Χρειάζεται ερεθίσματα για να συνδιαλλαγεί με το χώρο και φυσικά τον τόπο, κι ένας δημιουργικός σύνδεσμος για την επίτευξη αυτού του σκοπού είναι η τέχνη. Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας πρωτοπορεί σε αυτό τον τομέα διοργανώνοντας ή συνδιοργανώνοντας από το 2015 εκθέσεις γλυπτικής και κεραμικής σε ιστορικά μνημεία όπως το οχυρό συγκρότημα των Μούρτζινων – Τρουπάκηδων στην παλιά Καρδαμύλη και η εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στο Νιόκαστρο της Πύλου, αλλά και με την αρωγή της στον καθηγητή Πέτρο Θέμελη, στην έκθεση “Ζογγολόπουλου – Χουλιαρά: Μεσσάνα”, στην αρχαία Μεσσήνη.

Η διευθύντρια της Εφορείας δρ. Ευαγγελία Μηλίτση-Κεχαγιά και το προσωπικό της υπηρεσίας τολμούν, λοιπόν, και... μας προκαλούν με τις φρέσκες ιδέες και προτάσεις τους να έρθουμε σε συνομιλία με το παρελθόν, μέσα από τη μοντέρνα τέχνη. Η Ευ. Μηλίτση μιλώντας μάλιστα στην “Ε” για το άνοιγμα αυτό στις εικαστικές τέχνες και τη διοργάνωση εκθέσεων σε επιλεγμένους χώρους, μας εξηγεί και πώς επιλέχθηκε το μνημείο της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στο Νιόκαστρο της Πύλου για να φιλοξενήσει την έκθεση κεραμικής με δημιουργίες της εικαστικού Βούλας Γουνελά, που ξεσήκωσε αντιδράσεις.  

Η ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΟΜΑΔΑ "ΚΕΡΑΜΕΩΝ ΙΧΝΗ"

Οταν ο Ηλίας Χριστόπουλος από την Ομάδα "Κεραμέων Ιχνη" προσέγγισε την κ. Μηλίτση για να κάνουν φέτος μια ακόμα έκθεση, παρουσιάζοντας στο κοινό τη δουλειά της αναγνωρισμένης κεραμίστριας Β. Γουνελά, είχε προηγηθεί η έκθεση “Επιρροές” το 2015, στους χώρους του ελαιοτριβείου, στο οχυρό των Μούρτζινων, και πέρυσι, οι “Μικρογραφίες”. Το συγκεκριμένο οχυρό συγκρότημα είναι ένας οργανωμένος αρχαιολογικός χώρος, που μετά τη συνολική του αποκατάσταση θεωρείται ιδανικό για να κάνει κανείς τέτοιες εκδηλώσεις. «Εχει τους κατάλληλους χώρους για να μπορεί η σύγχρονη τέχνη να έρθει σε μια συνομιλία με το παρελθόν και να προκύψουν καινούργια και φρέσκα πράγματα», αναφέρει η διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων. Και προσθέτει πως αυτές οι διοργανώσεις «είναι και μια αφορμή για τους επισκέπτες, αλλά και για τους κατοίκους της περιοχής, να πηγαίνουν και να ξαναπηγαίνουν στους αρχαιολογικούς χώρους και να μην τους αντιμετωπίζουν ως μια επίσκεψη σε ένα μουσείο, που είναι μια πιο "αφυδατωμένη" ενέργεια κάποιες φορές».

Η ΤΕΧΝΗ ΩΣ ΝΕΑ “ΠΝΟΗ” ΣΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ

 Στη Μεσσηνία, πολλά ιστορικά μνημεία που είχαν εγκαταλειφθεί στη φθορά του χρόνου αποκαταστάθηκαν τα τελευταία χρόνια από την Εφορεία Αρχαιοτήτων, με χρήματα από το ΕΣΠΑ. Σε αυτά λοιπόν τα μνημεία «θέλουμε να δώσουμε ζωή και πνοή, και να τα συνδέσουμε με το σύγχρονο γίγνεσθαι: αυτός είναι ένας στόχος που τον έχουμε βάλει εδώ και χρόνια ως υπηρεσία κι έχουμε κάνει διάφορες εκδηλώσεις στην Καλαμάτα και σε διάφορα σημεία», αναφέρει η διευθύντρια της Εφορείας. Και επειδή οι χώροι του οχυρού συγκροτήματος των Μούρτζινων είναι ιδανικοί για κάτι τέτοιο -ο χώρος του ελαιοτριβείου είναι ένας επιμήκης, ενιαίος, και ενδείκνυται ακριβώς για τέτοιες εκδηλώσεις-, συχνά επιλέγεται για την διοργάνωση εκθέσεων ή διαλέξεων και ομιλιών, ακόμα και συνεδρίων.

