ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η ελληνική επανάσταση του 1821, ήταν η ένοπλη εξέγερση των υπόδουλων Ελλήνων εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας, με σκοπό την ανεξαρτησία τους και την απαλλαγή τους από τα δεινά της σκλαβιάς. Βέβαια, αυτή δεν ήταν η πρώτη προσπάθεια ανεξαρτητοποίησης του υπόδουλου πληθυσμού από τον οθωμανικό ζυγό. Είχε προηγηθεί αξιοσημείωτος αριθμός εξεγέρσεων, ποικίλης εμβέλειας, τοπικών ή ευρύτερων, οι οποίες ανεξάρτητα από την έκβασή τους συσσώρευσαν εμπειρίες, που συνέτειναν στον απελευθερωτικό αγώνα του 1821.
Έχουν γραφτεί πολλά για την ελληνική επανάσταση. Μια πολύχρονη προσπάθεια για την προσέγγιση κάποιων «εν πολλοίς», άγνωστων ιστορικών πτυχών της αλλά και την εισαγωγή του αναγνώστη σε αυτές, έφερε αυτή την καταγραφή. Η αναζήτηση κυρίως της ιστορίας στις πηγές έγινε με ιδιαίτερη προσοχή. Μερικές φορές ήταν δύσκολη αφού για τη συστηματική μελέτη δεν υπάρχουν πολλές, κατά το δυνατόν, αντικειμενικές πηγές. Αρκετές φορές, η αναψηλάφηση και η προσπάθεια ερμηνείας και σύγκρισης των πηγών έφερε στην επιφάνεια υποκειμενικές καταγραφές ή και ιδιοτελείς δοξασίες που θα έπρεπε να διερευνηθούν βαθύτερα.
Σε αυτή την ανάλυση θα πάμε αρκετά πίσω, πριν από τα χρόνια της επανάστασης, αφού θα πρέπει αρχικά να εξετάσουμε το διεθνές περιβάλλον και τις διεθνείς συνθήκες που δεν επέτρεπαν νωρίτερα ένα τέτοιο εγχείρημα. Θα εξετάσουμε ακόμα τις μηχανορραφίες των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων και τις συνθήκες που τις «έδεναν» μεταξύ τους, στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν την επικυριαρχία τους στους υποτελείς και υπόδουλους πληθυσμούς της Ευρώπης.
Στη συνέχεια, θα αναλύσουμε την ανάπτυξη των ελληνικών παροικιών κυρίως στις χώρες των Αψβούργων και τη Ρωσία, θα δούμε μια από τις ανεπιτυχείς προσπάθειες των υπόδουλων το 1770, μετά την υποκίνησή τους από τη Ρωσία, στα Ορλωφικά. Στη συνέχεια παρουσιάζεται ο Ρήγας και οι υπόλοιποι Έλληνες λόγιοι που οδήγησαν στον ξεσηκωμό ενώ θα παρακολουθήσουμε τον απηνή διωγμό των κλεφτών από τους Τούρκους το 1805, στηριζόμενοι κυρίως στις καταγραφές των επιζησάντων. Τότε που η εξαθλίωση είχε γίνει καθημερινότητα για τους σκλαβωμένους.
Στους απελευθερωτικούς αγώνες υπάρχουν οι ένοπλοι αγωνιστές, οι πολιτικοί που διαπραγματεύονται με συνθήκες και συμφωνίες τα κεκτημένα και βέβαια ο άμαχος πληθυσμός. Έτσι και στην ελληνική επανάσταση. Ας έχουμε κατά νου ότι ο πληθυσμός της Ελλάδας στις αρχές του 19ου αιώνα ήταν κυρίως αγροτικός. Και οι αγρότες μπορεί να ήθελαν την αποτίναξη της σκλαβιάς τους, όμως δεν μπορούσαν να συλλάβουν την ιδέα της εθνικής εξέγερσης. Δηλαδή δεν μπορούσαν, δεν είχαν την παιδεία, να οργανώσουν μια καλά μελετημένη μυστική εθνικοκοπολιτική εταιρία στηριγμένη στις αρχές του Ρήγα Φερραίου και των εμπόρων ιδρυτών της Φιλικής Εταιρίας. Δεν έφθανε ο αυθορμητισμός, ο ενθουσιασμός και το ένστικτο των αγροτών της αραιοκατοικημένης ελληνικής χερσονήσου. Χρειαζόταν η αστική συγκέντρωση, μια μυστική οργάνωση αλλά και οικονομική στήριξη. Αυτά τα εξασφάλισαν κυρίως οι έμποροι και οι πλοιοκτήτες.
