Ο πύργος είναι αναπόσπαστο στοιχείο του μανιάτικου αρχοντικού. Η ανοικοδόμηση αλλά και το ύψος του είναι συνάρτηση και δείκτης της δύναμης του καπετάνιου. Κανείς δεν μπορούσε να σηκώσει πύργο αν δεν ήταν ισχυρός, κι ακόμα περισσότερο κανένας δεν μπορούσε να ξεπεράσει σε ύψος τον πύργο του τοπικού ηγεμόνα. Ο πύργος είχε πολεμικό χαρακτήρα και ανήκε στους άνδρες της φατρίας. Η οικογένεια του καπετάνιου διέμενε συνήθως στην πυργοκατοικία, δηλαδή σε ένα προσαρμοσμένο πρόκτισμα στη βάση του πύργου.
Φθάνοντας στην Καστάνια σε υψόμετρο 560 μέτρων, ένα μικρό και μάλλον άσημο σήμερα χωριό της μεσσηνιακής Μάνης που όμως κατοικείται συνεχώς από τον 12ο αιώνα, στην είσοδο και στα αριστερά του δρόμου σε υποδέχεται το βυζαντινό ναΐδριο του Αϊ-Γιάννη του Προδρόμου. Στην ανηφοριά, δίπλα στα κελαριστά πεντακάθαρα νερά ενός μικρού ρυακιού που κατηφορίζει ασταμάτητα, απλώνονται τα σπίτια του χωριού. Πάνω τους, επιβλητικός σαν να τα προστατεύει, υψώνεται ένας πολεμόπυργος. Είναι ο πύργος του καπετάν Δουράκη, στα δυτικά της μικρής πλατείας του χωριού, που πλουμισμένος με μικρά, στρογγυλά, ολόγλυφα σαν πρόσωπα λιθάρια στις βάσεις των γωνιακών κλουβιών της κορυφής του, συνεχίζει να στέκεται εκεί ακοίμητος φρουρός της Καστάνιας.
Η κατάστασή του πριν από λίγα χρόνια ήταν απογοητευτική. Με έντονα τα σημάδια της εγκατάλειψης, ο πύργος όρθωνε το ανάστημά του και τα γκράφιτι των πολιτικών συνθημάτων στο εξωτερικό του απλώς αλλοίωναν την όψη του. Μέχρι το 1968, όταν το συγκρότημα ήταν ακόμα ιδιόκτητο, υπήρχε περίβολος στα νότια και ανατολικά που προστατευόταν από ψηλό μαντρότοιχο, ενώ υπήρχε και πύλη στα νοτιοδυτικά. Τη δεκαετία του 1970 ο περίβολος, η πύλη και ένα τμήμα της πυργοκατοικίας «θυσιάστηκαν» στο βωμό της διαμόρφωσης της κεντρικής πλατείας του χωριού.
Ο πολεμόπυργος είναι μια λιθόκτιστη κατασκευή του τέλους του 18ου αιώνα, ύψους περίπου δεκαπέντε μέτρων, θεμελιωμένη σε φυσικό βράχο. Εχει σχεδόν τετράγωνη κάτοψη με εξωτερικές διαστάσεις περίπου πέντε επί έξι μέτρα. Πάνω από το κατώι με τις καμάρες και τη δική του ανεξάρτητη είσοδο, υπάρχουν οι τέσσερις όροφοι του πύργου. Το κατώι επικοινωνούσε με τους ορόφους με καταπακτή. Η κύρια τοξωτή είσοδος του πύργου βρίσκεται στον πρώτο όροφο και φαίνεται ότι παλιότερα ήταν διπλή με εσοχή. Η εξωτερική πόρτα ήταν κινητή με τροχαλία και «έπεφτε» λειτουργώντας σαν γέφυρα για ελεγχόμενη είσοδο στον πύργο. Αυτός ο τύπος της ελεγχόμενης εισόδου στον πύργο από τον πρώτο όροφο συναντάται και στο συγκρότημα των Καπετανάκηδων στην Τρικότσοβα (Χαραυγή), στον πύργο του Χρηστέα στην Πλάτσα (Αγιος Δημήτριος) και αλλού. Στο μέσο της δυτικής πλευράς, στον δεύτερο όροφο, υπάρχει μια ημικυλινδρική προεξοχή με τρύπα στη βάση της που φαίνεται ότι χρησίμευε σαν αποχωρητήριο. Στην κορυφή του πύργου, η τετράριχτη στέγη περιβάλλεται από αμυντικό στηθαίο. Στις γωνίες της κορυφής υπάρχουν τα «κλουβιά», δηλαδή οι τέσσερις προεξέχοντες κυλινδρικοί πυργίσκοι. Στη βάση κάθε κλουβιού υπάρχει από ένα λιθανάγλυφο κεφάλι που έχει σαφώς αποτροπαϊκό και προστατευτικό χαρακτήρα. Ανατολικά, πάνω από την κύρια είσοδο, στον τέταρτο όροφο υπάρχει η κεντρική ζεματίστρα του πύργου.
