Κυριακή, 19 Μαρτίου 2017 08:34

Διατροφή, άσκηση και υγεία στην αρχαιότητα

Γράφτηκε από τον
Διατροφή, άσκηση και υγεία στην αρχαιότητα

 

Του καθηγητή 

Πέτρου Θέμελη

Είναι προφανές ότι οι απόψεις της σύγχρονης βιοκλιματολογίας και διαιτητικής για την υγεία των ανθρώπων ταυτίζονται με αυτές των Ιπποκρατικών. Στο σύγγραμμα «Περί ανέμων, υδάτων και τόπων» που περιλαμβάνεται στο Corpus Hippocraticum αναφέρονται τα εξής ενδιαφέροντα και άκρως επίκαιρα, ως οδηγίες προς εκκολαπτόμενους ιατρούς:

«Αν επιθυμείς εμβαθύνοντας συνεχώς να φτάσεις σε μια ορθή σύλληψη της ιατρικής, οφείλεις να μελετήσεις το θέμα των εποχών του έτους (…) Επειτα πρέπει να απασχολήσουν τη σκέψη σου οι άνεμοι, οι θερμοί και οι ψυχροί (…) να μελετήσεις με προσοχή τη θέση της πόλης, πώς είναι προσανατολισμένη α) σε σχέση με τους ανέμους, β) σε σχέση με την ανατολή του ήλιου (…). Ολα αυτά οφείλει να τα μελετήσει ο ιατρός με τη μεγαλύτερη δυνατή προσοχή, και ακόμη το νερό που πίνουν οι άνθρωποι, είναι άραγε στάσιμο και μαλακό ή σκληρό, και έρχεται από μέρη ψηλά και βραχώδη ή είναι αλμυρό και δυσκολοχώνευτο; Αλλά και το έδαφος, είναι άραγε γυμνό και στεγνό ή μήπως είναι πυκνοφυτεμένο και υγρό, και ο τόπος βρίσκεται σε κοίλωμα, όπου η ζέστη δυσκολεύει την αναπνοή, ή μήπως βρίσκεται σε μέρος ψηλό και ψυχρό; Τέλος, ποιον τρόπο ζωής προτιμούν οι κάτοικοι, αγαπούν το πολύ κρασί και το πολύ φαγητό και αποφεύγουν κάθε είδους σωματική άσκηση, ή μήπως αγαπούν τη γυμναστική και γενικά τους σωματικούς κόπους, μήπως τρώγουν πολύ και πίνουν λίγο;». 

 

ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΓΙΑ  ...ΕΠΙΔΟΣΕΙΣ!

Ο Πυθαγόρας ο Σάμιος θεωρείται εκπρόσωπος της ιατρικής διαιτητικής. Εγραψε βιβλίο με συνταγές για προπόνηση αθλητών όπου συνιστούσε μια δίαιτα με κρέας. Υπό την επίδρασή του ο αθλητισμός μεταμορφώθηκε σε γυμναστική δεξιοτεχνία ενώ ιδιαίτερη βαρύτητα δόθηκε σε θέματα σωστής υγιεινής διατροφής. 

Από τότε που ο Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης (500 π.Χ.) ανακάλυψε ότι κύρια αιτία των ασθενειών είναι η κακή διατροφή και η κακή σωματική συμπεριφορά, η διαιτητική στράφηκε στις διατροφικές συνταγές και στη θεραπευτική γυμναστική. Τα Γυμνάσια, όπως το Γυμνάσιο της αρχαίας Μεσσήνης, εξελίχτηκαν σε γυμναστικές σχολές και χώρους γενικής εκπαίδευσης όπου διδάσκονταν φιλοσοφία, λογοτεχνία, μουσική και τέχνες. Οι γυμνασίαρχοι ενδιαφέρονταν τόσο για τη σωματική εκπαίδευση όσο και γενικά για τον τρόπο της διαβίωσης και κυρίως για τη διατροφή των ασκούμενων εφήβων, πολλοί από τους οποίους είχαν επιδόσεις μεγάλων αθλητών. 

