Του καθηγητή Πέτρου Θέμελη
Κερδίζει συνεχώς έδαφος η αντίληψη ότι οι αρχαιολογικοί χώροι και τα μνημεία προστατεύονται και συντηρούνται αποτελεσματικότερα όταν αποτελούν μέρος της ζωής των πολιτών, όταν περιλαμβάνονται στη λεγόμενη οικονομία του ελεύθερου χρόνου και στη διά βίου εκπαίδευση. Σύμφωνα με το νέο διεθνές αναπτυξιακό παράδειγμα, η οικονομία της γνώσης και της τεχνολογίας συνδυάζεται με την οικονομία του πολιτισμού και της δημιουργίας.
Όπως έχει εύστοχα σημειωθεί, η πρόκληση για τη χώρα μας είναι να μεταστραφεί η τρέχουσα πολιτική της πολιτιστικής διαχείρισης, από τη στατική στη δυναμική προσέγγιση, στην παραγωγή δηλαδή νέων μορφών.
Η σύγχρονη πολιτιστική πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης ενθαρρύνει επενδύσεις σε πολιτιστικούς και δημιουργικούς τομείς που συμβάλλουν στην πάταξη της ανεργίας, στην κοινωνική ευημερία και στη λεγόμενη οικονομία της ευτυχίας (economics of happiness) που συνδέεται άρρηκτα με τις νέες μορφές διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς. Όταν μιλάμε για οικονομία του ελεύθερου χρόνου και της ευτυχίας αναφερόμαστε κατά κύριο λόγο σε μια πολυπληθή διεθνώς ομάδα ενεργών καταναλωτών, κυρίως σε άτομα της τρίτης ηλικίας που διαθέτουν εισόδημα και χρόνο ώστε να είναι σε θέση να δαπανήσουν για την ψυχαγωγία τους και για την απόλαυση εμπειριών, μέσω της αγοράς αγαθών και υπηρεσιών πολιτισμού και δημιουργίας.
Με την αξιοποίηση της νέας τεχνολογίας και των εφαρμογών της δεν απαιτούνται μεγάλα χρηματικά ποσά για επενδύσεις στο χώρο του πολιτισμού. Απαιτείται όμως φαντασία, δημιουργική αντίληψη, εξωστρέφεια, προσαρμοστικότητα, εκπαίδευση και διαρκής ενημέρωση. Στο χώρο του πολιτισμού, η καινοτομία με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της προσωπικής δημιουργίας μπορεί να συμβάλει αποφασιστικά σε μια οικονομία βιώσιμη, έξυπνη και χωρίς αποκλεισμούς. Περιφέρειες με υψηλό βαθμό εξειδίκευσης και απασχόλησης σε δραστηριότητες πολιτισμού και δημιουργίας συγκαταλέγονται στις πιο πλούσιες σε κατά κεφαλήν εισόδημα, χωρίς να περιλαμβάνονται σε αυτές τα μεγάλα αστικά κέντρα.
ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΣΥΝΟΛΟ ΚΟΙΝΩΝ ΑΞΙΩΝ
Η εθνική προσπάθεια για την ανάδειξη της χώρας μας σε πόλο έλξης επισκεπτών και για την γνωστοποίηση των πολιτιστικών αξιών και του τρόπου ζωής μας βασίστηκε στο παραδοσιακό τρίπτυχο «ήλιος, θάλασσα (συρτάκι, μουσακάς) και εν μέρει αρχαιότητες», το οποίο μεταφράζεται σε άνετη διαμονή και απόλαυση του ελεύθερου χρόνου, σε συνδυασμό με το φυσικό περιβάλλον και εν μέρει την ιστορία. Το τρίπτυχο αυτό λειτούργησε και λειτουργεί ακόμη κατά τη γνώμη διάφορων παραγόντων στη χώρα μας, θεωρείται εντούτοις ξεπερασμένο στο πλαίσιο της νέας «έξυπνης» οικονομίας, στο νέο παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον.
