Η αναλυτική παρουσίαση που έκανε η Ευαγγελία Μηλίτση-Κεχαγιά έχει ως εξής:
«Η 26η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων είναι υπηρεσία του υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητισμού, με αρμοδιότητα στα βυζαντινά μνημεία του Νομού Μεσσηνίας. Σκοπός της είναι η προστασία, έρευνα, αποκατάσταση, συντήρηση και ανάδειξη των βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων και αρχαιολογικών χώρων του νομού. Μέχρι το 2004, αρμόδια υπηρεσία για τα μεσσηνιακά μνημεία ήταν η 5η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων με έδρα τη Σπάρτη, ενώ μετά τον καταστρεπτικό σεισμό του 1986, είχε συσταθεί το κλιμάκιο Καλαμάτας, ως τμήμα της 5ης Εφορείας, προκειμένου να αντιμετωπιστούν άμεσα οι ζημιές που είχε προκαλέσει ο σεισμός στα μνημεία. Για τις υποδειγματικές αναστηλώσεις μνημείων στην πόλη της Καλαμάτας είχε μάλιστα βραβευθεί με τιμητική διάκριση από την Europa Nostra. Ο πλούτος της Μεσσηνίας σε πολύ σημαντικά βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία οδήγησε τελικά στην ίδρυση της 26ης Εφορείας με έδρα την Καλαμάτα, που από το 2004 μέχρι σήμερα έχει να επιδείξει ένα τεράστιο έργο σε εργασίες στερέωσης, αναστήλωσης και ανάδειξης μνημείων. Η υλοποίηση του έργου αυτού οφείλεται τόσο στις υποδομές σε ανθρώπινο δυναμικό, εξοπλισμό και τεχνογνωσία που κληρονόμησε η Εφορεία από το κλιμάκιο της 5ης ΕΒΑ, στο οποίο ήταν επικεφαλής ο αείμνηστος αρχαιολόγος Καλλίμαχος Αντωνάκος, όσο και στις προσπάθειες του συνόλου των υπαλλήλων της, υπό την διαδοχική καθοδήγηση της αναπληρώτριας προϊσταμένης Βιργινίας Αλμπάνη μέχρι το 2004 και των άξιων προϊσταμένων της, Ευγενίας Γερούση για την περίοδο 2004-2006 και Ευγενίας Χαλκιά για την περίοδο 2007-2010. Το προσωπικό της Εφορείας σήμερα αριθμεί 95 μόνιμους και αορίστου χρόνου υπαλλήλους διαφόρων ειδικοτήτων, στους οποίους την τελευταία διετία έχουν προστεθεί και 55 υπάλληλοι με σύμβαση ορισμένου χρόνου, κυρίως αρχαιολόγοι, μηχανικοί και εργατοτεχνίτες, που προσελήφθησαν για την υλοποίηση των έργων του ΕΣΠΑ.
Κατά τα έτη 2011-2012, μετά την ανάληψη της διεύθυνσης της Εφορείας από την γράφουσα, υλοποιήθηκαν με αυτεπιστασία έργα στερέωσης και αποκατάστασης μνημείων, στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ και του επιχειρησιακού σχεδίου της Γενικής Γραμματείας Πολιτισμού. Ηδη από το 2009, μετά από αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης μνημείων της Μεσσηνίας εκπονήθηκαν και εγκρίθηκαν έγκαιρα μελέτες για όσα αντιμετώπιζαν σοβαρά προβλήματα. Αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας ήταν η ένταξη 8 έργων στο ΕΣΠΑ με συνολικό προϋπολογισμό που προσεγγίζει τα 3 εκ. ευρώ.