Ο γυμναστής Ηρόδικος από τη Σηλυμβρία πρέσβευε ισορροπία ανάμεσα στη διατροφή και τη σωματική άσκηση, κάνοντας και ο ίδιος πράξη το πιστεύω του. Στο Ιπποκρατικό έργο «Περί αρχαίης ιητρικής» προβάλλεται εκ νέου η αξία της διατροφής για την υγεία και τη νόσο, όπως βέβαια και στο Κνιδιακό σύγγραμμα «Περί διαίτης». Σε περιπτώσεις εμπύρετων νοσημάτων οξείας μορφής οι Ιπποκρατικοί συνιστούσαν νηστεία ή περιορισμό της τροφής και λήψη ενός παρασκευάσματος από κόκκους κριθαριού, που ονομαζόταν πτισάνη, ή σούπες παχύρρευστες από άλλα ήδη δημητριακών. Ως ποτά συνιστούσαν το υδρόμελι, το οξύμελι, το γάλα και διάφορα είδη κρασιών. Η μελισσοκομία ήταν διαδεδομένη γιατί το μέλι ως μοναδικό γλυκαντικό αποτελούσε βασικό συστατικό στα φάρμακα και το υδρόμελι. 

 

ΤΡΟΦΗ = ΦΑΡΜΑΚΟ

Χρησιμοποιούσαν επίσης -ως αφεψήματα ή για επαλείψεις- βότανα θεραπευτικά (ελλέβορο, κρόμμυα της θάλασσας, βαλεριάνα, αψίνθιο, κορρίανον, σησάμιον, καρδάμωμον) που τους προμήθευαν οι ριζοτόμοι και οι φαρμακοπώλαι. Εκπλήσσουν πραγματικά τα όσα καίρια και επίκαιρα προτείνει ο φημισμένος γιατρός του 4ου αιώνα π.Χ. Διοκλής ο Καρύστιος. Συνιστά πρωινούς περίπατους, εντριβές στο σώμα και στα ούλα. Υποστηρίζει ότι «οι μακρινοί περίπατοι που γίνονται πριν το φαγητό βοηθούν στην εκκένωση των εντέρων, κάνουν τους ανθρώπους πιο δεκτικούς τροφής και ικανότερους να χωνέψουν όσα έχουν φάει (…) Αυτοί που επιθυμούν να έχουν το κανονικό σωματικό βάρος τους, είναι αρκετό το καλοκαίρι να τρώνε μια ωφέλιμη και σύμμετρη ποσότητα ψιλοκομμένης κριθής πίνοντας ευώδες κρασί αναμεμιγμένο με λίγο μέλι ή νερό ή ένα χυλό από υλικά που δεν δημιουργούν αέρια και είναι εύπεπτα και θρεπτικά (…) Ως φαγητό μπορεί να φάει κανείς μαγειρεμένο λάχανο, κολοκύθια, αγγούρι ή κάποιο λαχανικό της εποχής απλώς βρασμένο (…) Δεν είναι καλό για κανέναν να κοιμάται ύπτιος».

Με τη διατροφή και τον ουσιαστικό ρόλο της σε ζητήματα υγείας και νόσου, με τη θρεπτική αξία των τροφών και τις ιδιότητές τους ασχολήθηκε και ο Αύλος Κορνήλιος Κέλσος (30 μ.Χ.) στο πρώτο βιβλίο του, όπου περιλαμβάνεται έκθεση για τον τρόπο διατήρησης της υγείας, προτείνοντας τα εξής: «Κίνηση και ψυχαγωγία είναι το κλειδί για τη διατήρηση της υγείας (…) Οποιος επιθυμεί να αδυνατίσει, πρέπει να παίρνει το λουτρό του νηστικός σε αλμυρό νερό, να κάνει ηλιοθεραπεία, να μην κοιμάται ούτε πάρα πολύ ούτε λίγο, να κινείται συχνά, να κάνει κοπιώδεις σωματικές ασκήσεις, να τρώει καθημερινά ένα μόνο γεύμα».

Ο Γαληνός ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την υγιεινή του γήρατος στο σύγγραμμά του «Υγιεινά» και ειδικά στο κεφάλαιο «Γηροκομικόν μέρος». Συνιστά στους ηλικιωμένους κρασί κατά προτίμηση κόκκινο, ελαφρά φαγητά όπως ψάρια με τρυφερό κρέας, καθόλου ψωμί από λεπτό σιτάλευρο, σύκα και δαμάσκηνα, λάδι, σέλινο, μέλι, θερμά λουτρά σε γλυκά νερά, εντριβές, γυμναστική και κίνηση σε τακτά διαστήματα. 