Ο Πολιτισμός ερμηνεύεται σήμερα ευρύτερα ως τρόπος ζωής και σύνολο κοινών αξιών και εμπειριών. Ο καταναλωτής από παθητικός δέκτης γίνεται συν-διαμορφωτής του προϊόντος που καλείται να καταναλώσει. Κινητήριες δυνάμεις στην αναπτυξιακή πορεία της οικονομίας του πολιτισμού και της δημιουργίας είναι η χρήση της νέας τεχνολογίας και η επιθυμία των πολιτών για απόκτηση εμπειριών και συγκινήσεων. Εδώ εντάσσεται και ο, παρεξηγημένος δυστυχώς στη χώρα μας, ανασκαφικός τουρισμός (excavation tourism) που αποτελεί συνήθη πρακτική παγκοσμίως.
ΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗΣ
Στη χώρα μας, σε κεντρικό, περιφερειακό ή αυτοδιοικητικό επίπεδο, ο πολιτισμός χρηματοδοτείται κατά κύριο λόγο από χρήματα των φορολογουμένων, συμπεριλαμβανομένων και των κοινοτικών προγραμμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η επιλογή των προτάσεων που υποβάλλονται για χρηματοδότηση από διάφορους φορείς γίνεται συνήθως με κριτήρια που δεν έχουν σχέση με την απόδοσή τους στην τοπική και την εθνική οικονομία. Φορείς με μακρόχρονη εμπειρία και απτά αποτελέσματα στον τομέα της αποκάλυψης και της ανάδειξης τα μνημείων, όπως η Εταιρεία Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών, που δραστηριοποιείται στην Αρχαία Μεσσήνη επί δεκαετίες, αποκλείονται από κοινοτικά κονδύλια για έργα πολιτισμού, ενώ η Αρχαιολογική Εταιρεία, η οποία ελέγχει και εποπτεύει επιστημονικά τον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Μεσσήνης, έχει το αποκλειστικό δικαίωμα να ορίζει τον διευθυντή του έργου, έχοντας ορίσει ως σήμερα τον Θεμιστοκλή Σοφούλη (1975), το Γεώργιο Οικονόμο (1906, 1925), τον Αναστάσιο Ορλάνδο (1947-1976) και τον υπογράφοντα Πέτρο Θέμελη (1986-σήμερα), δέχεται απευθείας και διαχειρίζεται ως ιδιωτικό σωματείο κονδύλια και οικονομικές ενισχύσεις απευθείας από το κράτος και την ευρωπαϊκή Ένωση.
Τα μέτρα λιτότητας που εφαρμόζονται στην περίοδο της κρίσης καθιστούν επιτακτική την ανάγκη επιλογής προγραμμάτων και δράσεων προς χρηματοδότηση, με γνώμονα τα απτά αποτελέσματά τους στην οικονομία και την κοινωνία – όπως για παράδειγμα αύξηση του αριθμού των επισκεπτών και κατ’ επέκταση των εσόδων, δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, σταδιακή απαλλαγή από τις συνεχείς κρατικές επιχορηγήσεις, διαχειριστική και διοικητική αυτονομία, με βάση συγκεκριμένα επιτυχημένα παραδείγματα.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεσμεύτηκε το Μάρτιο του 2010 για την εφαρμογή μιας νέας στρατηγικής, αυτήν της «Ευρώπης 2020», εστιάζοντας στη βιώσιμη ανάπτυξη, χωρίς αποκλεισμούς. Ο πολιτισμός μπορεί να δώσει ώθηση στην οικονομική ανάπτυξη και να αποτελέσει συνδετικό κρίκο μεταξύ των λαών της Ευρώπης, ώστε να ενισχυθεί η θέση και η επιρροή της στη διεθνή σκηνή.
Ο Πολιτισμός είναι αναπτυξιακός τομέας που αποδίδει αποδεδειγμένα καρπούς, τομέας όπου η χώρα μας διακρίνεται και μπορεί να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για μια άνοιξη, όχι απλώς οικονομική, αλλά πολιτιστική και πνευματική. O πολιτισμός, όπως η υγεία, η παιδεία, η άμυνα, είναι εθνικό θέμα πρώτης προτεραιότητας.
ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΜΕΣΣΗΝΗΣ
Τα χαρακτηριστικά του αρχαιολογικού χώρου της Μεσσήνης τον αναδεικνύουν σε ενδιαφέρουσα περίπτωση μελέτης των στόχων και των μεθόδων διαχείρισης ενός αρχαιολογικού χώρου. Η συντήρηση και η αναστήλωση των επί μέρους μνημείων και η ανάπλαση, διαμόρφωση του χώρου έχουν προσφέρει σημαντικές ως τώρα δυνατότητες τοπικής ανάπτυξης στις γύρω κοινότητες και ευρύτερα σε ολόκληρο το Νομό Μεσσηνίας. Αυτό σημαίνει ανάπτυξη ενός πολιτιστικού τουρισμού με προοδευτικά αυξανόμενη επισκεψιμότητα, τόνωση του ενδιαφέροντος των τοπικών κοινωνιών για την πολιτιστική τους κληρονομιά και, ταυτόχρονα, εγγύηση ότι αυτή η κληρονομιά θα κρατήσει τη δυναμική της για πολύν καιρό και θα διατηρηθεί αλώβητη για τις επόμενες γενιές. Αυτά μέσα στο πνεύμα και της λεγόμενης αειφόρου ή βιώσιμης ανάπτυξης, η οποία δεν εξαντλεί τους φυσικούς της πόρους, ούτε και αναλώνει τον πολιτισμικό της πλούτο.
Η μέθοδος διαχείρισης που εφαρμόζεται στον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Μεσσήνης βασίστηκε σε διακριτά στάδια, αυτά που είναι αναγκαίο να τηρούνται, σύμφωνα με τους ισχύοντες διεθνείς κανονισμούς, σε κάθε διαδικασία αποκάλυψης, συντήρησης, αναστήλωσης και ανάδειξης των υλικών κατάλοιπων:
1ο: Επιφανειακή έρευνα πεδίου, ανασκαφή, μελέτη και δημοσίευση των υλικών κατάλοιπων του παρελθόντος ως πηγής επιστημονικών πληροφοριών.
2ο: Μέριμνα για την εφαρμογή των προβλεπόμενων νόμιμων μέτρων για την προστασία των μνημείων και του φυσικού του περιβάλλοντος σε συνεργασία με τις αρμόδιες κρατικές αρχές.
3ο: Εκτέλεση εργασιών για την προστασία, την ανάπλαση και τη διαμόρφωση του αρχαιολογικού χώρου, με ταυτόχρονη στερέωση, συντήρηση και αναστήλωση των μνημείων στο βαθμό που επιτρέπει το σωζόμενο αυθεντικό υλικό. Τήρηση της προβλεπόμενης από το νόμο διαδικασίας στην έγκριση των αρχιτεκτονικών και στατικών μελετών από το Υπουργείο Πολιτισμού.
4ο: Ανάπτυξη στρατηγικών για τη τόνωση του ενδιαφέροντος των πολιτών (για την πολιτιστική τους κληρονομιά), μέσω της ανάδειξης των αρχαιολογικών χώρων, που τους καθιστά κατανοητούς και διδακτικούς, και της διάδοσης της πληροφορίας σε συνδυασμό με τις στρατηγικές τοπικής ανάπτυξης.
ΑΦΥΠΝΙΣΗ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΜΕ ΠΟΙΚΙΛΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ
Στις στρατηγικές αφύπνισης του ενδιαφέροντος των πολιτών των τοπικών κοινωνιών για την πολιτιστική τους κληρονομιά (ως μέρους της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς) εντάσσεται και η προσπάθεια καθιέρωσης προγράμματος ποιοτικών πολιτιστικών εκδηλώσεων συμβατών προς τους αρχαίους χώρους θεάματος και ακροάματος, σε συνεργασία με τις τοπικές και εθνικές αρχές. Το Εκκλησιαστήριο, το Θέατρο και το Στάδιο, μετά από μακροχρόνιες στερεωτικές και αναστηλωτικές επεμβάσεις, χρησιμοποιούνται ήδη για μουσικές, θεατρικές παραστάσεις, ενώ ολόκληρος ο αρχαιολογικός χώρος επιλέγεται διεθνώς για παρουσιάσεις καλλιτεχνικών γεγονότων (για παράδειγμα: tuned city, breaking dance κλπ) και εκθέσεις έργων σύγχρονης τέχνης. Υπέρ της χρήσης των χώρων θέασης και ακρόασης τάσσεται και η “Διακήρυξη της Σεγέστας”, η οποία έχει υιοθετηθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση.