Μετά από προετοιμασία των σκλαβωμένων, κυρίως από τη Φιλική Εταιρεία, ξεκίνησαν αρχικά στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, από το εκεί ελληνικό στοιχείο, σχεδόν ταυτόχρονα με τους Ρουμάνους, επαναστατικές κινήσεις κατά της οθωμανικής κυριαρχίας. Στο επαναστατικό αυτό κλίμα το τέλος Φεβρουαρίου του 1821, έγινε η αποτυχημένη εισβολή του Αλέξανδρου Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία αλλά και η σχεδόν ταυτόχρονη αποκήρυξη της εξέγερσής του από τον τσάρο της Ρωσίας αλλά και το Πατριαρχείο. Μέσα από τις πηγές θα δούμε και την άγνωστη σε πολλούς «πορεία» του Αλέξανδρου Υψηλάντη στα μπουντρούμια του Μέττερνιχ.
Η καθημερινότητα στις υπόδουλες περιοχές ήταν ιδιαίτερα σκληρή, σχεδόν πρωτόγονη. Χωρίς παιδεία και έστω στοιχειώδη δημόσια υγεία ο υπόδουλος Έλληνας είχε εκτός της πείνας και της δυστυχίας να αντιμετωπίσει τις αντιξοότητες των επιδημιών και την έλλειψη στοιχειώδους υγιεινής. Για την επιτυχή έκβαση του ξεσηκωμού, εκτός από την ψυχική προετοιμασία των υπόδουλων ήταν επίσης απαραίτητη η δημιουργία υποδομών που θα κάλυπταν τον αγώνα. Αυτές οι υποδομές αφορούσαν τη συγκρότηση αξιόμαχων δυνάμεων, την εξασφάλιση πόρων και εφοδίων και βέβαια την επιμελητεία. Οι απαραίτητες στρατιωτικές δυνάμεις για έναν ένοπλο αγώνα, καλύφθηκαν στην ξηρά από τους κλέφτες και τους αρματολούς και στη θάλασσα από τα πειρατικά και τα σιτοκάραβα της Ύδρας, των Σπετσών και των Ψαρών που μετατράπηκαν σε πολεμικά πλοία. Οι απαραίτητοι πόροι καλύφθηκαν αρχικά από τη Φιλική Εταιρεία και αργότερα από την Πελοποννησιακή Γερουσία και τον Άρειο Πάγο.
Απελευθερωτικές προσπάθειες που ξεκίνησαν από την ανάγκη της επιβίωσης από την οικονομική καταπίεση, συνεχίστηκαν με γενναιότητα και φιλότιμο αλλά και εξωτερικό δανεισμό που οδήγησε σε υποτέλεια και δυστυχώς σε εμφύλιες έριδες και διχασμούς.
Με αυτή την προσέγγιση της ιστορίας της ελληνικής επανάστασης του 1821, θα προσπαθήσω να αναδείξω τις τραγικές συνθήκες κάτω από τις οποίες διεξήχθη αυτός ο απελευθερωτικός αγώνας, από την προεπαναστατική περίοδο μέχρι και τα χρόνια του Καποδίστρια. Επίσης, θα προσπαθήσω να καταδείξω το ρόλο της τσαρικής Ρωσίας, αλλά και τους τρόπους που προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν οι μεγάλες δυνάμεις την ελληνική επανάσταση. Τέλος θα δούμε το πώς προέκυψε η απόλυτη μοναρχία και το «Βασίλειον της Ελλάδος».
Αυτή δεν είναι μια απλή καταγραφή των ιστορικών γεγονότων αλλά μια προσπάθεια για την ερμηνεία τους, με στόχο την αποφυγή παρόμοιων λαθών στο παρόν και το μέλλον. Εξετάζονται οι οικονομικές και οι πολιτικές συνθήκες, αλλά και οι επιπτώσεις των γεγονότων στην κοινωνική και την πολιτιστική εξέλιξη. Ο στόχος μου δεν είναι η καταγραφή κάθε μάχης ή ναυμαχίας στη διάρκεια του αγώνα. Σκοπός μου είναι η περιγραφή και ανάλυση των πολιτικών και κοινωνικών γεγονότων, η ανάδειξη των πολιτικών αντιθέσεων, των ξένων επιρροών και των εμφυλίων πολέμων, της αλληλεξάρτησης των ιστορικών γεγονότων αλλά των πραγματικών κινήτρων και των προθέσεων των συντελεστών της Ελληνικής Επανάστασης.