Το μακεδονικό πετροσέλινο (μαϊντανός) θεωρείτο ως ένα εξαιρετικό τονωτικό και αντίδοτο σε δηλητήρια. Οι χυλοί με δημητριακά ήταν ιδιαίτερα προσφιλείς. Αλλωστε το κριθάρι και το σιτάρι είχαν μεγάλη θρεπτική αξία και αποτελούσαν τη βάση της διατροφής. Το αποφλοιωμένο σιτάρι να χρησιμοποιείται για πλιγούρι και χυλό. Το κριθάρι το καβούρντιζαν συνήθως και το άλεθαν για να παράγουν ειδικό αλεύρι με το οποίο έφτιαχναν τη μάζα που μαγείρευαν σαν χυλό με την προσθήκη νερού, γάλακτος ή μελιού.

 

Η ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ

Η γεωγραφική θέση της Μεσσηνίας κατά μήκος της δυτικής ακτής της Πελοποννήσου, οι εύφορες κοιλάδες του πλωτού και πλούσιου σε ψάρια Πάμισου στα νοτιοανατολικά της χώρας (Παυσ. 4.34.1) και του Βαλύρα ποταμού με τους παραπόταμους του, που διασχίζουν το Στενυκληρικό πεδίο στα βόρεια, καθώς επίσης το ήπιο μεσογειακό κλίμα ανέδειξαν τη Μεσσηνία σε περιοχή ευνοημένη από τη φύση με μεγάλη ποικιλία ζώων της στεριάς και των υδάτων, καθώς και με παραγωγή αγροτικών προϊόντων με κυρίαρχο το ελαιόλαδο, βασικό στοιχείο για τη διατροφή και την υγεία των κατοίκων Εκτός από τους ελαιώνες, οι αμπελώνες και οι συκεώνες κυριαρχούσαν και εξακολουθούν να κυριαρχούν στους μεσσηνιακούς κάμπους. Η θάλασσα που αγκαλιάζει ολόκληρη τη δυτική και νότια πλευρά της Μεσσηνίας δεν τροφοδοτούσε μόνο με ψάρια τον πληθυσμό της, αλλά έφερνε τη χώρα σε επικοινωνία μέσω των λιμανιών της με τον κόσμο της Μεσογείου και της Αδριατικής. Στα δασωμένα βουνά της Μεσσηνίας υπήρχε πάντοτε, εκτός από ξυλεία, άφθονο κυνήγι. Στις πλαγιές και τα λιβάδια έβοσκαν άλογα, βοοειδή και αιγοπρόβατα, που σημαίνει γάλα, τυρί, κρέας, μαλλί, δέρμα και κόκαλο, ενώ αφθονούσαν τα πουλερικά στις αυλές των σπιτιών, όπως και τα μελίσσια, όπως δείχνουν τα θραύσματα πήλινων κυψελών που έχουν έλθει στο φως κατά τις ανασκαφές στην αρχαία Μεσσήνη. 

Το μέλι υπήρξε βασική πηγή σακχάρου και κύρια γλυκαντική ουσία στην αρχαιότητα. Σύμφωνα με τις σωζόμενες φιλολογικές μαρτυρίες, το μέλι αναμιγμένο με σουσάμι και λινόσπορο και ψημένο ή αναμιγμένο με αλεύρι, τυρί κατσικίσιο και κρασί ως μελόπιτα, αποτελούσε ιδιαίτερα αγαπητό έδεσμα και προσφορά σε θεότητες που έπρεπε να «γλυκαθούν» προκειμένου να εισακούσουν τις ικεσίες και τις παρακλήσεις των θνητών. 

Ο μεγάλος αριθμός από μυλόπετρες, κυκλικές και τετράγωνες, που έχει έλθει στο φως με τις πρόσφατες ανασκαφές μας δηλώνει ότι κάθε οικογένεια άλεθε το σιτάρι και το κριθάρι της, είχε το αλεύρι και το ψωμί της. Την αγορά σιτηρών με δημόσια χρήματα και τη διανομή του πλεονάσματος σε πολίτες με τη μεσολάβηση αξιωματούχων πραγματεύεται η επιγραφή IG V1 1379 του 1ου αι. π.Χ. από τη Θουρία. 

Δεν έλειπαν φυσικά και τα όσπρια: λούπινα, φάβα, φακές, κουκιά, μπιζέλια. Σε σύγχρονα συγγράμματα αναγράφεται συνήθως ότι ο φασίολος ο κοινός κατάγεται από την περιοχή των Ανδεων και του Περού και έφτασε στην Ευρώπη τον 16ο αιώνα μαζί με τη ντομάτα και την πατάτα. Φαίνεται εντούτοις ορθή η άποψη ότι το φασόλι (φάσηλος) ήταν γνωστό στην ελληνική αρχαιότητα και είχε τη θέση του στη διατροφή. Η λέξη «φασίολος» και «φασήολος» απαντά στον Αριστοφάνη, τον Διοσκουρίδη και τον Γαληνό. Από τα Ελληνικά κατάγεται και το λατινικό phaseolus που σημαίνει και πλοιάριο σε σχήμα φασολιού.

