Η Κόσμινα το 1354 ανήκε στις κτήσεις του Φλωρεντίνου τραπεζίτη, βάιλου και φεουδάσχη του Μοριά, Νικολό Ατζαγιόλι (Nicollò Acciaiuoli). Στη συνέχεια αναφέρεται η παραχώρησή της από τον πρίγκιπα της Αχαΐας Ροβέρτο του Τάραντο (Roberto di Taranto), τον Ιούλιο του 1357, στον Ναπολιτάνο οικονομικό παράγοντα του πριγκιπάτου Ζαν Σιριπάντο (Jean Siripando). Πιθανότατα, ο Σιριπάντο δεν πάτησε ποτέ το πόδι του στην Κόσμινα αλλά το παραχωρητήριο του έδινε απόλυτη εξουσία στους κατοίκους οι οποίοι ζούσαν δίπλα στο κάστρο της Κόσμινας με τις οικογένειές τους και του όφειλαν ετήσιο φόρο.
Το 1401, η Βενετία προσπάθησε να αποκτήσει χωρίς επιτυχία την Κόσμινα που ανήκε τότε στον Ζακ Σκασάνι Ροζόμικα (Jacques Scazani Rosomica). Τον επόμενο χρόνο η βενετική Σύγκλητος έστειλε τους επαίνους και τις ευχαριστίες της στον Ροζόμικα επειδή αυτός είχε προσφέρει προστασία στο οχυρό της Κόσμινας, στους Βενετούς κατοίκους της περιοχής. Την ίδια στιγμή οι κυβερνήτες της Μεθώνης και της Κορώνης διατάχθηκαν να είναι εξαιρετικά συνεργάσιμοι με τον Ροζόμικα.
Στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια της κατάρρευσης του Πριγκιπάτου, όταν η Βενετία προσπάθησε να αναδιοργανώσει τις μεσσηνιακές κτήσεις της, σε μια ενιαία περιοχή και πάλι η Κόσμινα ήταν ένα κομβικό σημείο αυτού του σχεδίου. Κι αυτό γιατί στο σχεδιασμό αυτής της ενιαίας περιοχής το 1417, το δυτικό σημείο στα βόρεια σύνορα θα ήταν οι Μύλοι (Molini) στο Ναβαρίνο ενώ η Κόσμινα θα ήταν το ανατολικό.
Η Κόσμινα είχε μεγάλη σημασία για την περιοχή, αφού το κάστρο της έλεγχε το πέρασμα από την Καλαμάτα και το Νησί (Μεσσήνη) για το Ναβαρίνο και τα νοτιοδυτικά παράλια. Μια περιγραφή στο “Χρονικόν” του Γεωργίου Σφραντζή, από τη φυγή των βυζαντινών και του δεσπότη Θωμά Παλαιολόγου το 1460, δίνει με σειρά τις σημαντικές περιοχές από την Καλαμάτα μέχρι το Μαράθι, στα νότια της σημερινής Φοινικούντας:
«…τούτων ουν εκείσε γινομένων ο δεσπότης κυρ Θωμάς αφείς την Καλαμάταν και περάσας εις τα περί την Κόσμαιναν και το Πεταλίδι, εισελθών εις τον Αβαρίνον κακείθεν εις το Μαράθιν».
[Γεωργίου Σφραντζή, Χρονικόν – βιβλίο Δ΄, κεφ. 19]
Το 1465, κατά τη διάρκεια του Α’ βενετο-τουρκικού πολέμου (1463–1479) η Κόσμινα ήταν το οχυρό των δυνάμεων του Βενετού Σιγισμούνδου Μαλατέστα (Sigismundo Malatesta). Ο Μαλατέστα έμεινε εκεί αρκετό καιρό καθώς έπρεπε να αντιμετωπίσει τις συνέπειες της πανώλης που είχε προσβάλει και το στρατό του. Με το τέλος αυτού του πολέμου, η περιοχή παρέμεινε υπό βενετικό έλεγχο. Το 1480 ο Μαλατέστα, κατά τη διάρκεια των συνοριακών διαπραγματεύσεων, καταφέρνει να την διατηρήσει στην ιδιοκτησία του. Προφανώς έναντι αδράς αμοιβής. Το 1496 ο Σιγισμούνδος Μαλατέστα πέθανε και τον διαδέχθηκε ο γιος του Αντόνιο. Το χωριό πρέπει να πέρασε στους Τούρκους περί το 1500, κατά τον Β’ βενετο-τουρκικό πόλεμο, την ίδια περίοδο που έπεσαν η Μεθώνη και η Κορώνη, και οι Τούρκοι επικράτησαν σε όλη την Πελοπόννησο. Από τότε, για άγνωστους σήμερα λόγους, εγκαταλείφθηκε τον 16ο αιώνα και δεν υπάρχουν άλλες αναφορές στις πηγές για την Κόσμινα στη συνέχεια.