Σήμερα, μετά τη στερέωση, αναστήλωση και αποκατάσταση του πενταώροφου πύργου και της διώροφης πυργοκατοικίας στη βάση του, που έγινε το 2014-2015 με χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ και αυτεπιστασία από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας, ο πύργος στέκεται και πάλι αγέρωχα πάνω από το χωριό. Περνώντας το κατώφλι της πυργοκατοικίας που ξαναβρήκε το αρχικό σχήμα της, ακολουθούμε τα χνάρια τόσων και τόσων αγωνιστών που πέρασαν από εδώ και φθάνουμε στα ενδότερα του πύργου. Εδώ μπορεί να δει κανείς την αμυντική φιλοσοφία ενός τυπικού μανιάτικου πολεμόπυργου. Οι πέντε όροφοι, με τυφεκιοθυρίδες περιμετρικά στους τοίχους τους, επικοινωνούσαν μεταξύ τους με ξύλινες σκάλες. Πριν την πρόσφατη αποκατάσταση, αρκετά από τα παλιά σκαλοπάτια έλειπαν και η άνοδος ήταν επικίνδυνη, αφού και τα πατώματα ήταν σχεδόν ετοιμόρροπα. Σήμερα η επίσκεψη στο συγκρότημα είναι ασφαλής.
Η Καστάνια, στα χρόνια του ξεσηκωμού του 1821, ήταν έδρα καπετανίας. Ο καπετάν Κωνσταντής Δουράκης, πρόσωπο αμφιλεγόμενο, ήταν ένας από τους τρεις καπετάνιους του Ζυγού και συγκέντρωνε γύρω από την πυργοκατοικία του μια σημαντική στρατιωτικο-πολιτική δύναμη από 400-500 παλικάρια. Αυτή η δύναμη ήταν στις διαταγές του καπετάνιου και, ανάλογα με τις περιστάσεις, ήταν έτοιμη να μπει στον αγώνα στο πλευρό του εκάστοτε μπέη της Μάνης.
Ο πύργος του Δουράκη και η Μεγάλη Καστάνια, λόγω και του οχυρού της ορεινής θέσεως, έγιναν αρκετές φορές καταφύγιο για πολλούς αρματολούς και κλέφτες. Σ’ αυτόν τον πολεμόπυργο μάλιστα, στο μεγάλο διωγμό του 1805-06 για την εξόντωση του αρματολισμού είχε καταφύγει η οικογένεια του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Κι αυτό γιατί υπήρχε ιδιαίτερος δεσμός των Κολοκοτρωναίων με τη φαμίλια του Κωνσταντή Δουράκη, αφού μια κόρη του «Γέρου του Μοριά» είχε αρραβωνιασθεί το γιο του Δουράκη. Από τα απομνημονεύματα του Κολοκοτρώνη βλέπουμε ότι τον Φεβρουάριο του 1806 κατέφυγε κι αυτός στον πύργο του Δουράκη και έμεινε εκεί κρυμμένος μαζί με δύο Ρουμελιώτες για περίπου ένα μήνα. Αρχικά κρύφτηκαν στο πάνω πάτωμα του πύργου και αργότερα στο μοναστήρι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, το γνωστό Σαμουήλι στη δυτική πλαγιά του βουνού Σωτηρίτσα, μετά τη Σαϊδόνα. Αυτό το γνώριζε και ο Αντώνμπεης (Κουτσογρηγόρακας) ο οποίος μάλιστα είπε στο Δουράκη: «Κρύψε τον, διότι δεν συμφέρει να μη γλυτώσει κανείς από αυτή τη φαμίλια»...