 

ΙΑΤΡΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ

Σύμφωνα με τον Ιπποκράτη, τα ιατρικά εργαλεία πρέπει να είναι εύχρηστα, επιμελούς κατασκευής και ελαφρά. Τα εργαλεία που έχουν έλθει στο φως με τις ανασκαφές σε πόλεις και ιερά του αρχαίου κόσμου είναι μεταλλικά, κατασκευασμένα από ορείχαλκο ή σφυρήλατο σίδηρο και ανταποκρίνονται στις βασικές αρχές που έθεσαν ο Ιπποκράτης και οι γιατροί γενικά της αρχαιότητας στα συγγράμματά τους, σχετικά με την εργονομική μορφή και την τεχνολογική τους τελειότητα. Τα σύγχρονα όργανα που χρησιμοποιούνται κυρίως στη χειρουργική δεν διαφέρουν ουσιαστικά από τα αρχαία αντίστοιχά τους, ούτε ως προς τη μορφή ούτε ως προς την ονομασία, όπως προκύπτει από τις αρχαίες μαρτυρίες και τις απεικονίσεις τους κυρίως σε επιτύμβια μνημεία γιατρών. 

Πολύτιμες πληροφορίες για τη μορφή και τη λειτουργία ειδικών ιατρικών εργαλείων και φαρμάκων δίνει ο Κέλσος στο έργο του «Medicina». Φυσικά και το έργο του Γαληνού είναι γεμάτο με ανάλογες πληροφορίες, καθώς και εκείνο του Παύλου του Αιγινήτη. Σε αραβικά και μεσαιωνικά ιατρικά χειρόγραφα που αναφέρονται στην αρχαία ιατρική υπάρχουν και απεικονίσεις εργαλείων όπου διαπιστώνει κανείς τη συνέχεια της μορφής και της λειτουργίας τους ανά τους αιώνες.

 

ΧΕΙΡΟΥΡΓΕΙΑ ΚΑΙ... ΜΑΓΕΙΑ

Συχνοί πελάτες των χειρουργών γυναικολόγων ήταν οι εταίρες. Σώζεται ένα πλήθος από αμβλωτικές και προληπτικές συνταγές που προτείνονται από γιατρούς συγγραφείς των κλασικών-ελληνιστικών και των ρωμαϊκών χρόνων. Στις συνταγές η ορθολογική ιατρική επιστήμη εμπλέκεται ενίοτε με τη μαγεία. Ως θεραπευτικά μέτρα προτείνονται για παράδειγμα εγκόλπια φάρμακα από συκώτι γάτας ή μήτρα λέαινας! 

Στις αμβλώσεις εφαρμόζονταν συχνά αυτοσχέδιες χειρουργικές μέθοδοι άμβλωσης με ορειχάλκινες βελόνες και άλλα μεταλλικά εργαλεία χωρίς αποστείρωση με άκρως δυσμενείς συνέπειες για την υγεία των γυναικών.

Στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια τα ιατρικά εργαλεία αποτελούσαν πάντως αντικείμενα υψηλής τορευτικής τέχνης. Η τεχνική χύτευσής τους είναι άψογη, τα σχήματά τους κομψά και περίτεχνα και η επιφάνειά των λαβών τους διακοσμημένη ενίοτε με εγχάρακτα ή ανάγλυφα θέματα. Ορισμένα από τα εργαλεία αυτά μάλιστα συγχέονται με τις περίτεχνες περόνες των γυναικείων ενδυμάτων και των κομμώσεων ή με στύλους (γραφίδες) που συνοδεύουν τους νεκρούς στους τάφους ή έρχονται στο φως με τις ανασκαφές οικιών και δημόσιων οικοδομημάτων. 

Τα περισσότερα εργαλεία, όπως είναι αναμενόμενο, προέρχονται από τα φημισμένα Ασκληπιεία της Επιδαύρου και της Κω, όπου λειτουργούσαν σχολές ιατρών, καθώς και από το ιερό του Απόλλωνα Μαλεάτα στην Επίδαυρο. Πολλά ιατρικά όργανα και σκεύη έχουν έλθει στο φως με τις ανασκαφές στην Εφεσο, την Κολοφώνα, τη Ρόδο, τη Θήβα, την Κόρινθο, την Τανάγρα, την Ολυνθο, την Ερέτρια, τη Μεσσήνη και άλλες πόλεις. 