ΑΝΔΡΟΜΟΝΑΣΤΗΡΟ
Το σημαντικότερο έργο της Εφορείας είναι η αποκατάσταση της Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, του γνωστού Ανδρομονάστηρου, που βρίσκεται δίπλα στον οικισμό των Πετραλώνων, σε μικρή απόσταση από την Αρχαία Μεσσήνη. Πρόκειται για το σπουδαιότερο μοναστηριακό συγκρότημα της Μεσσηνίας, που λόγω της πολυετούς εγκατάλειψης διατηρεί πλήθος αυθεντικών στοιχείων, πολύτιμων για τη μελέτη της εξέλιξης της μοναστηριακής αρχιτεκτονικής στον ελλαδικό χώρο. Περιλαμβάνει το καθολικό του 13ου αι., τον πύργο και την τριώροφη τράπεζα βορείως του καθολικού, τη δυτική πτέρυγα κελιών και το ΝΔ πύργο του 18ου αι. και το συγκρότημα του διαβατικού της πύλης. Το καθολικό της μονής, σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο της παραλλαγής των ημισύνθετων τετρακιόνιων, διασώζει αποσπασματικά μαρμαροθετημένο δάπεδο, τμήματα του αρχικού μαρμάρινου τέμπλου εντοιχισμένα στο μεταγενέστερο κτιστό και τοιχογραφίες διαφόρων φάσεων, οι αρχαιότερες εκ των οποίων ανάγονται στον 13ο αι.
Η 26η Εφορεία αξιοποιώντας τη μελέτη αναστήλωσης του μνημείου, που ολοκληρώθηκε το 2009 με μέριμνα της τότε Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Μεσσηνίας, ενέταξε στο ΕΣΠΑ τμήμα της μελέτης, προϋπολογισμού 700.000 ευρώ, που αφορά στην αποκατάσταση της στέγης του καθολικού και στην αναστήλωση του βόρειου πύργου και της τράπεζας. Επιπλέον, αυτή την περίοδο βρίσκεται σε τελικό στάδιο αξιολόγησης η ένταξη στο ΕΣΠΑ ενός δεύτερου έργου στο Ανδρομονάστηρο: η αποκατάσταση του ΝΔ πύργου, της δυτικής πτέρυγας κελιών και του διαβατικού της εισόδου, προϋπολογισμού 1.200.000 ευρώ. Εχουν πραγματοποιηθεί οι στερεωτικές εργασίες, οι ανακτίσεις, τα αρμολογήματα και η τοποθέτηση της ξύλινη στέγης στην τράπεζα και τον πύργο. Παράλληλα έχει ξεκινήσει και η αποκατάσταση της στέγης του καθολικού, στην οποία ολοκληρώθηκε η αποκεράμωση. Κατά τη διάρκεια της υλοποίησης του έργου αποκαλύφθηκαν σημαντικά στοιχεία που φωτίζουν την σύνθετη οικοδομική ιστορία της τριώροφης τράπεζας, η οποία γνώρισε τρεις κύριες οικοδομικές φάσεις. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο είναι η αποκάλυψη της δίρριχτης στέγης από μεγάλες κεραμίδες του αρχικού βυζαντινού κτίσματος, που ήταν καθώς φαίνεται διώροφο.
ΑΛΑΓΟΝΙΑ
Το επόμενο έργο, ενταγμένο στο ΕΣΠΑ, είναι η αποκατάσταση του Αγίου Νικολάου στη Μεσορούγα Αλαγονίας. Ο ναός, ελεύθερος σταυρός με τρούλο, χρονολογείται στις αρχές του 14ου αι. Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος και τα μορφολογικά στοιχεία του αρχικού τρούλου, συνδέουν το κτίσμα με την αρχιτεκτονική παράδοση του Δεσποτάτου του Μορέως. Κατά το β΄ μισό του 17ου αι. ο τρούλος και το ιερό ανακαινίστηκαν και φιλοτεχνήθηκαν οι σωζόμενες τοιχογραφίες. Το 1836 έγιναν επεμβάσεις στο δυτικό σταυρικό σκέλος και στα ανοίγματα του μνημείου. Στο πλαίσιο του έργου, προϋπολογισμού 270.000 ευρώ, έχουν πραγματοποιηθεί αποστραγγιστικά έργα, η στεγανοποίηση των θόλων, οι λιθοσυρραφές, η τοποθέτηση δύο ελκυστήρων, τα αρμολογήματα, τα ενέματα και η εξυγίανση του θόλου του τρούλου, ενώ σε εξέλιξη βρίσκεται η συντήρηση των τοιχογραφιών.