Για τη θέση της Κόσμινας έχουν ειπωθεί πολλά. Ο Antoine Bon την τοποθετούσε στο Λαγομήνι, βόρεια της Λαχανάδας κοντά στην Καλλιθέα, ενώ οι Topping και Longon στο λόφο του Γουλά, πάνω από τα Καστέλλια. Μετά από επιτόπια έρευνα των Peter Lock και G.D.R. Sanders το καλοκαίρι του 1988 σαν μια άλλη πιθανή θέση για την Κόσμινα προτάθηκε ο χώρος γύρω από το μικρό ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία, στο εγκαταλειμμένο χωριό Βίγλα. Μια άλλη κοντινή θέση, σύμφωνα και πάλι με την ίδια έρευνα των Peter Lock και G.D.R. Sanders το καλοκαίρι του 1988, που θα μπορούσε κανείς σεβόμενος τα τοπωνύμια, να αναζητήσει εκεί κάποια οχύρωση που να παραπέμπει στην Κόσμινα είναι και το Πυργάκι. Πρόκειται για ένα μικρό λόφο περίπου ένα χιλιόμετρο από τη Βίγλα στα βορειοανατολικά, κοντά στο χωριό Μαθία.
Ομως το Λαγομήνι που είχε προταθεί από τον Bon βρίσκεται στην ενδοχώρα και μάλιστα αρκετά νότια στην περιοχή της Καλλιθέας, ενώ η Κόσμινα θα πρέπει να ήταν κοντά στη θάλασσα, βορειότερα από το ποτάμι της Λογγάς. Η θέση των Topping και Longon για τα Καστέλλια δεν είναι σωστή αφού εκεί έχει ταυτοποιηθεί το μεταγενέστερο βενετικό κάστρο Φράνκο (Castro Franco). Η πρόταση των Peter Lock και G.D.R. Sanders δεν μπορεί να θεωρηθεί ισχυρή, μια και όπως παραδέχονται και οι ίδιοι, δεν βρέθηκαν μεσαιωνικά θραύσματα στην περιοχή γύρω από το μικρό ξωκλήσι στη Βίγλα. Αφού δε, στο σχεδιασμό της ενιαίας βενετικής περιοχής το 1417, η Κόσμινα θα ήταν το ανατολικό σημείο στα βόρεια σύνορα, τότε αυτή θα πρέπει να τοποθετηθεί βορειοδυτικά από το Πεταλίδι. Αλλωστε αυτή η περιοχή είναι ένα διαχρονικά κομβικό σημείο, όπως άλλωστε έδειξαν και τα ανασκαφικά ευρήματα του 1970 στα Νιχώρια, που χρονολογούνται από την προϊστορική εποχή.
Στην αναζήτηση αυτού του οχυρού θα πρέπει να κατευθυνθούμε στη θέση του Παληόπυργα, ενάμισι χιλιόμετρο βόρεια από το Αχλαδοχώρι (Χαϊκάλι) και περίπου τρία χιλιόμετρα δυτικά από το Καλαμάκι. Ενας αγροτικός δρόμος δεξιά οδηγεί σε μια σειρά χαμηλών λόφων. Εκεί υπάρχουν τα ερείπια ενός μεσαιωνικού πύργου, περισσότερο διακριτά στα ανατολικά όπου υπάρχει και μια δεξαμενή στη βάση του. Ο χώρος είναι κατάσπαρτος από ερείπια, θραύσματα κεραμιδιών και λιθοσωρούς που μπορεί να ταυτοποιούν την οχύρωση. Τα υπολείμματα ενός καλντεριμιού μάς οδηγούν στην κορυφή όπου υπάρχει η βάση ενός κτίσματος, πιθανώς πύργου. Στην περιοχή εντοπίζονται ερειπωμένες και δυο εκκλησίες της εποχής της φραγκοκρατίας.
Τα υπόλοιπα ερείπια είναι απροσδιορίστου χρήσης, μορφής και χρονολογίας. Υπάρχουν πολλοί λιθοσωροί και πολλές ξερολιθιές για τις οποίες προφανώς έχει χρησιμοποιηθεί το υλικό από παλιότερες κατασκευές, ίσως και οχυρωματικές. Υπάρχουν κτίσματα με πολύ φροντισμένη λιθοδομή για τα οποία είναι προφανές ότι έχουν δεχτεί σχετικά πρόσφατες τροποποιήσεις, ενδεχομένως του 19ου ή και του 20ού αιώνα και ίσως στην αρχική τους μορφή να ήταν μεσαιωνικά.
Η άμεση οπτική επαφή με το εγκαταλειμμένο σήμερα χωριό Βιγλα ενισχύει την άποψη ότι πράγματι εδώ βρισκόταν η Κόσμινα, κομβικό στοιχείο στο δίκτυο των μικρών αμυντικών οχυρών της βενετικής Κορώνης των αρχών του 15ου αιώνα. Από όλα αυτά τα στοιχεία που βρίσκονται κατάσπαρτα φαίνεται ότι η μεσαιωνική Κόσμινα ήταν στη θέση που υποδεικνύει σήμερα το άσημο όνομα του «Παληόπυργα»...
Σημ.: Οι φωτογραφίες είναι μια ευγενική προσφορά του αρχαιολόγου κυρίου Μιχάλη Κάππα, τον οποίο και ευχαριστώ.
