Τα λόγια του καθηγητή για την αγαπημένη πόλη είναι σχεδόν ερωτικά. Και παρά το ότι της έχει αφιερωθεί ολόψυχα και αμισθί πάνω από 30 χρόνια, νιώθει πως από εκείνη μόνο έχει πάρει - και πως ο ίδιος έχει κι άλλα που οφείλει να της δώσει. Δηλώνει επίσης ότι αυτός ο «εθελοντισμός» τον θωρακίζει, απέναντι σε πολιτικές πιέσεις και στις γνωστές συκοφαντίες. Ευγνωμονεί τους χορηγούς, που στα δικά τους χρήματα στηρίζεται αποκλειστικά τα τελευταία χρόνια κάθε εργασία στην αρχαία Μεσσήνη - μα δεν κουράζεται να επαναλαμβάνει και τις ευθύνες της Πολιτείας, σε τοπικό και κεντρικό επίπεδο. 

Εχει ενδιαφέρον μάλιστα η λίστα με τις από καιρό αναγκαίες επεμβάσεις και υποδομές, η οποία δυστυχώς είναι μακριά: Δεν ξέρω αν μπορεί να τη διαβάσει ένας νυν ή πρώην αυτοδιοικητικός ή κυβερνητικός παράγοντας, χωρίς να νιώσει μια τεράστια ευθύνη – πιθανόν και μια κάποια ντροπή. 

Πραγματικά δεν ξέρω. Θα το δούμε στην πράξη.

- Εχετε θητεύσει σε αρχαιολογικούς χώρους όπως οι Δελφοί, η Βεργίνα, η Ολυμπία… Η Μεσσήνη, από την άλλη, δεν είναι από τις αρχαιότερες πόλεις της Ελλάδας. Σε τι συνίσταται το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της, τι την καθιστά μοναδική;

Καταρχήν, η αρχαία Μεσσήνη αποτελεί για μένα μια τρισδιάστατη δημιουργία στο φυσικό περιβάλλον, που ξεκίνησε σχεδόν από το μηδέν και εξακολουθεί να «πλάθεται». Μια αρχαία πόλη αναγεννιέται μέσα από τα ενταφιασμένα για αιώνες στο χώμα ερείπιά της, αναπλάθεται (δεν έχει την παγιωμένη μορφή των Δελφών και της Ολυμπίας), ζει μια δεύτερη ζωή στο παρόν με τις αγορές, τα ιερά, τα μνημεία, τα τείχη και τα θέατρά της, συνεχίζει να φιλοξενεί ανθρώπους και ιδέες, έργα τέχνης και θεάματα, να δημιουργεί πολιτισμό. 

Ως ένα αρχαιολογικό και οικολογικό πάρκο, έχει τη δική της δυναμική και πληρότητα, χάρη στις δυνατότητες που προσφέρουν τα μεγαλειώδη αναστηλωμένα κατάλοιπα μιας αρχαίας «προγραμματικής» πόλης (ευανάγνωστης και παιδευτικής) και όχι ενός ιερού, όσο πολυσήμαντο κι αν είναι αυτό, όπως οι Δελφοί και η Ολυμπία, ή η Βεργίνα της Μακεδονίας με το μοναδικό ανάκτορο και τους ασύλητους τάφους.

- Πού εστιάστηκαν φέτος οι εργασίες σας; Ποιοι είναι οι αμέσως επόμενοι στόχοι και ποιο το ευρύτερο όραμά σας, για το χώρο και το περιβάλλον του;

Οι εργασίες εστιάστηκαν φέτος στο μεγάλο ιερό της θεάς Ισιδας και του Σάραπη, το οποίο ανασκάπτεται αμέσως νότια από το Θέατρο, όπου και το είδε ο Παυσανίας τον 2ο αι. μ.Χ.  Ενα κολοσσιαίο οικοδομικό συγκρότημα με υπόγειες καμαροσκέπαστες στοές και αίθουσες για τις λατρευτικές τελετουργίες, όπου το νερό είχε ρόλο πρωτεύοντα. Η Ισιδα, ως mater dolorosa και βρεφοκρατούσα που θηλάζει τρυφερά το  παιδί της τον Ωρο, αγαπήθηκε με πάθος από του απλούς βασανισμένους ανθρώπους της ύστερης κυρίως αρχαιότητας και μετάδωσε πολλές από τις προστατευτικές δυνάμεις και υποστάσεις της στο Χριστιανισμό. 