Στην περιοχή της Μεσσηνιακής Μάνης υλοποιούνται δύο έργα ενταγμένα στο ΕΣΠΑ: η αποκατάσταση της Αγίας Σοφίας Λαγκάδας και η συντήρηση των τοιχογραφιών και του γλυπτού διακόσμου του Αγίου Νικολάου στο Καμπινάρι Πλάτσας.
Στην Αγία Σοφία, κοιμητηριακή εκκλησία της Λαγκάδας, αναγνωρίζονται τρεις κύριες οικοδομικές φάσεις. Από την αρχική, που ανάγεται στα τέλη του 13ου αι., σώζεται το δυτικό τμήμα του ναού, το οποίο ανήκει σε μια σπάνια παραλλαγή μονόχωρων εκκλησιών, όπου η κάλυψη πραγματοποιείται με φουρνικά. Στην ίδια φάση ανήκει και το δίλοβο κωδωνοστάσιο, ένα από τα εντυπωσιακότερα σωζόμενα ανάλογα παραδείγματα. Στο δυτικό τμήμα σώζονται λείψανα των αρχικών τοιχογραφιών του πρώτου μισού του 14ου αι.
Στο πλαίσιο του έργου, προϋπολογισμού 150.000 ευρώ, έχουν ολοκληρωθεί αποστραγγιστικές εργασίες, η στερέωση των τοιχογραφιών, η ανάκτιση της ανατολικής καμάρας, τα αρμολογήματα και επιχρίσματα εσωτερικά και η αποκατάσταση της στέγης. Πρόσφατα εγκρίθηκε μελέτη διαμόρφωσης του περιβάλλοντος χώρου και η αύξηση του προϋπολογισμού κατά 50.000 ευρώ.
Ο ναός του Αγίου Νικολάου στο Καμπινάρι, τρίκλιτη τρουλαία βασιλική, γνώρισε δύο κύριες οικοδομικές φάσεις, εκ των οποίων η πρώτη ανάγεται μάλλον στον 9ο αι., ενώ η δεύτερη συνδέεται με τον τζαούση του δρόγγου των Μελιγκών, Κωνσταντίνο Σπάνη και χρονολογείται ακριβώς βάσει επιγραφής στο έτος 1337/38. Στο εσωτερικό σώζονται τοιχογραφίες που χρονολογούνται από τον 14ο αι. έως και τα μεταβυζαντινά χρόνια. Πρόκειται για εξαιρετικής ποιότητας σύνολο, μοναδικό για τα δεδομένα της Μάνης. Ο γλυπτός διάκοσμος περιλαμβάνει μαρμάρινα μέλη από δύο τουλάχιστον μεσοβυζαντινά τέμπλα, που έχουν χρησιμοποιηθεί στα κτιστά τέμπλα του ναού, μάλλον τον 16ο αι. Οι εργασίες, προϋπολογισμού 330.000 ευρώ, αφορούν κυρίως στη συντήρηση των τοιχογραφιών και περιλαμβάνουν τμηματική ανακεράμωση της στέγης, διάνοιξη τοιχισμένων ανοιγμάτων και αποστραγγιστικά έργα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αρχική μορφή του τρούλου που αποκαλύφθηκε μετά την καθαίρεση των επιχρισμάτων από τις εξωτερικές του επιφάνειες. Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών στερέωσης του τυμπάνου θα αποκατασταθεί το αρχικό καμπυλόγραμμο γείσο του τρούλου, που είχε αλλοιωθεί κατά τη διάρκεια επισκευών της δεκαετίας του 1950.