Πιστεύοντας ότι αυτή η μελέτη θα συνεισφέρει στην ευρύτερη προσέγγιση αυτών των ταραγμένων και σκοτεινών εποχών, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους αυτούς που με βοήθησαν στην αναζήτηση των πηγών.
[ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ ΤΟ 1ο ΜΕΡΟΣ ΤΗΣ ΣΕΙΡΑΣ ΑΡΘΡΩΝ: ΟΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ]
Γιάννης Μπίρης: “Η «Ελληνική επανάσταση» ήταν για μένα μια πρόκληση”
Με αφορμή την έναρξη της νέας σειράς άρθρων στην “Ε” - τόσο στην έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική μορφή - του γιατρού - ερευνητή Γιάννη Μπίρη με θέμα “Ελληνική ιστορία”, ο ίδιος αναλύει στους αναγνώστες κάποια βασικά στοιχεία σχετικά με τα επόμενα κείμενά του.
Από τα Κάστρα της Μεσσηνίας, στα χνάρια των αγωνιστών του '21 και στα δύσβατα μονοπάτια της τοπικής ιστορίας. Τι σηματοδοτεί η νέα σειρά κειμένων;
Η «Ελληνική επανάσταση» ήταν για μένα μια πρόκληση. Αρκετά χρόνια τώρα η ιστορική έρευνα έχει γίνει ένα σοβαρό κομμάτι της ζωής μου. Γράφοντας κατά καιρούς εδώ και πολλά χρόνια άλλα βιβλία, συγκέντρωνα υλικό για την Ελληνική Επανάσταση. Οσο πιο πολύ μελετούσα τις ιστορικές πηγές, τόσο περισσότερο έπεφτα πάνω σε αντικρουόμενες απόψεις, παραποιήσεις ή και συγκαλύψεις γεγονότων που την αφορούσαν. Ανάλογα με το ποιος και γιατί έγραφε. Αλλα τα είχαμε διδαχθεί στο σχολείο, αλλιώς μας τα είχαν πει για τον μεγάλο ξεσηκωμό. Ετσι συγκέντρωνα υλικό για μια καθαρή παρουσίαση της ιστορίας μας, χωρίς παραμορφώσεις. Εδώ και μια πενταετία το υλικό που συγκεντρώθηκε πέρασε από κόσκινο, μπήκε σε μια σειρά, στήθηκε σαν βιβλίο και μπήκε στο αρχείο μου. Με αφορμή τη συμπλήρωση των 200 χρόνων από το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης, αποτελεί εξαιρετική τιμή για μένα η δημοσίευση της ιστορίας του ’21, τμηματικά, κάθε εβδομάδα στην “Ελευθερία”. Η προηγούμενη, πρωτόγνωρη και άψογη συνεργασία μας στα «Κάστρα και οχυρά στη Μεσσηνία» έδωσε την αφορμή για μια καινούργια ανάλογη προσπάθεια. Κάθε εβδομάδα θα παρουσιάζεται στην έγκριτη εφημερίδα, ένα κεφάλαιο της ιστορίας μας από το 1700 μέχρι το 1834 και την περίοδο της αντιβασιλείας.
Στόχος μου δεν είναι η λεπτομερής περιγραφή των μαχών ή των ναυμαχιών που έδωσαν οι ξεσηκωμένοι με τις στρατιωτικές τακτικές ή λεπτομέρειες της διεξαγωγής τους.
