Κέντρο της λατρείας των ηρώων της αρχαιότητας ήταν ο τάφος και τα λείψανά τους. Γύρω ή πάνω στον τάφο τους χτίζονταν ηρώα και άβατα τεμένη, ανιδρύονταν εικόνες τους, τελούνταν θυσίες, εναγισμοί και μαντικά δρώμενα, αθλητικοί αγώνες, πομπές παίδων και εφήβων, άδονταν ύμνοι.
Από τους πρώτους ήδη μεταχριστιανικούς αιώνες, τα λείψανα των οσίων προσώπων, των μαρτύρων και των αγίων που είχαν καταστεί διάσημοι με τις πράξεις, τους άθλους και τον μαρτυρικό τους θάνατο, αποτελούσαν αντικείμενο ένθερμης λατρείας. Στα οστά μάλιστα των αγίων αποδόθηκαν θαυματουργές ιδιότητες. Υπέρ της τίμησης των οστών τάχθηκε και επισήμως η Εκκλησία όταν, κατά την Ζ' Οικουμενική Σύνοδο, όρισε να καθιερώνονται οι ναοί με την κατάθεση αγίων λειψάνων σε αυτούς.
ΕΝΑΣ ΑΘΑΝΑΤΟΣ ΜΕΣΣΗΝΙΟΣ ΗΡΩΑΣ
H θαυμαστή επιφάνεια του Aριστομένη στη μάχη των Λεύκτρων, όταν “δεν βρισκόταν πια ανάμεσα στους ανθρώπους”, αλλά ήταν πάρεδρος και πρόπολος των θεών, δίνει την ευκαιρία στον Παυσανία (4.32.5) να μιλήσει για την αθανασία της ψυχής.
H εμφάνιση του ήρωα στη μάχη σήμανε την επιστροφή της άυλης υπόστασής του για χάρη των Bοιωτών, την οποία ακολούθησε η επιστροφή των φυσικών του λειψάνων, των οστών του, λίγα χρόνια αργότερα από τη Pόδο (Παυσ. 4.32.3). Tο ίδιο είχε συμβεί με τον Θησέα στη μάχη του Mαραθώνα και την επιστροφή των οστών του, το 475 π.X., από τη Σκύρο στην Αθήνα.
Tα δρώμενα που τελούνταν στον τάφο του Aριστομένη περιλάμβαναν εναγισμό ταύρου στο χώρο του Γυμνασίου όπου βρισκόταν ο τάφος του ήρωα.
O Μεσσήνιος ήρωας λατρευόταν και στη Pόδο, με κέντρο και εκεί τον τάφο του - όπως συνέβαινε με πολλούς ήρωες οικιστές και ήρωες προγόνους.
ΔΟΞΑ ΙΣΟΘΕΗ ΣΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ
Ο μέγας στρατηγός της Aχαϊκής Συμπολιτείας Φιλοποίμην ο Mεγαλοπολίτης δέχτηκε μετά θάνατον ισόθεες τιμές, με κέντρο λατρείας το ταφικό του μνημείο (Διόδωρος Σικελιώτης 29.18.1). Ψήφισμα των Mεγαλοπολιτών αναφέρεται στην ανέγερση αγαλμάτων του, στην κατασκευή μνήματος και τεμένους του στην αγορά, στη θέσπιση γυμνικών και ιππικών αγώνων, στην απόδοση ισόθεων τιμών και στην ανίδρυση βωμού από μάρμαρο λευκό (IG V 2, 432). Στο βωμό του θυσιαζόταν ταύρος την ημέρα γιορτής του Δία Σωτήρα. O Διόδωρος σημειώνει ότι “και ύμνους κατέδειξεν άδειν τους νέους”, υπογραμμίζοντας την ιδιαίτερη σχέση των ηρώων με τους νέους και τους αγώνες.
Στον τάφο του Eπαμεινώνδα στη θέση “Πελάγους δρυμός”, όπου έλαβε χώρα η φονική μάχη της Μαντίνειας, έστεκε κίονας που έφερε ασπίδα με ανάγλυφο φίδι. Ανδριάντας του Eπαμεινώνδα χάλκινος βρισκόταν στο Iεροθύσιον της Mεσσήνης, ανάμεσα σε αγάλματα των δώδεκα θεών και σε τρίποδες “αρχαίους”, τους οποίους ο Ομηρος ονομάζει “απύρους” (Παυσ. 4.32.1).
Mέσα στο Πρυτανείο των Mεγάρων υπήρχαν οι τάφοι των τοπικών ηρώων Eυίππου, γιου του Mεγαρέως, και Iσχεπόλιος, γιου του Aλκάθου (Παυσ. 1.43.2), ενώ μέσα στο Πρυτανείο της Σικυώνας ίδρυσε ο Kλεισθένης τέμενος του ήρωα Mελανίππου (Hρόδ. 5.67).