ΑΝΔΡΟΥΣΑ
Το έτος 2011 εντάχθηκαν τρία ακόμη μνημεία στο ΕΣΠΑ, στα οποία οι εργασίες ξεκίνησαν το 2012. Το Κάστρο της Ανδρούσας, ένα από τα σημαντικότερα οχυρωματικά σύνολα της Φραγκοκρατίας στη Μεσσηνία, κτίστηκε πιθανώς στα μέσα του 13ου αι. και αναφέρεται σε κείμενα της περιόδου του Πριγκιπάτου της Αχαΐας ως έδρα καπιτάνου της Καστελανίας της Καλαμάτας. Από τον τραπεζιόσχημο περίβολο διατηρείται σε καλύτερη κατάσταση το τείχος της ανατολικής και της βόρειας πλευράς. Μεγαλύτερες καταστροφές έχει υποστεί η οχύρωση στη νότια πλευρά, ενώ από το δυτικό οχυρωματικό περίβολο σώζεται σήμερα ένα μικρό τμήμα.
Η 26η Εφορεία, αξιοποιώντας την μελέτη αναστήλωσης του κάστρου που είχε εκπονηθεί με μέριμνα του τότε δημάρχου της ιστορικής κωμόπολης, Αριστομένη Παπαδόπουλου, ενέταξε στο ΕΣΠΑ την αποκατάσταση του ανατολικού τμήματος των τειχών, προϋπολογισμού 500.000 ευρώ. Εχουν πραγματοποιηθεί καθαρισμοί των τειχών και έχουν αφαιρεθεί οι επιχώσεις στην ανατολική πύλη, στο ΝΑ πύργο και στο νότιο τείχος. Στην ανατολική πύλη αποκαλύφθηκαν στοιχεία που διευκρινίζουν την αρχική της μορφή, ενώ σε επαφή με το νότιο τείχος διερευνήθηκε ανασκαφικά μεγάλη ημικυκλική αψίδα, προφανώς από ένα ναό που βρισκόταν στο σημείο αυτό. Αμεσα δρομολογείται η ένταξη στο ΕΣΠΑ και ενός δεύτερου υποέργου στο Κάστρο της Ανδρούσας: η αποκατάσταση του ΒΔ πύργου, που αντιμετωπίζει πολύ σοβαρά στατικά προβλήματα.
Ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής Σαμαρίνας, το ωραιότερο βυζαντινό μνημείο της Μεσσηνίας, αντιπροσωπευτικό δείγμα της λεγόμενης Ελλαδικής Σχολής. Πρόκειται για σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο ναό του 12ου αιώνα, της παραλλαγής του απλού δικιόνιου. Εσωτερικά σώζονται τοιχογραφίες του 12ου αι., από τα σημαντικότερα υστεροκομνήνεια σύνολα του ελλαδικού χώρου. Το αναστηλωμένο πριν από αρκετές δεκαετίες τέμπλο του ναού συνιστά ένα από τα πιο αξιόλογα δείγματα μαρμαρογλυπτικής του τέλους του 12ου αι., έργο ενός φημισμένου εργαστηρίου που έχει πάρει το όνομά του από την εκκλησία της Σαμαρίνας. Το έργο, προϋπολογισμού 170.000 ευρώ, αφορά στη συντήρηση του τοιχογραφικού διακόσμου και σε εργασίες αποκατάστασης της στέγης και αντικατάστασης των σιδερένιων θυρών με ξύλινες. Οι εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών βρίσκονται σε εξέλιξη, ενώ πρόσφατα ολοκληρώθηκε η επικεράμωση του τρούλου.
Ο σταυρεπίστεγος ναός της Ανάληψης στα Φιλιατρά χρονολογείται στον 13ο αι. και αντιμετώπιζε πολύ σοβαρά στατικά προβλήματα. Στο εσωτερικό διακρίνονται πολύ φθαρμένα δυο τουλάχιστον στρώματα τοιχογραφιών. Το παλαιότερο ανάγεται στα μέσα ή στο τέλος του 13ου αι., ενώ το νεότερο μάλλον στον 17ο αι. Οι εργασίες έχουν προϋπολογισμό 105.000 ευρώ και μέχρι σήμερα έχει ολοκληρωθεί ο καθαρισμός και το αρμολόγημα της τοιχοποιίας, η εξυγίανση των θόλων και η διαμόρφωση των ρύσεων της στέγης.