Ενα δεύτερο σημείο ειδικού ερευνητικού ενδιαφέροντος ήταν η μεγάλη αστική έπαυλη δυτικά του Θεάτρου, η οποία είχε μετατραπεί από τον «κρυπτοχριστιανό» ιδιοκτήτη της σε ευκτήριο οίκο σε μια δηλαδή «Εν Οίκω Εκκλησία», η οποία λειτούργησε στη διάρκεια του 4ου αιώνα μ.Χ. ως έδρα του πρώτου επισκόπου Μεσσήνης Θεόδουλου. 

Συνεχίστηκαν επίσης φέτος οι εργασίες αναστήλωσης και διαμόρφωσης στο Γυμνάσιο της πόλης όπου συμπεριλαμβάνεται και η Παλαίστρα.

Οι στόχοι της επόμενης πενταετίας, στο πλαίσιο του ευρύτερου οράματός μου όπως το αποκαλείτε, είναι να ανασκαφεί και να αναπλασθεί πλήρως και το νοτιοανατολικό τμήμα της αγοράς, να ενοποιηθεί το μνημειακό σύνολο του δημόσιου χώρου της αρχαίας πόλης και να περιφραχθεί πλήρως, να εγκριθεί και να εφαρμοσθεί η μελέτη ηλεκτροφωτισμού του μνημειακού συνόλου και να λειτουργήσει το σύνολο αυτό ως ένα ανοιχτό μουσείο.  

- Εχετε πει ότι ο «εθελοντισμός» σας στην αρχαία Μεσσήνη σας ελευθερώνει. Από τι είδους πιέσεις και παρεμβάσεις σας γλυτώνει το γεγονός ότι προσφέρετε ουσιαστικά αμισθί τις υπηρεσίες σας, όλα αυτά τα χρόνια; 

Είναι προφανές ότι με απελευθερώνει προσωπικά από οικονομικές εξαρτήσεις, από πολιτικές πιέσεις και παρεμβάσεις. Με απαλλάσσει από κακόβουλες συκοφαντικές διαδόσεις, ότι αποβλέπω υστερόβουλα σε πλουτισμό αγοράζοντας αγροτεμάχια στην περιοχή, και καθιστά ανεδαφικές τις «ντόπιες» φαντασιώσεις ότι αμείβομαι αδρά για την προσφορά μου ως διευθυντής του έργου επί τριάντα και πλέον έτη.  

- Τι ρόλο παίζουν η πολιτική και οι πολιτικοί, καθώς και γενικότερα οι δημόσιες σχέσεις κι επαφές, στο έργο ενός αρχαιολόγου που αξιώθηκε να φέρει στο φως, να αναστηλώσει και να παρουσιάσει μια τέτοια πόλη;

Σημαντικότατο ρόλο, αρκεί να κατανοήσουν οι πολιτικοί και οι εκπρόσωποι της τοπικής αυτοδιοίκησης (και εδώ επικεντρώνονται πρωτίστως οι επαφές μου μαζί τους) ότι το έργο της αρχαίας Μεσσήνης ανήκει κατά κύριο λόγο στους πολίτες που οι ίδιοι εκπροσωπούν - και ότι αυτό συμβάλλει τα μέγιστα στη βελτίωση των συνθηκών της ζωής τους· ότι έχουν συνεπώς την υποχρέωση να φροντίζουν ανελλιπώς για την προστασία, τη συντήρηση και την ομαλή του λειτουργία του μνημειακού αυτού συνόλου, σε συνεργασία με τους αρμόδιους κρατικούς φορείς. 