Σκέψεις βέβαια υπάρχουν από την υπηρεσία και για την αξιοποίηση περισσότερων απομακρυσμένων μνημείων, που δεν είναι τόσο γνωστά στο ευρύ κοινό, ώστε να είναι και μια αφορμή για να τα επισκεφτεί κανείς. Ομως αυτό δεν είναι μια απλή απόφαση - και μπορεί να «θέλουμε να κάνουμε εκθέσεις σύγχρονης τέχνης, αλλά να έχουν μια συνάφεια με τους χώρους, να έχουν ένα κοινό θέμα, μια κοινή αφετηρία, έναν προβληματισμό· δεν είναι οι αρχαιολογικοί χώροι και τα μουσεία γκαλερί, δεν παίζουν το ρόλο της γκαλερί, πρέπει κάτι να έχουν να πουν σε σχέση με το ίδιο το μνημείο», τονίζει η κ. Μηλίτση.

ΟΙ ΕΚΘΕΣΕΙΣ

• “ΕΠΙΡΡΟΕΣ” (2015)

Οταν ξεκίνησε η συνεργασία της Εφορείας Αρχαιοτήτων με την Ομάδα "Κεραμέων Ιχνη" έγινε η έκθεση “Επιρροές”, το 2015, «με θέμα τη σύγχρονη εφυαλωμένη κεραμική -που είναι όμως επηρεασμένη από τη βυζαντινή εφυαλωμένη κεραμική- και τη συνομιλία που μπορεί να κάνει αυτή η τεχνική με την σημερινή τέχνη, η οποία είχε πολύ μεγάλη διάδοση στην βυζαντινή περίοδο», περιγράφει η Ευ. Μηλίτση.

Η έκθεση έγινε στο οχυρό συγκρότημα των Μούρτζινων όπου εξέθεσαν τα έργα τους περίπου 20 από τους πιο καταξιωμένους Ελληνες σύγχρονους κεραμίστες. Παράλληλα, έγιναν ομιλίες για την εφυαλωμένη βυζαντινή κεραμική από αρχαιολόγους της υπηρεσίας ενώ στήθηκε και ένα βιωματικό εργαστήρι παραγωγής εφυαλωμένων κεραμικών πλακιδίων.

• “ΜΙΚΡΟΓΡΑΦΙΕΣ” (2017)

Η δεύτερη συνεργασία, δύο χρόνια μετά, με την Ομάδα "Κεραμέων Ιχνη" έγινε με τον κεραμίστα Ηλία Χριστόπουλο και την εικαστικό Μαριάμ Τσακιριάν (που ζει στη Λαγκάδα της Μάνης), με θέμα “Μικρογραφίες”, πάλι σε μια συνομιλία με το χώρο του οχυρού συγκροτήματος στην παλιά Καρδαμύλη.

Ηταν μια έκθεση εικαστικής τέχνης και επιλέχθηκε και πάλι ο ίδιος χώρος επειδή «η κλίμακά του είναι περιορισμένη, το τείχος του και ο πύργος δεν έχουν τις μεγάλες κλίμακες των παλαιότερων φρουρίων (μεσαιωνικών, βυζαντινών και φράγκικων) και η όλη λογική της έκθεσης ήταν η προσέγγιση του χώρου μέσα από μια μικρή κλίμακα αντικειμένων: μικρά έργα ζωγραφικής και κάποιες αναφορές σε σχέση με τα υλικά του οχυρού - μια σημαντική και αυτή έκθεση κατά τη γνώμη μου, που διήρκεσε και αυτή όλη τη θερινή περίοδο», λέει η διευθύντρια της Εφορείας.