Στο πλαίσιο του έργου του αυτοκινητόδρομου Κόρινθος - Τρίπολη - Καλαμάτα η 26η Εφορεία υλοποιεί υποέργο αρχαιολογικών εργασιών, προϋπολογισμού 300.000 ευρώ. Στην περιοχή «Τούρλες», βόρεια του Κάστρου Καλαμάτας, αποκαλύφθηκε τμήμα μεσαιωνικού υδραγωγείου, σε μήκος περίπου 85 μ. Εχει ολοκληρωθεί η ανασκαφή του στο τμήμα της κύριας αρτηρίας και έχει εκδοθεί απόφαση κατάχωσης και μερικής αποδόμησής του. Παράλληλα ανασκάφθηκε τμήμα του υδραγωγείου στον παράδρομο του αυτοκινητόδρομου και θα ζητηθεί από την υπηρεσία μας η παράκαμψη του έργου στο σημείο αυτό, ώστε το τμήμα του υδραγωγείου να παραμείνει ορατό και να σημανθεί με ενημερωτική πινακίδα.
Η 26η Εφορεία έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στη συνεργασία με πολιτιστικούς συλλόγους, εκκλησιαστικά συμβούλια, ιερείς και παράγοντες της τοπικής αυτοδιοίκησης, προκειμένου να υλοποιηθούν αναστηλωτικά έργα σε δεκάδες μνημεία του νομού που αντιμετώπιζαν σοβαρά προβλήματα. Την τελευταία διετία έγιναν εργασίες αποκατάστασης στον Αγιο Νικόλαο Αίπειας και στη μοναστηριακή εκκλησία του συγκροτήματος Καβελλάρη Λαγκάδας. Στο καθολικό της Κοίμησης στη Μικρομάνη πραγματοποιήθηκαν εργασίες εξυγίανσης των θόλων, ανακεράμωση της στέγης και τοποθέτηση ελκυστήρων. Ειδικευμένο εργατοτεχνικό προσωπικό της Εφορείας ανέλαβε το δύσκολο έργο της αποκατάστασης του καμπαναριού των Εισοδίων της Θεοτόκου στα Καστέλλια Πυλίας. Στην Παναγίτσα Μηλιάς τοποθετήθηκαν κεραμίδια στη στέγη και συντηρήθηκαν οι τοιχογραφίες της αψίδας. Εργασίες αποκατάστασης έγιναν στο καμπαναριό της Αγίας Μαρίνας Αιθαίας, στον Αγιο Ιωάννη Πρόδρομο Μηλιάς, στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος στο Νομιτσή, στο νεότερο καθολικό της Μονής Αγίων Θεοδώρων στο Προάστιο και στον Αγιο Ιωάννη Ριγανά στο Μαυρομμάτι. Αμεσα μέτρα αντιστήριξης εφαρμόστηκαν στον πύργο Παναγιώταρου στο Αλμυρό. Εργασίες συντήρησης τοιχογραφιών έγιναν στην Κοίμηση στις Κάλυβες, στην Παναγίτσα και τον Αγιο Προκόπιο Καστάνιας και στην Παναγίτσα Μηλιάς και εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης τέμπλου στον Αγιο Κωνσταντίνο στις Κιτριές.