H εκάστοτε κυβέρνηση οφείλει να αντιληφθεί ότι η πολιτιστική πολιτική και η προστασία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς έχει κόστος που βαρύνει αποκλειστικά την ίδια. Εχει υποχρέωση να ενισχύσει με κάθε τρόπο τον δικό της φορέα προστασίας (τις τοπικές ΕΦΑ), να τον αξιοποιήσει, να του προσφέρει τη δυνατότητα να συνεχίζει να εκτελεί αξιοπρεπώς και ανεπηρέαστα το έργο του.

- Ο άτυπος σήμερα θεσμός του χορηγού και της χορηγίας παραμένει για τον πολιτισμό όσο σημαντικός υπήρξε και στην αρχαιότητα;

Η αρχαία Αθήνα ήταν η μοναδική πόλη στην ανθρώπινη ιστορία όπου, πέρα από την άμεση δημοκρατία, υπήρχε ο θεσμός των λειτουργιών, που ήταν υποχρεωτικές για τους 120 ευπορότερους πολίτες από κάθε μια από τις δέκα φυλές. Με τον τρόπο αυτό οι άποροι μπορούσαν να απολαμβάνουν τα αγαθά της ευημερούσας κοινωνίας, χωρίς κοινωνικούς αποκλεισμούς εκπορευόμενους από την άνιση κατανομή του πλούτου στο κοινωνικό σύνολο. 

Ο σύγχρονος θεσμός της χορηγίας εξελίχθηκε κυρίως στην ηπειρωτική Ευρώπη από τους νομικούς οικονομικούς κύκλους του αγγλοσαξονικού δικαίου σε sponsoring (spondere – σπένδειν) για να καλύψει την ανάγκη επίτευξης συμφωνίας για χάρη του κοινωνικού συνόλου. Η χορηγία, με τη σύγχρονη πια έννοια του όρου, έχει ιδιαίτερη σημασία σήμερα στη νεοελληνική κοινωνία των αντιθέσεων και των ανισορροπιών. Η ρήση του Αριστοτέλη στα Πολιτικά του (1330Α, 13) είναι πάντα επίκαιρη: «Ού πολιτείαν γενέσθαι την αρίστην άνευ συμμέτρου χορηγίας». 

Χωρίς τις τακτικές ετήσιες χορηγίες Ιδρυμάτων και εύπορων πολιτών  (κυρίως Ιδρυμα Ι. Φ. Κωστόπουλος, Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, Τμήμα Χορηγιών Εθνικής Τράπεζας, Ιδρυμα Καπετάν Βασίλη και Κάρμεν Κωνσταντακοπούλου, Φωτεινή Λιβανού στη μνήμη του συζύγου της Γεωργίου Π. Λιβανού, Θεόδωρος Μαρτίνος και άλλοι) θα ήταν αδύνατο να προχωρήσει, να λάβει τη σημερινή του μορφή και να τύχει γενικής αποδοχής το έργο της αρχαίας Μεσσήνης. Από το 2015 μάλιστα, που διακόπηκαν, δυστυχώς, τα ευρωπαϊκά προγράμματα χρηματοδότησης έργων πολιτισμού, το έργο της αρχαίας Μεσσήνης συνεχίζεται αποκλειστικά και μόνο χάρη σε χορηγίες. 

- Το Θέατρο, το Στάδιο αλλά και οι δρόμοι της αρχαίας Μεσσήνης φιλοξενούν συναυλίες, εικαστικές εκθέσεις, μέχρι και ανοιχτά μαθήματα γιόγκας. Κάποιες από αυτές τις εκδηλώσεις ξενίζουν ορισμένους. Τι θα τους απαντούσατε; 

Νομίζω ότι το δίλημμα «προστασία ή χρήση» των μνημείων είναι ψευδές, γιατί δεν υφίσταται σύγκρουση αξιών. Η απάντηση πρέπει να είναι: Προστασία και Χρήση. 