• ΟΙ ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΓΟΥΝΕΛΑ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ (2018)

Η φετινή πρόταση ήταν η διοργάνωση μιας έκθεσης κεραμικής με έργα της σημαντικής Ελληνίδας εικαστικού Βούλας Γουνελά. Συζητώντας για το πού θα γίνει η έκθεση, η Ομάδα "Κεραμέων Ιχνη" και η Εφορεία Αρχαιοτήτων, με την ιδιαίτερη ματιά και της ίδιας της κεραμίστριας, κατέληξαν σε δυο σημαντικά μνημεία της Μεσσηνίας: στο οχυρό συγκρότημα των Τρουπάκηδων – Μούρτζινων στη Παλαιά Καρδαμύλη, όπου διήρκεσε μέχρι τις 20 Ιουλίου, και στην εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στο Νιόκαστρο της Πύλου, όπου η έκθεση εγκαινιάστηκε το Σάββατο 11 Αυγούστου. Η έκθεση στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος στο Νιόκαστρο διοργανώθηκε με κάθε καλή πρόθεση και κάθε άλλο παρά αναμενόμενη ήταν η απαίτηση για την απομάκρυνσή της από το μνημείο. Τα έργα, άλλωστε, «δεν έχουν οποιαδήποτε προκλητική προέκταση, οποιαδήποτε πρόκληση, είναι αρχέγονα, λιτά, αφαιρετικά και μινιμαλιστικά», λέει η Ευ. Μηλίτση.

Παρ' όλες τις αντιδράσεις που προέκυψαν λοιπόν, η Ευαγγελία Μηλίτση πιστεύει ότι «η έκθεση τιμά το μνημείο, δεν προσβάλλει την ιερότητα του χώρου - την σέβεται απόλυτα και αναδεικνύει ένα από τα βασικά δομικά υλικά του ναού, που ως γνωστόν χτίστηκε αρχικά ως οθωμανικό τέμενος, μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία καθολικού δόγματος και στη συνέχεια έγινε ορθόδοξος ναός».

Η πλίνθος, ένα από τα βασικά οικοδομικά υλικά του μνημείου και το βασικό υλικό των εκθεμάτων, ο ψημένος πηλός, «θεωρήσαμε και εγώ και οι συνεργάτες μου ότι όχι μόνο δεν προσβάλλει, αλλά αναδεικνύει έτι περαιτέρω αυτό το χώρο και τον βάζει σε μια διαδικασία συνομιλίας αρχαίου και σύγχρονου υλικού», προσθέτει.

Ομως, «εφόσον υπήρξε αντίδραση είναι απολύτως σεβαστή και λαμβάνεται υπόψη πολύ σοβαρά και για τις μετέπειτα κινήσεις της Εφορείας, σε σχέση με ποιους χώρους θα επιλέγει για να κάνει τέτοιες δράσεις - γιατί η Εφορεία θα συνεχίσει να κάνει τέτοιες δράσεις· στη λογική μας και τους βασικούς στόχους της υπηρεσίας είναι η συνεργασία με σύγχρονους καλλιτέχνες», σημειώνει η διευθύντριά της και προσθέτει για την έκθεση στο Νιόκαστρο πως «απλώς, σε σχέση με τη διάρκειά της, θα δούμε αν θα υπάρξει κάποια τροποποίηση».

• “ΟΧΥΡΟ” (2018)

Στο μεταξύ, μέχρι τις 31 Οκτωβρίου, στο οχυρό συγκρότημα των Μούρτζινων στην παλιά Καρδαμύλη εξελίσσεται η έκθεση “Οχυρό”, μια πρόταση στην Εφορεία Αρχαιοτήτων από τον Μεσσήνιο εικαστικό – επιμελητή Θεόδωρο Ζαφειρόπουλο. Στους χώρους του οχυρού εκτίθενται έργα αρχιτεκτόνων, καθηγητών του Μετσόβιου Πολυτεχνείου και καθηγητών των Σχολών Καλών Τεχνών, «με κυρίαρχο θέμα την ιστορική γενεαλογία του οικισμού και την ερμηνεία της λέξης οχυρό και πώς αυτή μπορεί να μεταπλαστεί και να μεταφραστεί σε εικαστικά έργα, που αυτό ομολογώ ήταν προκλητικό και ωραίο», μας λέει η κ. Μηλίτση.