ΚΑΣΤΑΝΙΑ ΜΑΝΗΣ
Ξεχωριστής μνείας χρήζει η αποκατάσταση στον Αγιο Νικόλαο της Μαρούλαινας, στην Καστάνια της Μάνης, που έγινε με υποδειγματικό τρόπο σε συνεργασία με την Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, με τη γενναιόδωρη χρηματοδότηση του Θανάση και της Μαρίνας Μαρτίνου. Ο ίδιος χορηγός ανέλαβε εξ ολοκλήρου και τη συνολική αποκατάσταση του Αγίου Πέτρου στην Καστάνια, ενός σπουδαίου μνημείου του 12ου αι., προϋπολογισμού 400.000 ευρώ. Αυτές οι ενέργειες δείχνουν πόσο αποτελεσματική μπορεί να είναι η σύμπραξη των ιδιωτών στον τομέα της διάσωσης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς κατά τη δύσκολη οικονομική περίοδο που διανύουμε. Θα ήταν ευχής έργο, το παράδειγμα του κ. Μαρτίνου να ακολουθήσουν εύρωστοι οικονομικά επιχειρηματίες από την Μεσσηνία, συμβάλλοντας, ο καθένας με τις δυνατότητές του, στην ανάδειξη των μνημείων της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Παρά τη συνεχή εντατική προσπάθεια τα μνημεία της Μεσσηνίας που χρήζουν άμεσων επεμβάσεων παραμένουν πολυάριθμα. Η υπηρεσία μας έχει δώσει έμφαση στην εκπόνηση και έγκριση μελετών για την αποκατάσταση των πιο σημαντικών από αυτά, προκειμένου να καταστεί δυνατή η ένταξή τους σε χρηματοδοτικά προγράμματα. Πρόσφατα ολοκληρώθηκε η μελέτη αποκατάστασης του Αϊ Στράτηγου έξω από την Καστάνια, ενώ σε τελικό στάδιο βρίσκεται η μελέτη αναστήλωσης του Κάστρου του Μίλα. Σε προπαρασκευαστικό στάδιο βρίσκεται η ένταξη στο ΕΣΠΑ της αποκατάστασης του πύργου Δουράκη στην Καστάνια, η μελέτη του οποίου είχε εγκριθεί πριν από δύο χρόνια. Μετά από τεχνική έκθεση της Εφορείας, προγραμματίζεται άμεσα η ανακεράμωση των κελιών της παλαιάς Μονής Βουλκάνου.
ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΕΙΣ
Παράλληλα η 26η Εφορεία παρακολουθεί και συνδράμει αναστηλώσεις που υλοποιούνται στη Μεσσηνία από άλλους φορείς της Γενικής Γραμματείας Πολιτισμού, στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ. Αυτά είναι η αποκατάσταση της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στους Χριστιάνους και του πύργου του οχυρού συγκροτήματος των Μούρζινων-Τρουπάκηδων στην Παλιά Καρδαμύλη, που εκτελούνται από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων και η αποκατάσταση στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος στο Νιόκαστρο Πύλου και στο Καποδιστριακό Σχολείο Μεθώνης που υλοποιούνται από την Επιτροπή για την Ανάδειξη, Αναστήλωση και Συντήρηση Κάστρων Πυλίας του Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε. Η ίδια επιτροπή τον Μάιο του 2012, με την συνδρομή του επιστημονικού προσωπικού της Εφορείας μας, ολοκλήρωσε τη μελέτη αποκατάστασης του πύργου του Βιλλεαρδουίνου και του δυτικού επιθαλάσσιου τείχους στο Κάστρο Μεθώνης, έργο προϋπολογισμού 900.000 ευρώ, που εντάχθηκε στο ΕΣΠΑ τον Ιούλιο και εξελίσσεται ικανοποιητικά.
Η δράση της Εφορείας συμπληρώνεται με εκπαιδευτικά προγράμματα που γίνονται τακτικά στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μεσσηνίας και στο Νιόκαστρο της Πύλου, ενώ συμμετέχει στον εορτασμό των Διεθνών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς με εκδηλώσεις σε μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους. Επιπλέον πραγματοποιούνται εκδηλώσεις σχετικές με την προβολή του έργου στο ευρύ κοινό.
Το επιστημονικό προσωπικό της 26ης Εφορείας αποτελείται από εκλεκτούς συναδέλφους, που είναι κατηρτισμένοι και εκτός των υπηρεσιακών υποχρεώσεων επιδεικνύουν σημαντικό επιστημονικό έργο, με μεταπτυχιακά διπλώματα και διδακτορικές διατριβές, συμμετοχές σε ελληνικά και διεθνή συνέδρια και δημοσιεύσεις σε ελληνικά και διεθνή επιστημονικά περιοδικά. Οι εργατοτεχνίτες είναι ιδιαίτερα έμπειροι και με την καθοδήγηση αρχαιολόγων και μηχανικών, φέρουν σε πέρας δύσκολες αναστηλωτικές επεμβάσεις. Το προσωπικό που προσλήφθηκε για τα έργα του ΕΣΠΑ είναι κυρίως νέοι επιστήμονες και εργατοτεχνίτες που με μεράκι και όρεξη εκπαιδεύονται στα ζητήματα αναστήλωσης και αποκατάστασης των μνημείων, ώστε να αποκτήσουν την εμπειρία που απαιτείται. Εκτός αυτού όμως η εκτέλεση των έργων του ΕΣΠΑ με αυτεπιστασία συντελεί στη μείωση της ανεργίας που μαστίζει τον τόπο.