Η ελιτίστικη εκδοχή έχει την εξής στρατηγική: σώστε τα μνημεία – κρατήστε μακριά τους ανθρώπους. Οι επισκέπτες ωστόσο δεν μπορεί να μένουν έξω από το φράκτη των αρχαιολογικών χώρων, να βλέπουν από μακριά τα αρχαία θέατρα, να σταματούν στην κλειδωμένη πόρτα των ναών και των μοναστηριών. Είναι αναγκαίο να τους προσφέρεται ανα-ψυχή σε συνδυασμό με γνώση για τα μνημεία και την αξία τους, αναψυχή που να συνάδει με τον χαρακτήρα των μνημείων. 

Οταν τίθεται στις πραγματικές του διαστάσεις το δίλημμα μεταξύ προστασίας και χρήσης, όταν δηλαδή όντως κινδυνεύει το μνημείο, τότε πρέπει οπωσδήποτε να υπερισχύει η προστασία και να λαμβάνονται άμεσα τα κατάλληλα μέτρα στερέωσης και συντήρησης. 

- «Ο πολιτισμός ως μοχλός ανάπτυξης» είναι μια καραμέλα που πολλοί πιπιλίζουν μα ελάχιστοι κατανοούν. Τι θα σήμαινε για την Ελλάδα η άριστη φροντίδα και η πλήρης αξιοποίηση της αρχαίας της κληρονομιάς - και τι σημαίνουν για εσάς αυτοί οι όροι;

Βαρύνουσα στην περίπτωση της Μεσσήνης είναι η κοινωνική διάσταση του μνημειακού συνόλου της, η παιδευτική αξία, η συμβολική και η αναπτυξιακή με δυνατότητες χρήσης και ανταποδοτικής λειτουργίας. Στο κέντρο των στόχων μας, σε σχέση με την έννοια της ορθής λειτουργίας του χώρου, περιλαμβάνεται η κοινωνική διαδραστικότητα, η αμφίρροπη σχέση κοινού και μνημείων. Η αρχαία Μεσσήνη χρήζει ιδιαίτερης μεταχείρισης από την Πολιτεία ως πόλος έλξης επισκεπτών και φυσικά ως μοχλός οικονομικής ανάπτυξης του νομού. 

Οι αρχαιολογικοί χώροι θεωρούνται γενικώς σήμερα παράγοντες ανάπτυξης και δρόμοι που οδηγούν στην τόνωση του δημόσιου ενδιαφέροντος για την πολιτιστική κληρονομιά. Το κεντρικό ζητούμενο είναι να βρεθεί η κατάλληλη διαχειριστική στρατηγική, που θα λαμβάνει υπόψη όλες τις αξίες ενός αρχαιολογικού χώρου (ιστορικές, πολιτιστικές, επιστημονικές, αισθητικές, διδακτικές) και ταυτόχρονα τις οικονομικές του δυνατότητες. 

Η συντήρηση και η αναστήλωση των επί μέρους μνημείων και η ανάπλαση, διαμόρφωση του χώρου στην αρχαία Μεσσήνη έχουν προσφέρει σημαντικές δυνατότητες ανάπτυξης για ολόκληρο το Νομό Μεσσηνίας, ο οποίος φαίνεται να ανακάμπτει οικονομικά τα τελευταία χρόνια χάρη στον τριτογενή τομέα. Αυτά, μέσα στο πνεύμα της αειφόρου ή βιώσιμης ανάπτυξης - η οποία δεν εξαντλεί τους φυσικούς της πόρους, ούτε και αναλώνει τον αναντικατάστατο πολιτισμικό της πλούτο.