Μέσα στη σύγχυση από τον τότε απηνή διωγμό του αρματολισμού, οι Τούρκοι και ο πασάς της Τριπολιτσάς πίστευαν ότι ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης είχε εξοντωθεί. Οταν όμως έμαθαν ότι ήταν ζωντανός και βρισκόταν στη Μάνη, έστειλαν πενήντα χιλιάδες γρόσια στον μπέη της Μάνης για να τους τον παραδώσει. Τότε ο Αντώνμπεης κάλεσε το Δουράκη στις Κιτριές και του υποσχέθηκε κάποιες χιλιάδες από αυτά τα γρόσια για να του παραδώσει τον Κολοκοτρώνη, γιατί αλλιώς: «Αν δεν πιάσω τον Κολοκοτρώνη (ο πασάς της Τριπολιτσάς) θα γράψει στον καπετάν πασά να με πάψει από το Μπεϊλίκι»…
Ο Δουράκης βλέποντας τα γρόσια συμφώνησε για την παράδοση. Οπως μάλιστα γράφει στα απομνημονεύματά του ο «Γέρος του Μοριά»: «Οι Μανιάτες τα λησμονούν όλα για τα γρόσια. Πρωτήτερα ο Μπέης είπε να με κρύψει…, αλλ’ άμα είδαν τα γρόσια όλα τα λησμόνησαν».
Ο Κολοκοτρώνης κατάλαβε τις ύποπτες κινήσεις του συμπεθέρου του Κωνσταντή Δουράκη αλλά και των άλλων Μανιατών, που εκτός από τον αδελφό του Δουράκη, είχαν σκοπό να τον «δώσουν» ζωντανό στον μπέη. Ετσι στην πρόσκληση του Αντώνμπεη «να έλθεις με τον Δουράκη να μιλήσουμε κι εγώ θα γράψω στον καπετάν πασά να λάβεις προσκυνοχάρτι», ο Κολοκοτρώνης απάντησε: «Εγώ είμαι δικός σας κι άλλη φορά θα έλθω να σας προσκυνήσω και να έχεις την έννοια σου».
Στα απομνημονεύματά του αναφέρει ακόμα:
«Το γράμμα τόδωκα στο Δουράκη, αυτός όμως το άνοιξε, είδε ότι δεν ήθελα να πάγω και αποφάσισε να βάλει στο κρασί αφιόνι (…)
Ο Δουράκης επήγε μέσα στον πύργο και μου πρόσφερε το κρασί. Εγώ, σαν μου είχε δώσει την είδηση ο άνθρωπός μου εκλώτσησα το κανάτι και του είπα: ‘Τι το θέλω εγώ τώρα το κρασί;’ και ότι θα φύγω (…)
Κι έτσι εφύγαμε. Αφού το έμαθε ο Δουράκης αυτό, έκραξε τους χωριανούς και τους επρόσταξε να βγουν καμιά εκατοστή να πιάσουν τους δρόμους. Εγώ όμως ήξευρα τον τόπο κι έφυγα από άλλο μέρος και πήγα στη Μικρή Καστάνιτσα να εύρω το Βασίλη Βενετσανάκη με τον οποίον είχα συμφωνήσει να φύγουμε».
Μέσα από αυτά τα κείμενα των απομνημονευμάτων έρχεται στην επιφάνεια και το κλίμα, οι δολοπλοκίες και η ατμόσφαιρα της προεπαναστατικής εποχής, όπου ο φόβος, η σύγχυση αλλά και η προδοσία είχαν τη θέση τους. Στη Μάνη είναι γνωστή η απιστία του Κωνσταντή Δουράκη, όπως και η προδοσία που έγινε στον καπετάν Ζαχαριά Μπαρμπιτσιώτη από τον κουμπάρο του Π. Κουκέα στον πύργο του στα Τσέρια της Καρδαμύλης
Ο πολεμόπυργος της Καστάνιας, παρά τον «άπιστο» ιδιοκτήτη του, ήταν ένας πόλος συγκέντρωσης αρκετών παλικαριών και ελπίδων, αφού η καπετανία της Καστάνιας είχε σημαντική δύναμη στην υπόθεση του ξεσηκωμού. Ο πύργος και η πυργοκατοικία του Δουράκη, που έγιναν καταφύγιο τόσων ιστορικών προσώπων και στέγασαν σκηνές της Ιστορίας μας, αποκαταστάθηκαν και συνεχίζουν να στέκονται εκεί για να θυμίζουν την αυτοθυσία αλλά και τη δολιότητα και την απιστία που μπορεί να βρει κανείς ταυτόχρονα, μέσα σε δύσκολες εποχές πάλης και αγώνα.