Το έργο της διάσωσης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς είναι τεράστιας σημασίας για τη διατήρηση της πολιτιστικής μας ταυτότητας και θα πρέπει να αποτελεί μέριμνα όλων μας, και ημών που είμαστε σε διατεταγμένη υπηρεσία για αυτό το σκοπό αλλά και όλων των κατοίκων του νομού, που αναγνωρίζουν σε αυτά τα μνημεία κομμάτια του δικού τους παρελθόντος. Οραμά μας είναι όχι μόνο η αναστήλωση αλλά και η ανάδειξη των μνημείων και η σύνδεσή τους τελικά με το σύγχρονο γίγνεσθαι, ώστε να αποτελούν χώρους όσμωσης και ανταλλαγής ιδεών και πολιτιστικών αγαθών. Οι χριστιανικοί ναοί μετά την αναστήλωση επιστρέφουν στην κατά προορισμό χρήση τους και αποδίδονται στη θρησκευτική λατρεία. Δεν αποκλείεται όμως και η εναλλακτική τους χρήση για κάποιες ειδικού τύπου δραστηριότητες, όπως π.χ. συναυλίες μεσαιωνικής ή βυζαντινής μουσικής, μικρά συνέδρια, εκθέσεις βυζαντινών εικόνων ή κειμηλίων. Το Ανδρομονάστηρο, ένας τόπος ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, μπορεί να συνδεθεί με την Αρχαία Μεσσήνη ως προορισμός των επισκεπτών και να αποτελέσει π.χ. έναν χώρο μελέτης της μεσαιωνικής ιστορίας, ενώ οι όροφοι της τράπεζας να χρησιμοποιούνται για την περιοδική έκθεση αρχαίων και σύγχρονων έργων τέχνης. Τα κάστρα είναι ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο του μνημειακού πλούτου της Μεσσηνίας. Στο Νιόκαστρο γίνονται από την Εφορεία μας εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές, ενώ σε πολλά κάστρα φιλοξενούνται πολιτιστικές εκδηλώσεις και συναυλίες που διοργανώνονται από διάφορους φορείς. Ο χώρος της ακρόπολης του Νιόκαστρου παραχωρείται σε ιδιώτες για την διεξαγωγή φιλανθρωπικών εκδηλώσεων ή εκδηλώσεων για την άφιξη τουριστικών ομάδων στην περιοχή. Ωστόσο στα περισσότερα κάστρα, λόγω των αναστηλωτικών αναγκών που αντιμετωπίζουν, απαιτείται εν πρώτοις η αποκατάστασή τους και στη συνέχεια η αναζήτηση εναλλακτικών χρήσεων και η σύνδεσή τους με τη σύγχρονη ζωή των πολιτών.
Πολλές και βαθύτατες ευχαριστίες εκφράζονται σε όσους μας βοηθούν στην υλοποίηση των έργων μας και κυρίως στο προσωπικό όλων των ειδικοτήτων που αγκάλιασαν τα έργα του ΕΣΠΑ με ενθουσιασμό και ζήλο. Χωρίς την ουσιαστική συμβολή τους θα ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί το δύσκολο έργο της αποκατάστασης των μνημείων. Αρχαιολόγοι, μηχανικοί, συντηρητές, εργατοτεχνίτες, λογιστές και διοικητικοί υπάλληλοι κοπιάζουν καθημερινά, αμειβόμενοι με πενιχρούς μισθούς, ώστε τα μνημεία να διασώζονται, να αποκαθίστανται και να αποδίδονται στους τελικούς τους αποδέκτες που είναι οι επόμενες γενιές».