- Ποια είναι σήμερα τα βαρίδια που αποτρέπουν ή καθυστερούν τέτοιες εξελίξεις; 

Η μικροπολιτική, το εκλογικό σύστημα, η απουσία αναγνώρισης της μεγάλης οικονομικής αξίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, η τροχοπέδη της διαρκώς διογκούμενης γραφειοκρατίας, η λανθασμένη «καλλικρατική» κατανομή των δήμων και των περιφερειών, η έλλειψη εσόδων εκ μέρους των νέων δήμων, η απουσία μακροπρόθεσμου προγραμματισμού για τα φλέγοντα θέματα κάθε περιφέρειας και δήμου (π.χ. χωματερές, απόβλητα, ανακύκλωση, μόλυνση του περιβάλλοντος, δημόσια υγεία, πυρασφάλεια, πόροι, θέματα πολιτισμού κλπ).  

- Ποιες υποδομές, εντός ή εκτός του αρχαιολογικού χώρου, θεωρείτε αυτή τη στιγμή απολύτως αναγκαίες για την αρχαία Μεσσήνη;

α) Κατασκευή περιφερειακής αγροτικής οδού πέριξ του περιφραγμένου αρχαιολογικού χώρου για λόγους πυρασφάλειας και προστασίας γενικώς. β) Αμεση βελτίωση του υπάρχοντος ανεπαρκούς και λίαν επικίνδυνου οδικού δικτύου Μεσσήνης (νέας) – Λάμπαινας – Αρσινόης – Αρχαίας Μεσσήνης. γ) Κατασκευή παρακαμπτήριας οδικής αρτηρίας από κατάλληλο σημείο της νέας εθνικής οδού Αθήνας - Καλαμάτας, η οποία θα οδηγεί απευθείας στην αρχαία Μεσσήνη. Η υφιστάμενη κατάσταση είναι επιεικώς απαράδεκτη: Ο ερχόμενος εξ Αθηνών επισκέπτης χάνει τον δρόμο και τον προσανατολισμό του κατευθυνόμενος προς Καλαμάτα, παραπλανάται από τις πινακίδες έως ότου καταλήξει στο χώρο του αεροδρομίου και κατευθυνθεί ενδεχομένως προς Λάμπαινα, ερωτώντας καθ’ οδόν τους ντόπιους. 

Η απουσία χώρων στάθμευσης εγγύς του αρχαιολογικού χώρου στην περιοχή του χωριού Μαυρομμάτι είναι επίσης τραγική. Ενα από τα πλέον παράδοξα είναι ακόμη το γεγονός ότι δεν υφίσταται, έστω κατά την τουριστική περίοδο, λεωφορειακή σύνδεση από Καλαμάτα προς αρχαία Μεσσήνη, για όσους δεν διαθέτουν ιδιωτικό αυτοκίνητο. Εντός του αρχαιολογικού χώρου απαιτείται, τέλος, η κατασκευή δεύτερου οικήματος με τουαλέτες και αναψυκτήριο στην περιοχή του Σταδίου-Γυμνασίου.

- Σας ικανοποιεί η επισκεψιμότητα του χώρου; Ποιες είναι οι εντυπώσεις αφενός των ξένων, αλλά και των ντόπιων που έρχονται στην αρχαία Μεσσήνη για πρώτη φορά;

Είμαι απόλυτα ικανοποιημένος από την προοδευτικά αυξανόμενη επισκεψιμότητα της αρχαίας Μεσσήνης. Εχει ξεπεράσει και τις πλέον αισιόδοξες προσδοκίες. Οι εντυπώσεις ξένων και ντόπιων επισκεπτών, όπως αποτυπώνονται τόσο προφορικά όσο και γραπτά στο βιβλίο των επισκεπτών του χώρου, είναι άκρως εγκωμιαστικές και ενθουσιώδεις, ορισμένες μάλιστα και συγκινητικές. 

