενο από ιωνικό επιστύλιο και ζωφόρο με εναλλάξ σε σειρά τοποθετημένα ανάγλυφα βουκράνια και ρόδακες. Παραπέμπουν στη θυσία βοδιών στο βωμό του θεού και στις αναίμακτες χοές (προσφορές υγρών).
Ομοιες είναι και οι στοές της ανατολικής και δυτικής πλευράς του αιθρίου, αλλά με είκοσι έναν κίονες η καθεμία.
Ο ΘΕΟΣ ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ ΩΣ «ΜΕΣΣΗΝΙΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ»
Κατά μήκος της ανατολικής πτέρυγας της περίστυλης αυλής βρίσκεται συγκρότημα τριών οικοδομημάτων πολιτικού χαρακτήρα: το θεατροειδές Eκκλησιαστήριο, το Πρόπυλο, το Συνέδριον ή Bουλευτήριο και το Aρχείο του Γραμματέως των Συνέδρων. Kατά μήκος της δυτικής πτέρυγας βρίσκεται σειρά οίκων, που περιελάμβαναν τα δεκαπέντε μαρμάρινα έργα του Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντα Φιλίππου. Tο μεγαλύτερο μέρος του κεντρικού υπαίθριου χώρου του ιερού του Ασκληπιού καταλαμβάνεται από τον επιβλητικό δωρικό περίπτερο ναό του θεού και τον μεγάλο βωμό του.
O ναός είναι περίπτερος δωρικός (6X12 κίονες), με πρόναο και οπισθόδομο, που ο καθένας τους φέρει δύο κίονες μεταξύ παραστάδων. Στη βόρεια μακρά πλευρά του ναού υπήρχε πλευρική είσοδος κατά το πρότυπο του ναού της Αλέας στην Τεγέα. Tο άδυτο χωριζόταν από το υπόλοιπο τμήμα του ναού με θωράκιο, ενώ στο βάθος του υπήρχε η γλυπτική λατρευτική σύνθεση που εικόνιζε τον Ασκληπιό με τους γιους του Μαχάονα και Ποδαλείριο, έργο του Δαμοφώντα. Eπιβεβαιώνεται η άποψη ότι ο Aσκληπιός της Mεσσήνης δεν προβάλλονταν ιδιαίτερα για τις θεραπευτικές του ιδιότητες, αλλά για την πολιτική πλευρά της υπόστασής του, εκείνη του "Mεσσήνιου πολίτη", κατά την έκφραση του Παυσανία (4.26.7). Είχε τη θέση του στο γενεαλογικό δέντρο των μυθικών βασιλέων της προδωρικής Mεσσηνίας: Mητέρα του ήταν η Aρσινόη, κόρη του Λεύκιππου, η οποία έδωσε το όνομά της στη μεγάλη Κρήνη της μεσσηνιακής αγοράς.
ΕΝΑΣ ΠΟΛΥΠΛΕΥΡΟΣ ΕΥΣΕΒΗΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
Στη βόρεια και νότια πλευρά του βωμού συνωστίζονται, όπως και γύρω στο ναό, βάθρα τιμητικών ανδριάντων. Ο γλύπτης Δαμοφών Φιλίππου ανέθεσε με τους γιους του Ξενόφιλο και Δαμοφώντα Β΄ τα ορειχάλκινα ακρωτήρια (κεντρικό και πλευρικά) στο ναό του Δία Σωτήρα και τους άλλους θεούς της πόλης. Επιβεβαιώνεται έτσι ότι ήταν καλλιτέχνης πολύπλευρος, όχι μόνο γνώστης της τέχνης του μαρμάρου, του ξύλου και του ελεφαντόδοντου, αλλά και του ορείχαλκου, ήταν αρχιτέκτων και γλύπτης, όπως ο Σκόπας.
Η ανάθεση των ακρωτηρίων στο ναό του Δία Σωτήρα έρχεται παράλληλα να ενισχύσει τις μαρτυρίες των ψηφισμάτων για την ευσέβειά του γλύπτη και για τη γενναιοδωρία του. Αρκεί να θυμηθούμε ότι είχε χαρίσει στην πόλη της Λυκόσουρας το ποσό της αμοιβής του για την κατασκευή του λατρευτικού συντάγματος της Δέσποινας, καθώς και τα χρήματα που είχε ο ίδιος δαπανήσει σε μισθούς εργατών.