Εντύπωση προκαλεί η αποκάλυψη πολυάριθμων ιατρικών οργάνων σε πόλεις του κελτικού Βορρά, όπως στη Βαυαρία, την Ουγγαρία και τη Ρουμανία. Πολλά εργαλεία έχουν εντοπισθεί σε οικίες της Πομπηίας, όπου οι γιατροί ασκούσαν το επάγγελμά τους, όπως η λεγόμενη «Οικία του Χειρουργού και η οικία του γιατρού A. Pomponius Magonianus. Στην τελευταία οικία αποκαλύφθηκαν, εκτός από ποικίλα εργαλεία, και πολυάριθμα φιαλίδια και δοχεία που διατηρούσαν ακόμη το φαρμακευτικό περιεχόμενό τους. Ενας από τους πλουσιότερους σε εργαλεία τάφους γιατρών του 2ου αι. μ.Χ., με εξήντα συνολικά εργαλεία, αποκαλύφθηκε στο Bingen το 1924. 

 

ΙΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ  ΤΗΣ ΜΕΣΣΗΝΗΣ

Ιδιαίτερα πλούσιος μπορεί να χαρακτηρισθεί και ένας τάφος ιατρού που ερευνήθηκε στο νότιο νεκροταφείο της αρχαίας Μεσσήνης, στα όρια του σύγχρονου χωριού Αρσινόη (πρώην Σίμιζα), ο οποίος περιείχε  ορειχάλκινα ιατρικά εργαλεία,  προϊόντα υψηλής τορευτικής τέχνης των ελληνιστικών χρόνων όπως αυτά που περιγράψαμε σύντομα παραπάνω. Εργαλεία από άργυρο, ορείχαλκο και σίδηρο ήλθαν επίσης στο φως στη διάρκεια των ανασκαφών μας από το 1986 ως σήμερα στην Αγορά, το Ασκληπιείο, το Γυμνάσιο και το Στάδιο της αρχαίας Μεσσήνης, ανεβάζοντας τον συνολικό αριθμό τους σε ενενήντα περίπου. Μεταξύ των ιατρικών αυτών εργαλείων περιλαμβάνονται λεπτά μαχαιρίδια και νυστέρια, ψαλίδια διάφορων μεγεθών, βελόνες, ορισμένες με κρικοειδείς κεφαλές, πολλές μήλες (σπάτουλες), κυαθισκομήλες και σπαθομήλες, συμπεριλαμβανομένων δυο αμφίπλευρων, λαβίδες και τριχολαβίδες, μια σιδερένια οδοντάγρα, πριόνια, άγκιστρα και τυφλάγγιστρα.

Είναι προφανές ότι στη Μεσσήνη, όπως και στα άλλα μεγάλα αστικά κέντρα του αρχαίου ελληνορωμαϊκού κόσμου, ασκούνταν η ιατρική επιστήμη τόσο από δημόσιους ιατρούς, στο πλαίσιο της φροντίδας της Πολιτείας για την υγεία των πολιτών της, όσο και από ιδιώτες ιατρούς οι οποίοι ασκούσαν το λειτούργημά τους στην κατοικία τους όπως συνέβαινε στην Πομπηία και άλλες πόλεις. Το πλήθος των ιατρικών εργαλείων που προέρχονται από τάφους ή από διάφορες θέσεις της αρχαίας μεσσηνιακής πρωτεύουσας δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολιών. Μολονότι στο ελληνιστικό Ασκληπιείο της Μεσσήνης ο ιατρικός χαρακτήρας μειονεκτούσε έναντι του πολιτικού και η απουσία εγκοιμητήριου είναι βεβαιωμένη, εντούτοις οι δημόσιοι ιατροί πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους επισκεπτόμενοι τους ασθενείς κατ’ οίκον ή δεχόμενοι αυτούς στις στοές του Ασκληπιείου. Ο Οίκος Η στη βόρεια στοά του Ασκληπιείου, με τη δεξαμενή νερού στο μέσο, και το δημόσιο ελληνιστικό λουτρό αμέσως νότια του Ασκληπιείου συνδέονται με τη θεραπευτική δύναμη του νερού. 

Οπως στην αρχαιότητα λοιπόν, έτσι και σήμερα, η υγεία μας στηρίζεται κατά κύριο λόγο στη σωστή (μεσογειακή) διατροφή και τη σωματική άσκηση, σε συνδυασμό με τα γονίδιά μας και το φυσικό περιβάλλον.

 

 

 

 

 

 

 


NEWSLETTER