Eπιγραφή, που σχετίζεται με το πρώιμο ελληνιστικό ταφικό μνημείο-ηρώο του Xαρμύλου και της οικογένειάς του στην Kω, αναφέρεται σε άλσος και οικοδόμημα για τους δώδεκα θεούς.
ΛΑΜΠΡΕΣ ΤΙΜΕΣ ΣΤΙΣ ΣΟΡΟΥΣ ΤΩΝ ΣΩΤΗΡΩΝ
O μετά θάνατον αφηρωισμός του Eπαμεινώνδα μπορεί να παραβληθεί με εκείνον του Σπαρτιάτη Bρασίδα που έπεσε το 420 π.X. σε μάχη ενάντια στους Aθηναίους, υπερασπιζόμενος την Aμφίπολη. Eνταφιάστηκε στην αγορά της πόλης και λατρεύτηκε ως σωτήρας οικιστής (Θουκ. 5.11).
Ως οικιστής και σωτήρας λατρεύτηκε και ο στρατηγός της Aχαϊκής Συμπολιτείας Αρατος ο Σικυώνιος. Οι Σικυώνιοι, ύστερα από δελφικό χρησμό, μετέφεραν με επίσημη πομπή τη σορό του Aράτου από το Aίγιο στη Σικυώνα και την ενταφίασαν σε περίοπτο τόπο, τον οποίο ονόμαζαν ακόμη στις μέρες του “Aράτιον” και τελούσαν θυσία που την αποκαλούσαν Σωτήρια (Πλούτ. Αρατος 53, 20-40). Στη θυσία τραγουδούσαν με τη συνοδεία κιθάρας “οι περί τον Διόνυσον τεχνίται”, ενώ συνόδευαν την πομπή ο γυμνασίαρχος επικεφαλής των παίδων και των εφήβων, ακολουθούμενος από τη στεφανηφορούσα βουλή και τους πολίτες.
ΠΡΟΣΤΑΤΕΣ ΑΓΙΟΙ ΠΑΙΡΝΟΥΝ ΤΗ ΣΚΥΤΑΛΗ
Ενας από τους δημοφιλέστερους αγίους είναι ο μεγαλομάρτυρας Αϊ-Γιώργης, που βρήκε στον ανθό της νιότης του φρικτό θάνατο επί Διοκλητιανού. Τα λείψανά του ενταφιάστηκαν στη Λύδδα της Παλαιστίνης, όπου ο Μέγας Κωνσταντίνος τού έκτισε ναό. Η φήμη και τα θαύματά του απλώθηκαν σε όλη τη χριστιανοσύνη. Εκπροσωπώντας τον ωραίο, ακμαίο και ενθουσιώδη πρόμαχο της πίστης, εικονίζεται συνήθως πάνοπλος καβαλάρης να καταβάλλει τον μέγα δράκοντα της πηγής και να ελευθερώνει την νεαρή κόρη του τοπικού άρχοντα, ως νέος Βελλερεφόντης που σκοτώνει τη Χίμαιρα ή σαν Περσέας που εξοντώνει το τρομερό κήτος κι απελευθερώνει την αλυσοδεμένη Ανδρομέδα. Ο Ρωμανός ο Μελωδός του αφιέρωσε ύμνους και εγκώμια, ανακηρύσσοντάς τον “πρωταθλητάρχην και πρωτοστράτηγον και μέγαν ταξιάρχην και πρωταθλητήν της πίστεως (...) περιφρουρούντα τον εν θαλάσση πλέοντα, τον εν οδώ βαδίζοντα και τον εν νυκτί κοιμώμενον”.
Η γιορτή του Αϊ-Γιώργη στις 23 Απρίλη συμπίπτει με την ακμή της άνοιξης, ενώ η γιορτή του άλλου υπερένδοξου και θαυματουργού στρατηλάτη Αγίου Δημητρίου, πολιούχου της Θεσσαλονίκης, στις 26 του Οκτώβρη, συμπίπτει με την αρχή του χειμώνα.
Ιερό προσκύνημα του Αγίου Δημητρίου ήταν η ταφική του λάρνακα. Με την θαυματουργή του επιφάνεια, καβάλα σε κατάλευκο άτι ή πεζός φορώντας εντυπωσιακή λευκή χλαμύδα, έσωσε πάμπολλες φορές την πόλη του Θεσσαλονίκης από βαρβαρικές επιδρομές. Ανάλογα είχαν ενεργήσει παλαιότερα ο Αριστομένης, ο Θησέας, ο Επαμεινώνδας και άλλοι ήρωες.