Σκοπός μου είναι να αναδείξω τις ανάγκες που οδήγησαν σε αυτές, το παρασκήνιο των συμφωνιών αλλά και τις ιδιοτέλειες και τα συμφέροντα των κατά περίσταση «συμμάχων». Με τα μάτια του απλού πολίτη, που προσπάθησε να διαβάσει την ιστορία πίσω από τις αράδες των εγχειριδίων, θα προσπαθήσω να δείξω την αγριότητα του πολέμου, τις προδοσίες αλλά και τις πράξεις υπέρτατου ηρωισμού των εξεγερμένων. Θα προσπαθήσω να ανιχνεύσουμε μαζί τις αιτίες του καταραμένου εμφύλιου σπαραγμού και τις επιρροές του ξένου παράγοντα στη δημιουργία του αρχικά μικρού ελληνικού κράτους. Επειδή, όπως και σήμερα όλοι γνωρίζουμε ότι για όλες τις κινήσεις των μικρών, υπεύθυνες είναι οι μεγάλες δυνάμεις και οι μεταξύ τους συμφωνίες, θα ξεκινήσω αυτή την παρουσίαση της ελληνικής ιστορίας από τα προεπαναστατικά χρόνια, από τη συνθήκη του Κάρλοβιτς και τις λοιπές συνθήκες του 18ου αιώνα που επηρέασαν την προετοιμασία για το ξέσπασμα του ξεσηκωμού.
Θα δούμε μαζί το ρόλο των ελληνικών παροικιών στην Ευρώπη, τα Βαλκάνια και τη Ρωσία, το παιχνίδι αντιπερισπασμού των Ρώσων με τα Ορλωφικά, σε μια από τις πολλές αναμετρήσεις τους με την Πύλη καθώς και το ρόλο των φωτισμένων Ελλήνων που προετοίμασαν τον αγώνα. Ο Ρήγας, ο Κοραής, η Φιλική Εταιρεία, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης είναι κεφάλαια που θα μας οδηγήσουν στην Καλαμάτα της απελευθέρωσης. Ανάλογη θα είναι η συνέχεια. Με έμφαση στα δάνεια της Αγγλίας και στην πράξη υποτέλειας, τον Ιμπραήμ και τη ναυμαχία στο Ναυαρίνο, τον Καποδίστρια και την Αντιβασιλεία. Με υπομονή και συνέπεια ευελπιστώ ότι θα περάσει μέσα από τις σελίδες της “Ελευθερίας” η ελληνική ιστορία, απαλλαγμένη από στρεβλώσεις, υπερβολές ή και ιδιοτέλειες. Δεν ξέρω αν η έρευνά μου και η αξιολόγηση των πηγών για το 21 είναι επιτυχημένη. Για μένα, όπως και τα «Κάστρα και οχυρά» είναι έργο ζωής που προέκυψε από την ανάγκη για την ανίχνευση της ιστορίας μας. Αυτό το πόνημα θα το μοιραστώ μαζί σας, πιστεύοντας ότι συμβάλει στην ευρύτερη γνώση και κυρίως κατανόηση της ιστορίας μας.
Πώς είδατε την ανταπόκριση του κοινού στο βιβλίο σας για τα Κάστρα; Θα ακολουθήσει ανάλογο πόνημα με τις συνέχειες του 1821;
Παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες λόγω της πανδημίας, η ανταπόκριση του κοινού ήταν μεγάλη. Φανταστείτε ότι το βιβλίο ακόμα δεν έχει παρουσιαστεί και έχει ήδη διατεθεί ένα μεγάλο μέρος της έκδοσής του. Μόνο με τηλεφωνικές ή διαδικτυακές παραγγελίες η διάθεσή του με κούριερ ή από τα γραφεία της εφημερίδας στην Καλαμάτα, είναι πολύ καλή. Σημαντική επίσης είναι και ανταπόκριση των φορέων, όπως της Περιφέρειας και όλων των δήμων της Μεσσηνίας, της Μητρόπολης Μεσσηνίας, της «Βιώσιμης πόλης», καθώς και άλλων φορέων πολιτισμού. Ελπίζω ότι η «Ελληνική Επανάσταση» μετά την ολοκλήρωση των δημοσιεύσεων θα μπορούσε να είναι ένα επόμενο εκδοτικό εγχείρημα της “Ελευθερίας”.
- Υπάρχει κάποιο επόμενο πρότζεκτ στα σκαριά; Κάποιος τομέας έρευνας που θέλετε να επικεντρωθείτε;
“Πάντοτε υπάρχει το επόμενο βήμα. Ο συνδυασμός της Ιατρικής με την τοπική ιστορία είναι κάτι που με προκαλεί και το δουλεύω αυτόν τον καιρό... Τώρα όμως, ας επικεντρωθούμε στην «Ελληνική Επανάσταση»…