Τα έργα, όπως μας μεταφέρει η ίδια, είναι «σαν να απλώθηκαν σε διάφορα σημεία του χώρου, να ενεργοποιήθηκαν μαγικά και ο επισκέπτης, προσεγγίζοντας το οχυρό συγκρότημα, εκτός από το ίδιο το μνημείο, συνομιλεί με διάφορους τρόπους και με τα επί μέρους σημεία του, μέσα από βίντεο και ηχητικές εγκαταστάσεις».

Η έκθεση “Οχυρό” προσεγγίζει τον θεατή με έναν πολυδιάστατο τρόπο, δίνοντας “μια καταπληκτική δυναμική στο χώρο: «Ο χώρος συνομιλεί απολύτως με τα έργα - και νομίζω ότι αυτό το προσλαμβάνει πολύ έντονα ο επισκέπτης, σε κάθε στροφή, σε κάθε επίπεδο και σημείο· σου προκαλεί μια έκπληξη αυτός ο προβληματισμός που θέτει κάθε φορά ή που θέλει να πει το κάθε ένα έργο τέχνης», λέει η Ευ. Μηλίτση.

Η ίδια προσθέτει ότι τα έργα συνομιλούν με τα υλικά, με την έννοια της άμυνας, της προστασίας και της ασφάλειας που παρέχει ένα οχυρό: «Πώς αυτή η ασφάλεια μπορεί να μεταφραστεί στη σύγχρονη ζωή και πόσο ευπρόσβλητοι ή εκτεθειμένοι είμαστε σε κινδύνους. Μια σπουδαία έκθεση που αξίζει τον κόπο να την επισκεφτεί ο κόσμος».

ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑ

Οι άνθρωποι της Εφορείας Αρχαιοτήτων δεν σταματούν να σχεδιάζουν και για το μέλλον. «Σχεδιάζουμε πολλά, δεν καταφέρνουμε να τα κάνουμε όλα», λέει η διευθύντρια της υπηρεσίας, η οποία μας εκμυστηρεύεται ότι σχεδιάζουν μια σημαντική έκθεση για την επόμενη χρονιά στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μεσσηνίας, αλλά «θα ανακοινωθεί όταν καταλήξουμε στη μορφή της και βρεθεί και η χρηματοδότηση - το θέμα το έχουμε», λέει.

Παράλληλα «συζητάμε και για άλλες εκθέσεις και μια έκθεση με φωτογραφίες από το Αγιο Ορος, που μπορεί και σε συνεργασία με την Ιερά Μητρόπολη Μεσσηνίας να συζητήσουμε σε ποιους χώρους μπορεί να αξιοποιηθεί», προσθέτει.

Επίσης, «υπάρχουν πολλοί καλλιτέχνες που μας έχουν προσεγγίσει για την επόμενη χρονιά, για το οχυρό συγκρότημα των Μούρτζινων». 

ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

Η σύγχρονη τέχνη, και η τέχνη γενικότερα, θα πρέπει «να μας ενώνει σε ένα κοινό μέτωπο, όχι να είναι αιτία αντιπαραθέσεων», σημειώνει η κ. Μηλίτση δίνοντας το δικό της μήνυμα για τις προθέσεις της υπηρεσίας.

Βέβαια, ιστορικά η τέχνη υπήρξε και αιτία αντιπαραθέσεων, όπως συμπληρώνει - θεωρεί όμως ότι «αξίζει τον κόπο να δίνουμε την ευκαιρία στο διάλογο, και στο διάλογο με τους αρχαιολογικούς χώρους, μέσα από τα έργα τέχνης». Δηλαδή, εξηγεί, «εμείς οι σύγχρονοι επισκέπτες ίσως δεν πρέπει να αρκούμαστε απλώς στην ιστορική πληροφορία και την εμπειρία που παίρνει κανείς περιηγούμενος σε έναν αρχαιολογικό χώρο – που ναι μεν είναι το αρχικό και το βασικό στοιχείο, αλλά η ενεργοποίηση των αρχαιολογικών χώρων προς την κατεύθυνση της συνομιλίας τους με την σύγχρονη τέχνη θεωρώ ότι θα αρχίσει να κερδίζει έδαφος τα επόμενα χρόνια, και το βλέπουμε αυτό σε όλη την Ελλάδα».