Με ανησυχεί ωστόσο η αριθμητική ανεπάρκεια του μόνιμου φυλακτικού και εργατικού προσωπικού, η απουσία σύγχρονου οδικού δικτύου και χώρων στάθμευσης, η παραπλανητική οδική σήμανση, η αμέλεια καθαρισμών από τα ξερά χόρτα και τα σκουπίδια στα κράσπεδα των δρόμων, η αντιαισθητική και απαράδεκτη για έναν αρχαιολογικό χώρο εναέρια όδευση των δικτύων φωτισμού και τηλεπικοινωνιών, η απουσία βιολογικού καθαρισμού των οικιστικών απόβλητων, η μη πιστή τήρηση των στοιχειωδών κανόνων δόμησης που επιβάλλει η αρχαιολογική υπηρεσία στον εντός του χώρου οικισμό, και η μη εισέτι εφαρμογή πολεοδομικού σχεδίου στους οικισμούς Αρσινόη και Μαυρομμάτι, που αποτελεί προϋπόθεση για την κήρυξη του αρχαιολογικού χώρου της αρχαίας Μεσσήνης ως μνημείου παγκόσμιας κληρονομιάς, όπως έχει ήδη προταθεί εδώ και τρία χρόνια από το υπουργείο Πολιτισμού.  

- Η Μεσσήνη μοιάζει να σας χάρισε μια δεύτερη, ασυγκράτητη και οραματική νεότητα, την οποία και της αφιερώσατε. Σας έδωσε το ωραίο ταξίδι. Τι άλλο έχει να σας δώσει πια; 

Ναι, είναι γεγονός ότι στην αρχαία Μεσσήνη οφείλω, όπως εύστοχα σημειώνετε, το ωραίο ταξίδι, την ωριμότητα, τη χαρά της δημιουργίας και της συνεχούς εργασίας, σωματικής και πνευματικής. Η ενασχόληση αυτή είναι για μένα έργο ζωής και τρόπος ζωής. Με συγκινεί το γεγονός ότι ο κόσμος ικανοποιείται από τη θέαση του χώρου και επιδοκιμάζει την προσπάθεια. Η αλήθεια πάντως είναι ότι δεν περιμένω (ούτε και περίμενα ποτέ) να προσφέρει σε μένα κάτι περισσότερο ο αρχαιολογικός χώρος. Αισθάνομαι, αντίθετα, ότι εγώ έχω και οφείλω να του προσφέρω ακόμη. Κάθε καινούρια μέρα την αισθάνομαι ως μια νέα αρχή. 

- Γνωρίζω ότι σας προβληματίζει η διάδοχη κατάσταση – άλλωστε στην Ελλάδα υπάρχει πάντοτε ένα πρόβλημα συνέχειας. Τι εύχεστε για τη Μεσσήνη όταν θα φύγει απ’ τα δικά σας χέρια; 

Τον διάδοχό μου για τη συνέχιση της έρευνας θα τον ορίσει, εάν και όταν το θεωρήσει αναγκαίο μετά τη δική μου νομοτελειακή «αναχώρηση», η Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, η οποία κατέχει αποκλειστικά αυτό το δικαίωμα από το 1875, την πρώτη αρχαιολογική έρευνα από τον Θεμιστοκλή Σοφούλη στην αρχαία Μεσσήνη. 

Την υποχρέωση, εντούτοις, της ομαλής λειτουργίας και της συντήρησης του αρχαιολογικού χώρου και του Μουσείου (που έχουν παραχωρηθεί επισήμως από την Εταιρεία στο κράτος ήδη το 1999) την έχει αποκλειστικά το υπουργείο Πολιτισμού διά της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας που εισπράττει καθημερινά και θα εισπράττει εσαεί για λογαριασμό του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων τα έσοδα από τα εισιτήρια, τα όποια πωλητέα είδη και τη μίσθωση του αναψυκτηρίου. Η Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, την οποία εκπροσωπώ, δεν έχει κανένα οικονομικό όφελος από τη λειτουργία αυτού του χώρου. Οπως υπογραμμίσαμε και παραπάνω, το κράτος έχει την υποχρέωση να ενισχύσει με κάθε τρόπο τον δικό του φορέα προστασίας (τις τοπικές ΕΦΑ), να τον αξιοποιήσει, να του προσφέρει τη δυνατότητα να συνεχίζει να εκτελεί αξιοπρεπώς και ανεπηρέαστα το έργο του στην αρχαία Μεσσήνη και στα λοιπά μνημεία του νομού.